Старажытнае грамадства ў эпоху каменнага і бронзавага вякоў

Тэма 2 “Старажытнае грамадства. Беларусь у раннім сярэднявякоўі.”

Пытанне 1: “Старажытнае грамадства ў эпоху каменнага і бронзавага вякоў”.

Змест праграмы:

Пачатак засялення чалавекам  тэрыторыі сучаснай Беларусі. Першыя стаянкі людзей. Умовы жыцця і  прылады працы. Уплыў клімату. Заняткі старажытных людзей. Асаблівасці вырабу прылад працы ў каменным веку. Асноўныя археалагічныя культуры. Пераход ад збіральніцтва да вытворчай гаспадаркі. Зараджэнне і развіццё жывёлагадоўлі і земляробства. Старажытнае грамадства ў эпоху каменнага і бронзавага вякоў. Эвалюцыя шлюбна-сямейных адносін і грамадзянскага ладу. Распад родавай абшчыны і станаўленне суседскай. Узнікненне маёмаснай няроўнасці сярод людзей.

Лекцыя:

Прарадзімай старажытнага чалавека з’яўляецца Афрыка, дзе археолагамі знойдзены сляды людзей, якія жылі прыблізна 3-3,5 млн. г.н. Адсюль ён паступова распаўсюдзіўся па ўсім зямным шары, а каля 1 млн. г.н. прыйшоў на поўдзень Усходняй Еўропы. Апошняе зледзяненне, якое пачалося прыкладна 100 тыс. г.т.н., прыхапіла толькі паўночныя раёны Беларусі: Віцебскую, паўночную частку Мінскай і паўночны-захад Гродзенскай вобласці. Далей ішла прыледніковая пустэльня, а на поўдні краіны прасціралася тундра і халодны лесастэп з чэзлай расліннясцю і адпаведным жывёльным светам. Характэрнымі для прыледніковай фаўны былі маманты і шарсцістыя насарогі – асноўны аб’ект палявання палеалітычных жыхароў. Некаторыя гісторыкі лічаць, што ў гэты час (каля 100 тыс.г.т.н. – сярэдні палеаліт) на поўдні Беларусі з’яўляюцца першабытныя людзі – неандэртальцы, аб чым сведчаць знаходкі крамянёвых вырабаў. Так лічыць археолаг Палікарповіч К.М., які ў 1926 г. знайшоў дзве палеалітычныя стаянкі чалавека – ля в. Бердыж (Чачэрскі раён Гомельскай вобласці) і Юравічы (недалёка ад Мазыра). Крамянёвыя прылады працы са стаянак датуюцца 100 – 40 тыс. г.т.н.

Аднак, у 60-90 г. ХХ ст. археолагі У.М. Будько і А.Г. Калечыц пераглядзелі матэрыялы, знойдзеныя Палікарповічам К.М. і не пагадзіліся з вывадамі. Яны прыйшлі да высновы, што прылады  можна датаваць верхнім палеалітам: на стаянцы Юравічы (26 тыс.г.т.н.) і на стаянцы Бердыж (23 – 15 тыс. г.т.н.). Таму яны лічаць, што першыя людзі на тэрыторыі Беларусі з’явіліся не раней за 26 тыс.г.т.н. Насельніцтва ў палеаліце не было шматлікім. На кожнай стаяцы жыло прыкладна па 25 чалавек. Умовы і лад жыцця першабытных людзей былі цяжкімі. На поўначы Беларусі стаяў ледавік. Клімат быў халодны, расліннасць – бедная, характэрная для арктычнай тундры. Першабытны чалавек навучыўся здабываць агонь, будаваць прымітыўнае жыллё, паляваць на жывёл, займаўся збіральніцтвам. Раскопкі стаянак Бердыж і Юравічы паказалі, што ўжо тады існавала раннерадавая абшчына. Ажыццяўлялася ўраўняльнае размеркаванне ежы паміж членамі абшчыны. У склад роду ўваходзілі ўсе сваякі па маці – род называўся мацярынскім.

