Бағалы қағаздар

    Сөйтіп, опцион деп кантрактіде көрсетілген  мерзім ішінде әрекет ететін, тұрақты бағада белгілі бір акциялар санын сатып алу немесе сатуға құқық беретін кантрактіні атайды.  

    Қоp биржасы деген бағалы қағаздар сатып  алынатын және сатылатын негізгі нарық орны. Қор биржаларында ipi банктер қожалық; етеді.

    «Биржа» деген термин ежелгі грек сөзі - "бурзэ", яғни эмиян деген мағынаны аңғартады. Алғашқы қор биржасы XVI ғ. Голландияда бағалы қағаздар (облигация, содан кейін акция) шығару және сату үшін пайда болған. Ал XVII ғ. биржалар тауар және қор биржасы болып бөліне бастады. Қор биржаларының ең кең түрде дамыған кезі капитализмнің монополизм сатысына өту кезі, яғни ХХ ғ. бас кезі. Ол уақытта қор биржаларының негізгі операцялары өндіріс кәсіпорындарының акцияларын шығару және сату болды. Биржа өнеркәсіп циклын және жалпы елдің экономикасы мен саясатындағы өзгерістерді қадағалап отыратын барометр сияқты. Сондықтан қор биржасы өнеркәсіптің өрістеу фазасында экономиканың өcyiн, ал дағдарыс фазасында оның баяулауына себепші болады.

    Экономикасы дамыған мемлекеттерде биржалар бірнеше түрге бөлінеді. Мысалы,

-қор биржасы (бағалы қағаздар сатады);

-валюта  биржасы;

-тауар  биржасы;

-еңбек биржасы.

    Сонымен, биржа-нарықтың ұйымдасқан тура, онда сұраным мен ұсыным негізінде тауармен, бағалы қағаздармен сауда жасалады және қызметкерлер жалданады. Ол - сатушылар мен сатып алушылар

келісімге келу үшін кездесетін орын.

     Қор биржасы жеке кәсіпкерлік принципінде жұмыс істейдi (мысалы, Лондон, Нью-Иорк биржалары), немесе оны мемлекет ұйымдастырады (мысалы, Францияда, Италияда). Қор биржасын ұйымдастыру және оны басқаруда әр елде көптеген өзгешеліктер бар. Қор биржасының жұмысы жарғы бойынша ұйымдастырылады. Жарғыда қор биржасын құру, оны басқару тәртібі және оның әрбір буынының қызметі, мүшелерінің құрамы және сол сияқты ұйымдастыру принциптері анықталады. Биржаның басшы органы болып биржалық комитет саналады, ал оньң мүшелерін брокер (немесе маклер) деп атайды. Олар бағалы қағаздар нарығында клиенттердің есебінен және солардың атағынан делдал болып операциялар жүргізеді. Себебі нарыққа клиенттердің өздері қатысуға болмайды. Брокерлер сол жұмысы үшін куртаж деп аталатын төлем ақы алады. Брокерлермен қатар өз есебінен ақша жұмсап алыпсатарлықпен айналысатын дилер де жүреді. Дилердің табатын пайдасы бағалы қағазды сататын және сатып алатын бағасының (курсының) айырмашылығына тең, ия болмаса клиент берген мәміле сомасының белгілі бір келісілген нақты проценті болуы мүмкін. Бұл әрине келісім шартта көрсетіледі.

    Сонымен, қор биржасы- бағалы қағаз иелерінің  биржа мүшелері, яғни делдалдар арқылы бағалы қағаздары сату жєне сатып  алу жөнінде мәміле жасайтын нарық. “Қор биржасы” - деген бағалы қағаздар сатып алынатын және сатылатын негізгі нарық орны. Қор биржаларында ірі банктер қожалық етеді. “Биржа” деген термин ежелгі грек сөзі - “бурзэ”, яғни “эмиян” деген мағынаны аңғартады. Алғашқы қор биржасы 16 ғ. Голландияда бағалы қағаздар (облигация, содан кейін акция) шығару және сату үшін пайда болған. Ал 17 ғ. Биржалар тауар және қор биржасы болып бөліне бастады. Қор биржаларының ең кең түрде дамыған кезі капитализмнің монополизм сатысына көшу кезі, яғни ХХ ғ. бас кезі. Ол уақытта қор биржаларының акцияларын шығару және сату болды. Биржа өнеркәсіп циклын және елдің экономикасы мен саясатындағы өзерістерді қадағалап өрістеу фазасында экономиканың өсуіне, ал дағдарыс фазасында оның баяулауына себепші болады. Экономикасы дамыған мемлекеттерде биржалар бірнеше түрге бөлінеді. Мысалы: қор биржасы   (бағалы қағаздар сатады); валюта биржасы; тауар биржасы; еңбек биржасы.

