Нотариаттың пайда болу тарихы

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

С.АМАНЖОЛОВ АТЫНДАҒЫ ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК

                                          УНИВЕРСИТЕТІ

ТАҚЫРЫБЫ: Нотариаттың пайда болу тарихы

                                                                         Орындаған: Қайрханова.А.Б.

Өскемен, 2012

Қазіргі таңда әлемдегі нотариат институты, бірқатар және әр түрлі функцияларды атқаруда, содықтан да оның әр түрлі түсінігі бар. Жалпы «нотариат» сөзі алғаш латын тіліндегі «notarial» - нотариаттық, «notarise» - жазушы, хатшы деген мағынаны білдірген.      

Нотариаттың пайда болуы азаматтық айналымның дамуына, келісім –шарт жасау  және сатып алу құқын заңмен бекітуде оның субъектілеріне ықпал ету қажеттілігіне байланысты болды.

Нотариат институт ретінде  өзінің пайда болу тарихы мен дамуын Ежелгі Рим кезеңінен алады. Ежелгі Римде лауазымды тұлғалардың  ерекше институты – писерлер болған, олардың міндеттеріне әртүрлі хаттарды жазудан басқа шарттар жасау  міндеттері де кірген. Кейіннен азаматтық  айналымның дамуына байланысты Римде  табеллиондар институты пайда болды.  Табелиондар белгілі бір ақыға  заңдық актілер мен соттық қағаздарды құрастырды. Төленетін ақының мөлшерін мемлекет белгіледі. Табелиондар еркін  кәсіптегі тұлғалар болса да, мемлекет табелиондардың ресімдеген құжаттарының заңға сәйкестілігне бақылау  жүргізіп отырды. Олардың қаланың  орталығында құжаттарды ресімдеу үшін арнайы орны болуы керек болды, тек  ерекше жағдайларда ғана құжаттар үйде ресімделді. Сот құжаттың заңға сәйкестілігін  тексеріп, қол қойған тұлғаларды сұрап  барып ол құжатты соттық хаттамаға  енгізеді, тек содан кейін ғана құжат заңды болады. 

Нотариат ең алдымен VIII ғасырдың ортасында Италияда дамыды. XIX ғасырдың аяғында нотариат Францияда кең  дамыды. Алғашында нотариустар соттың хатшысы ретінде келісім шарттар  жасап, оны сотқа қол қоюға  беріп отырды. Кейіннен нотариустар  судьялармен тең Мемлекеттік  мөрді ұстай алды және келісім-шарттарды  куәландыра алатын мемлекеттік биліктің тура өкілі айналды. Нотариаттық  конторда 6 жыл еңбек еткен тұлға  ғана нотариус бола алды. Осыдан кейін  арнайы тәжірибелік емтихан тапсыру  қажет болды. Нотариаттардың функциялары  өте кең болды. Нотариустар барлық актілер мен келісімдерді куәландыра алды, мүліктерге тіркеу жүргізді, әр түрлі  куәліктер бере алды, көпшілік алдында  сатып алуды жүргізе алды. Нотариустың  дәрежесі біршама жоғары болды, сондықтан  нотариалдық актілердің дәлелдік күші болды және соттың шешімінсіз орындалды.

XIX ғасырдың аяғында нотариаттық  әрекет жасау құқығы бар төрт  топ пен лауазымды тұлғалар  қалыптасты:

- көпшілік (қалалық) нотариустар;

- биржалық маклерлер мен  нотариустар;

- бір жақты маманданған  маклерлер: мемлекеттік коммерциялық  банктің маклерлері, құлдар мен  жұмысшы адам маклерлері, цехтық  маклерлер, жеке маклерлер;

- нотариус немесе маклерлер  болмаған кезде олардың функциясын  кедендік шенеуниктер, дума, ратушалар  жүзеге асырды

Нотариус қызметіне кандидаттар  неғұрлым саналы шенеуніктердің ішінен конкурс негізінде таңдалды, содан  соң қызметке тағайындалып, ант берді. Бұған байланысты ерекше ережелер болған жоқ, бірақ заң хат танымайтын адамдарды нотариус қызметіне тағайындауға рұқсат бермеді.

Бұл кезде нотариалдық  әрекеттер жасау тәртібі туралы нұсқаулар болмады, бірақ нотариаттық  қызметпен айналысатын тұлғалар жақтардың жеке бастарын анықтауға, олардың құқығы мен әрекет қабілеттілігін тексеруге, шарттың әрекеттегі заңға  сәйкестілігін белгілеуге, шартты кітапқа  тіркеуге, төлем алуға, шарттың түпнұсқасына кітап бойынша номер мен куәландыру уақыты көрсетілген жазбаның болуы  міндетті болып саналды. Әрбір нотариус пен маклердің өзінің кітабы мен  мөрі болды. Жалпы алғанда қазіргі  күні де нотариустар осы ережеге  сүйенеді.