Прыкладна 16 тыс.г.т.н. адбылося моцнае пахаладанне і чалавек на доўгі  час пакінуў тэрыторыю Беларусі. Прыблізна 10-8 тыс. г.т.н. – закончыўся ледніковы перыяд. Па меры таяння ледніка, клімат рабіўся ўсё больш цёплым. Тэрыторыя Беларусі пакрывалася лясамі, чалавек паступова рухаўся з поўдня на поўнач. Пачалося інтэнсіўнае засяленне чалавекам тэрыторыі Беларусі. Быў вынайдзены лук, які змяніў характар палявання. Гэтую эпоху называюць мезалітам (сярэднім каменным векам – 8-5 тыс. г.да н.э.).

Засяленне тэрыторыі Беларусі ў мезаліце адбывалася з розных напрамкаў: з паўднёвага ўсходу, з поўдны, паўднёвага-захаду. У этнічных адносінах групы насельніцтва, якія прыйшлі на тэрыторыю Беларусі былі рознымі, вызначыць іх дакладную прыналежнасць немагчыма. На Беларусі вядома 120 мезалітычных стаянак, колькасць насельніцтва прыкладна – 4,5 – 6 тыс. чалавек. Асноўныя прылады працы вырабляліся з крэменю, косці, альбо дрэва. Характэрнай была родавая арганізацыя. Радавыя абшчыны аб’ядноўваліся ў плямёны. Супляменнікі мелі падобныя прыёмы апрацоўкі матэрыялаў, формы прылад, тыпы пабудоў, адзенне, звычаі, таму археолагі вылучаюць некалькі археалагічных культур.

Археалагічная культура – гістарычная агульнасць археалагічных помнікаў, якія існавалі на акрэсленай тэрыторыі ў адзін час і аднастайны па сваёй матэрыяльнай культуры, але істотна адрозніваюцца ад адначасовых помнікаў суседніх абласцей. У мезаліце археалагічную культуру вызначаюць па наборы вытворчага інвентару (крамянёвыя прылады працы).

У мезаліце ў далінах буйных рэк з’явілася першае аўтэхтоннае (сталае) насельніцтва. Парушалася ізаляванасць плямен. З’явіліся больш складаныя прылады працы: крамянёвыя пласціны, сякера, цёслы, разцы, скрабкі, скоблі. Памочнікам чалавека стаў сабака. У гаспадарцы значную ролю адыгрывала рыбалоўства.

Каменны век завяршыўся эпохай неаліту (новы каменны век – 4-3 тыс. г. да н.э.). Клімат стаў цяплейшым, багатым быў  жывёльны свет, паляпшэнне ўмоў харчавання прывяло да росту насельніцтва. Але, па-ранейшаму, асноўнай крыніцай здабычы  прадуктаў было збіральніцтва, паляванне і рыбная лоўля. У эпоху неаліту з’явіўся гліняны посуд, пераважна вастрадонны. Па тыпах посуду археолагі вызначаюць наступныя археалагічныя культуры ў неаліце:

1. нёманскую
2. днепра-данецкую (грабенчата накольчатай керамікі) – тыповая кераміка з ямачна-грабенчатым арнаментам
3. верхнядняпроўскую
4. дзяснянскую

У гэты час з’явіліся прадзенне, ткацтва. Удасканалелася апрацоўка  дрэва. Удасканалеліся прылады працы: цесла,долаты, сякеры. З эпохі неаліту  да нас дайшлі некаторыя мастацкія  вырабы: галава качкі з косці, драўляная галава чалавека, выява гадзюкі з косці. Вызначыць этнічную прыналежнасць насельніцтва Беларусі ў палеаліце, мезаліце і неаліце немагчыма. Мовы невядомы. Але даследчыкі па дадзеных гідраніміі мяркуюць, што ў ІІІ тыс. да н.э. ў Падзвінні і Падняпроўі жыло фіна-угорскае насельніцтва, а ў Папрыпяцці – індаеўрапейскае. Пачаўся паступовы пераход да вытворчай гаспадаркі – “нелітычная рэвалюцыя”.