    Сонымен, биржа - нарықтың ұйымдасқан түрі, онда сұраным мен ұсыным негізінде  тауарлармен, бағалы қағаздамен сауда  жасалады және қызметкерлер жалданады. Ол - сатушылар мен сатып алушылар келісімге келу үшін кездесетін орын. Қор биржасы жеке кәсіпкерлік принципінде жұмыс істейді (мысалы, Лондон, Нью-Йорк биржалары), немесе оны мемлекет ұйымдастырады. Қор  биржаларын үйымдастыру және оны басқаруда әр елде көптеген өзгешеліктер бар. Қор биржасының жұмысы жарғы бойынша ұйымдастырылады. Жоғарыда қор биржасын құру, оны басқару тәртібі және оның буынының қызметі, мүшелерінің құрамы және сол сияқты ұйымдастыру принциптері анықталады. Биржаның басшы органы болып биржалық комитет саналады, ал оның мүшелерін брокер (немесе маклер) деп атайды. Олар бағалы қағаздар нарығында клиенттердің есебінен және олардың атағынан делдал болып операциялар жүргізеді. Себебі нарыққа клиенттердің өздері қатысуға болмайды. Брокерлер сол жұмысы үшін куртаж деп аталатын төлем ақы алады. Брокерлермен қатар өз есебінен ақша жұмсап алыпсатарлық операцияларды дилерлер де жүргізеді. Дилердің табатын пайдасы бағалы қағазды сататын және сатып алатын бағасының айырмашылығына тең, ия болмаса клиент берген мәміле сомасының белгілі бір келісілген нақты проценті болуы мүмкін. Бұл әрине келісім шартта көрсетіледі.

    Сонымен, қор биржасы - бағалы қағаз иелерінің  биржа мүшелері, яғни делдалдар арқылы бағалы қағаздарды сату және сатып  алу жөнінде мәміле жасайтын нарық. 

Қорытынды

    Қазіргі Қазақстан экономикасы нарықтық қатынастарың қалыптасу процесінің жүруімен сипаталатынына көз жеткізгеннен кейін және олардың пайда болуы мен қалыптасуы экономиканың барлық сферасын қамтыған дағдарысты жеңу және экономиканы әкімшiлік-әміршілдік арқылы басқарудың мүмкін  eмeстігі  анықталды.

    Экономиканың кейінгі жасалған, жекешелендіру процесі бағалы қағаздар нарығының дамуына ат салысты, яғни мұнда кәсіпорынды мүліктік жауапкершілігі анықталған заңды тұлғалар құқықтарына бөліп беру құқығы қарастырылды. Сонымен қатар шаруашылықтың акционерлік қоғамдағы капитал өндіріс құралдары және бағалы қағаздар формасында қызмет етеді. Бұл өндіріс құралдарына қоғамдық иемдену құқығын бекітудің материалдық алғы шарты болып табылады. Акционерлік меншік формасын енгізу инфляцияның өсу қарқынын төмендеуге мүмкіндік берумен қатар, мемлекеттің шығыстарын, сол сияқты бағалы қағаздар нарығының дамуын қамтамасыз етеді.

    Қорыта  айтқанда, бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары  және бағалы қағаздар бойынша жасалатын операциялар түрлері жылдан жылға даму сатысында, сондай-ақ халық бағалы қағаздардың құндылығын түсініп экономикалық тиімділігі мен оның белгілі бір капаитал екендігін түсінді. Сонымен қатар мемлекеттік  және корпоративтік бағалы қағаздардың айырмашылықтары мен өтімділік деңгейін ажырата білді.

    Еліміздің нарықтық экономика талабына сәйкес бағалы қағаздар нарығының қазіргі түсінігі меншіктің бір формасына монополия болуды тіркесе шығара отырып оның көп түрлілігіне экономикалық және саяси тендіктің болуын талап етеді. Ол үшін нарық заңына сүйене отырып, экономикалық процестерді дұрыс реттеу, сондай-ақ шаруашылықтың іскерлік белсендігі үшін бірқатар ынталандыру жағдайларын жасау қажет.

    Қазіргі  уақытта  бағалы қағаздар туралы шыққан заңдар жетілген және  бағалы қағаздар нарығының құқықтық негіздерінің қалыптастыру процесі аяқталды деуге болмайды. Дегенмен нарықтың дамыған, жетілген инфақұрылымы қалыптасу жолында. Бүгінгі күні айтылған заңдарда пайдаланудың нәтижесінде мемлекетіміздің бағалы қағаздар нарығының құқықтық қамтамасыз етудің жетістіктері мен кемшілектерін анықталған мүмкіншілік бар.

Қолданылған әдебиеттер тізімі

1.    Қ.Р. заңы «Бағалы қағаздар  нарығы жөнінде» 5.03.1997 ж.   

       тағайындалған //– 02.06.2003 ж.

2. Б.А. Көшенова. Бағалы қағаздар нарығы. Оқу құралы. Алматы.

     1999ж.

3. ҚР Президентінің жарлығы «БҚ шығаруы мен Қор биржасы

      жөнінде» 1995ж.

4. Бағалы қағаздар жөнінде жарлық, 1994 ж. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

           Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

        А.Байтұрсынов атындағы Қостанай  мемлекеттік университеті

                                       Экономика факультеті 
 
 
 

   РЕФЕРАТ 
 
 

                                                Тақырыбы:

«Қазақстан Республикасында бағалы қағаз нарығының дамуы және      құрылуы» 
 
 

Орындаған: МжЖБ мамандығының студенті Абдикова А.Қ.

                  Тексерген: Экономика және басқару құжырасының аға

оқытушысы Кусенова К.К. 
 
 
 
 
 
 
 

Қостанай,2011 жыл