Кеңес билігі орнағанан кейін 1917 жылы 24 қарашада «Сот туралы» №1 Декрет қабылданды, оған сәйкес бұған  дейін әрекет еткен барлық құқықтық актілер жойылды. Бұл Декретте осы  уақытқа дейін нотариат институтын реттеген нотариат туралы Жағдайдың  тоқтатылғандығы туралы айтылмаса  да ол өзінің күшін жойды. Нотариаттық  әрекеттерді халық нотариустары басқарған жергілікті Кеңестің нотариалдық  бөлімдері, әртүрлі мекемелер, әділет, әлеуметтік қамсыздандыру, АХАЖ, яғни әртүрлі әкімшілік органдардың  бөлімдері жүзеге асырды. Кейіннен сот туралы №2 Декрет қабылданып, нотариаттық  әрекеттерді жүзеге асыруды нотариустарға, ал олар болмаған кезде оларды алмастыратын тұлғаларға жүктеді.

1920 жылы ақпанда мемлекет  нотариаттық істерді реттеу мақсатында, нотариаттық функцияларды атқаруды  юстицияның уездік және губерниялық  бөлімдеріне берді. 1922 жылы желтоқсанда  мемлекеттік нотариат туралы  жағдай қабылданды. Оған сәйкес  мемлекеттік нотариалдық конторалар  құрылып, олардың өкілеттіліктері  мен нотариаттық әрекеттерді  жасау тәртібі анықталды. Мемлекеттік  нотариустар халық сотының губерниялық  кеңесімен тағайындалды. Нотариаттың  қызметін бақылау мен жалпы  басқаруы юстицияның Халық Коммисариатына  жүктелді. Мемлекеттік нотариустар  келесі әрекеттер жасай алды: келісімдерді, шарттарды, векселдерді  куәландырды; даусыз міндеттемелерді  куәландырды; құжаттарды сақтауға  алды және т.б. Нотариаттық  әрекеттерді жасаған кезде нотариустар  жақтардың құқықтары мен міндеттерін  түсіндірді, жасалған шарттың заңдылығын  тексерді.

1923 жылдан бастап бірқатар  шарттарды міндетті түрде нотариаттық  куәландыруды қарастырған РСФСР  және одақтас республикалардың  Азаматтық кодексі әрекетке енгенен  кейін, нотариаттық органдардың  ортақ құрылымы бекітілді, нотариустарды  жергілікті Кеңестердің губерниялық  және уездік атқарушы органдарымен  тағайындау және орнынан алу  тәртібі анықталды. Кейбір нотариаттық әрекеттер халық саттарымен, сондай ақ аудандық атқару комитеттерімен де жасалды. Ұлы Отан соғысы жылдарында әскери қызметкерлерге қатысты нотариаттық әрекеттер жасау тәртібін жеңілдету туралы бірқатар ережелер қабылданды.

Ұлы Отан соғысынан кейін  юстицияның бөлімдерін қысқартуға байланысты нотариалдық контораларды басқаруавтономиялық  және одақтас республикаладрдың  Жоғары соттарына, аймақтық және облыстық соттарға жүктелді. 1966 жылдан бастап нотарустар нотарустар юстиция басқармасының  бастығымен, ал аға нотариустар юстицияның Министрімен тағайындала бастады. Нотариатты жалпы басқаруды КСРО юстициясының Министрлігімен жүзеге асырылды. Нотариус қызметіне жоғары заң білімі бар тұлға, ал жекелеген жағдайларда  жоғары заң білімі болмаса, заң мамандығы  бойынша үш жылдан кем емес еңбек  өтілі бар тұлғалар тағайындалды. Кейбір нотариаттық әрекеттер жасау  құқығы еңбекші депудаттардың аудандық, қалалық, кенттік, ауылдық атқарушы комитеттеріне берілді.

1973 жылы 19 шілдеде «Мемлекеттік  нотариат туралы» КСРО Заңы  қабылданды, оның негізінде 1974 жылы 13 тамызда «Мемлекеттік нотариат  туралы» Қазақ КСР Заңы қабылданды. Бұл Заңның орындалуы үшін  мемлекеттік нотариустардың нотариаттық  әрекеттер жасау тәртібі туралы  Нұсқауы, атқарушы комитеттердің  лауазымды тұлғаларының нотариаттық  әрекеттер жасау тәртібі туралы  Нұсқауы, консулдық қызметтің  лауазымды тұлғаларының нотариаттық  әрекеттер жасау тәртібі туралы  Нұсқауы және басқа да нормативтік  актілер қабылданды. Бұл Заң Қазақстанда  1997 жылдың аяғына дейін әрекет  етті.