На тэрыторыі Беларусі ў самастойныя археалагіяныя  культуры вылучаны:

Грэнская, свідэрская, сожская, яніславіцкая культуры (мезаліт); верхнедняпроўская, днепра-данецкая, нарвенская, нёманская, культура грабенчата-ямкавай керамікі (неаліт); паўночнабеларуская, прыбалтыйская, сосніцкая, сярэднедняпроўская, тшцінецкая, культура шнуравой керамікі Палесся (бронзавы век); банцараўская, днепра-дзвінская, зарубінецкая, мілаградская, паморская, культура штрыхаванай керамікі (жалезны век).

У сярэдзіне мезаліта на землі Беларусі перасяяляецца новае насельніцтва, якое карысталася прыладамі працы, састаўленымі з дробных рэтушавых крамянёў, так званых мікралітаў. Ужывалі і буйныя крамянёвыя вырабы, найбольш сякеры. З позняга палеаліту паходзяць толькі два паселішчы, знойдзеныя археолагамі на паўднёва-усходнім ускрайку Беларусі. У канцы палеаліту і ў мезаліцце край быў заселаны цалкам, праўда, пакуль што па берагах буйных вадаёмаў. На Дняпры і Прыпяці, Нёмане і іх прытоках знойдзены дзесяткі стаянак гэтага часу.

Рухомае жыццё насельніцтва адлюстравалася ў характары першабытнага мастацтва. Касцяныя вырабы гравіруюцца дынамічнымі, наструненнымі выявамі мужчын-паляўнічых і звяроў, пакрываюцца ломанымі, трывожнымі лініямі арнаментаў, мастацкі стыль набывае больш размераны і спакойны характар. У 4-м тыс. да н.э. пачынаецца заключны этап каменнага веку – неаліт. У гэты час, пераважна з нашчадкаў познемезалітычнага насельніцтва, пачынаючынаюць фарміравацца супольнасці новакаменнага веку са сваёй адметнай матэрыяльнай і духоўнай культурай.

Жыхары Беларусі навучыліся ляпіць гліняны посуд, які прызначаўся  для гатавання ежы і захоўвання яе запасаў. У кан. эпохі ўжо вырабляліся каменныя прылады працы. Але галоўнае, у краі пачалі распаўсюджвацца прынцыпова новыя формы гаспадарання – земляробства і жывёлагадоўлі. Яны значна папаўнялі запасы харчавання чалавека, рабілі яго больш незалежным ад прыроды.

Усё гэта вяло да павялічэння колькасці  жыхароў, а часам, і да перанаселенасці  і міграцыі у пошуках урадлівых  глеб.

Патрэба ў вялікай колькасці  прылад працы прымусіла здабываць  крэмень. Здабываючыя шахты знойдзены  ля пасёлка Краснасельскі Ваўкавыскага раёна на ўзбярэжжы р. Рось.

Захад Беларусі засялялі плямёны нёманскай  культуры, усходняе Палессе – дняпроўска-данецкай, Магілёўшчыну і поўнач Гомельшчыны  – верхнедняпроўскай культуры. У  Паазер’і панавала нарвеньская культура.

У 3-м тыс. да н.э. у размеранным гістарычным працэсе на тэрыторыі Беларусі наступілі радыкальныя змены. На ўзбярэжжы азёр і рэк нашай поўначы з-пад далёкай фінскай затокі прасочваююцца групы насельніцтва з кругладонным тоўстасценным посудам, які лічаць далёкімі продкамі сённяшніх эстонцаў. Праўда, находкі былі нешматлікімі. У той жа час на захад Беларусі пранікае насельніцтва цэнтральна-еўрапейскіх культур, якое валодае развітымі формамі земляробства і жывёлагадоўлі. З іх з’яўленнем распачынаецца мясцовая горназдабываючая справа. Уплыў прышлага люду быў адчувальны і спыніўся да далейшага развіцця познеалітычнага насельніцтва берагоў Нёмана і Верхняй Прыпяці. У неаліце паселішчы былі большыя і шматлюднейшыя. Жытлы былі наземныя.

Праяўляецца нераўнамернасць  развіцця розных рэгіёнаў. На поўдні раней з’явілася вытворчая гаспадарка, шліфаванне прылад працы і трохкутнікавыя наканечнікі стрэл. Тут шырока апрацоўваліся рог і косць, з якіх выраблялі наканечнікі стрэл, гарпуны, кручкі, а таксама ўпрыгожанні.

Рэлігійныя вераванні вызначалі залежнасць чалавека ад ляснога і воднага асяроддзя. Развіты былі культы звяроў і птушак. Пра гэта сведчаць знаходкі касцяных чарапах, ласёў, змей. Асабліва распаўсюджаны выявы качак. Існавала вера ў татэмы і культ продкаў.

Продкі трансфармаваліся ў духаў-ахоўнікаў, а затым, у боствы. Іх скульптурныя выявы выразалісяя з дрэва і косці. Цікава, што ўсе выявы – мужчын. Гэта гаворыць аб адметнай ролі мужчыны-здабытчыка.

Большасць неалітычных  плямён практыкавала пахаванні, якія не пакідаюць слядоў магіл. Позненеалтычнае ж, прышлае насельніцтва з-пад Віслы, як сведчаць адкрыцці на Гродзеншчыне, памерлых хавалі ў ямах, нярэдка, абставіўшы каменнымі плітамі. У такія дамавіны нябожчыкам клалі упрыгожванні, посуд, забітых жывёл, людзей.

Знаходкі арнаментаваных вырабаў  і зубоў звяроў сведчаць, што шэрагу прадметаў надаваўся маічны сэнс. На абломках неалітычнага гаршчка ў Юравічах Калінкавіцкага раёна выгравіраваны выявы качкі і героя, як раўнапраўных дзеючых асоб, магчыма, нейкага міфа.

У пач. 2-га тыс. да н.э. на Беларусі з’явіліся першыя металічныя рэчы. Спачатку медныя, а потым – бронзавыя. Яны былі прывазныя, бо сваёй сыравіны не было. Пераважную большасць прылад працы па-ранейшаму выраблялі з крэмня. Новым спосабам апрацоўкі крамянёвых прылад працы стала струменчатая рэтуш, ад чаго колючыя краі рабіліся асабліва вострымі. Распаўсюдзіліся прыёмы шліфавання і свідравання. Амаль на кожным паселішчы можна было знайсці сякеры-кліны, сякеры і матыкі са свідраваннямі і булавы. Свідравальны станок стаў другім пасля лука механізмам, які вынайшаў чалавек.

Характэрнай рысай бронзавага веку на Беларусі было распаўсюджанне пласкадоннага глінянага посуду. Вядомы гаршчкі, збаны, міскі, кубкі, цадзілкі і інш.

Новая эпоха азнаменавана значнымі дасягненнямі ў гаспадарцы. Земляробства і жывёлагадоўля, першабытная металургія, крэмнездабыча спрыялі зараджэнню маёмаснай няроўнасці, вылучалі мужчыну перад жанчанай у жыцці роду і племені.

Ужо ў раннебронзавых пахаваннях сустракаюцца багатыя пахаванні  мужчын з вялікай колькасцюю рэчаў.

Яны маглі быць старэйшынамі роду. Гэта дае падставу меркаваць  аб існаванні сталага патрыярхальнага  ладу і зараджэнні родаплемянной  арыстакратыі. Бронзавы век – час  узнікнення дзяржаў у Міжрэччы. На Беларусі існавалі толькі элементы пераддзяржаўнай грамадскай арганізацыі.

Назапашанне багаццяў, спрыяла  міжплемянным сутычкам, якія маглі  перарастаць у у зацятыя і  працяглыя войны. Стваралася зброя, прызначаная не на звера, а на чалавека. Попыт на розныя вырабы і нераўнамернасць  развіцця розных рэгіёнаў спрыялі абмену.

З Беларусі ў Прыбалтыку ішоў крэмень, у адваротным напрамку – бурштын.

Першыя металы на тэрыторыі  Беларусі былі каўказскага і прыкарпацкага  паходжання. Шклопадобныя ўпрыгожанні  трапляі  з усходніх берагоў Міжземнага мора.

У пач. эпохі памерлых пачалі хаваць у магільных ямах, нярэдка насыпаючы над імі курганы. З сяр. 2-га тыс. да н.э. пад уплывам земляробча-жывёлаводчых культаў, звязаных з абагаўленнем сонца, агню і жыватворных сіл, распаўсюджваецца звычай спальвання нябожчыкаў, які на Беларусі пратрымаўся больш за два з паловай тысячагоддзі. Культавыя абрады ажыццяўлялі жрацы. Багатым арнаментам аздабляліся пасудзіны, на іх прамалёўвалі трохкутнікі, крыжы, свастыку. Распаўсюджаны былі ўпрыгожанні з костак, бурштыну, медзі; з дрыва выразалі выявы птушак і людзей. У бронзавым веку на тэрыторыі Беларусі трапілі шнуравікі. Найбольш прадстаўнічай і даследаванай з іх з’яўляліся плямены сярэднядняпроўскай культуры, якая распаўсюдзілася на Беларускім Падняпроўі і суседняй Украіне.

Да тыпу шнуравой культуры адносяцца паўночнабеларуская культура. Яна характарызуецца вастрадоннай керамікі, вырабы, характэрныя для ляснога неаліту, паступова вучыліся карыстацца плоскадонным посудам, шліфаваць і свідраваць камень, усё больш успрымалі магічную земляробчую сімволіку, і галоўнае, пазнаёміліся з першымі медна-бронзавымі рэчамі.

З прыходам шнуравікоў аднавіліся колішнія сувязі між асобнымі рэгіёнамі Беларусі, а таксама з суседнімі землямі, і асабліва бурштынаноснай Прыбалтыкай. Змешванне прышлага насельніцтва з тубыльцамі на прасторах Еўропы вяло да паступовага фарміравання этнасаў, ад якіх вядуць паходжанне славяне, балты, германцы.

К сяр. 2- га тыс. да н.э. на поўдні Беларусі, а таксама на поўначы Украіны  і на значнай тэрыторыі Польшчы  сфарміравалася супольнасць плямен тшцінецкай культуры.

Тшцінецкае насельніцтва жыло на даволі вялікіх паселішчах у паўзямлянках, вырабляла гладкасценны посуд, было знаёма з металургіяй бронзы. Займаліся  жывёлагадоўляй, земляробствам. Лічыцца, што нашчадкі тшцінецкай культуры прымалі ўдзел у фарміраванні славянскага этнасу.

У самым кан. бронзавага веку, пачынаюць  утварацца культуры з гладкасценнай  і штрыхаванай керамікай, росквіт  якіх адбыўся ў наступную эпоху.

Род узнік на мяжы ніжняга і верхняга палеаліту, прыкладна 40 тыс. г.т.н. На Беларусі род існаваў амаль да кан. жалезнага веку. Род быў асновай арганізацыі абшчынна-родавага нрамадства. Найважнейшыя рысы роду: калектыўная (родавая ўласнасць) на сродкі вытворчасці, у прыватнасці, на зямлю і інш. маёмасць, сацыяльная роўнасць яго членаў, супрацоўніцтва, узаемадапамога паміж імі, самакіраванне. Асноўныя пытанні жыцця вырашаў сход дарослых мужчын, ён выбіраў родавага старэйшыну.