Қазақстан Республикасы мен  ТМД басқа да елдерінде нарықтық қатынастардың дамуына, алыс шетелдермен  байланыстардың кеңеюіне және белсенденуіне  байланысты нотариат төңірегіндегі  ескі заң өмір талабынан қалып  қойды. Әсіресе мемлекеттік нотариусқа кезек өсті, жұмыс сапасы да төмен  болды. Нотариустардың қызметтеріне өскен  сұраныстарды қамтамасыз ете алмауының  басты себебі, олардың жұмыс сапасы мен көлеміне мүдделі болмауынан болды. Нотариалдық контораларды материалдық-техникалық қамтамасыз ету жеткіліксіз болды. Мемлекеттік нотариустардың басым  көпшілігінің заң мамандығы болмады, өйткені заң факультетінің түлектерін мемлекеттік нотариустардың төмен  еңбек ақысы қызықтырмады. Елдегі экономикалық қайта құруларды тездетіп нотариалдық қамтамасыз ету үшін, нотариатты түбегейлі өзгертуді  керек болды. Қазақстандағы реформаның басты элементі ТМД-ның басқа  да елдеріндегі сияқты, нотариаттың  латындық түрін қайта жаңарту  болды.

Нотариаттың латындық түрі – бұл роман-германдық құқық  жүйесіне негізделген нотариат. 1948 жылы 2 қазанда Буэнос-Айресте аргентиналық нотариус Ж.А. Негридың бастауымен латын  нотариатының Халықаралық одағы құрылған. Оған нотариат туралы заңы роман-германдық құқық жүйесіне негізделген мемлекеттер кіреді. Бұл көпшілік батыс Европа елдерінде, Латын Америка және Жапония елдерінде тараған әлемдегі нотариустардың ең үлкен ассоциациясы.

Латындық нотариат мемлекеттің  және оның нотариаттық органдарының әсерінен еркін болады. Өйткені еркін  нотариат - демократиялық мемлекеттің 

Дүниежүзілік тәжірибе келешекте  жеке тәжірибемен айналысатын нотариустар  институтының дамуын көрсетеді, өйткені  олар турашылдық және тәуелсіздік принциптеріне  негізделеді. Осы принциптердің  негізіне байланысты олар азаматтар  мен заңды тұлғалардың құқықтары  мен заңды мүдделерін нақты қорғайтын  болады. Мұндай нотариат дүниежүзінде «еркін» нотариат немесе «латындық  нотариат» деп аталады.

Көптеген дүниежүзілік дамыған  елдердің құқықтық жүйелеріне латын  үлгілі нотариат енгізілген. Латындық нотариат одағына кіру, оның құндылықтарын  куәландырып, мойындатады. Өйткені, еркін  латын үлгі, нотариаттың ролі азаматтардың және заңды тұлғалардың құқықтары  мен бостандықтарын қорғау болғандықтан, ол дүниежүзінде оң бағаланады.

Латын нотариаты енгізілген мемлекеттерде нотариустың құқықтық іс-әрекеттері жеке куәлік және тараптардың  іс-әрекетке қабілеттілік жасау іс әрекетімен ғана шектелмейді. Олар аталғандардан  басқа, талаптардың белгілі бір  келісімге келмей тұрған жағдайларында, оларға қатысты шарттың дайындау бөліміне қатысады, сонымен өзінің іс-әрекеттерімен «шарттың құқықтық қорғалуын» жүзеге асырады. Латын нотариаты  енгізілген мемлекеттердің нотариустары мемлекеттің барлық аймағында құқықтық қауіпсіздікті қамтамасыз етіп, әлеуметтік тұрақтылыққа толық кепілдік береді. Ол түсінікті факт, өйткені нотариалдық  куәландырылған келісімдер бойынша  сот даулары болмашы санды  құрайтын болады.

Шарттардың қолданылуын  соттар қамтамасыз етсе, нотариустар  шарттарды дұрыс жасауды қамтамасыз етеді. Осы себеппен құқықтық доктринада нотариустарды «заң бітімін қолдайтын  соттар» деп атайды.      

Нотариат  түсінігінің қашан, қалай пайда  болғаны ешбір жанға белсізі  екені сөзсіз. Осы түсініктің мәнін  ашуда орыс заңгері, нотариат жүйесінің  негізін қалаушылардың бірі А.И. Тихенко, осы тақырыпқа бірнеше еңбектер арнаған.      

Оның  еңбектерінде нотариаттың теологиялық  түсінігі, нотариус қызметінің негізін  анықтайтындығын көрсетеді. Ол өз еңбектерінде Құран екі негізде зерттеген. Біріншіден,  барлық қасиетті жазбалар (Құран, Библия, книги Нового завета) Жаратушысы күшті Алланың әр кезде, әр тілде, әр түрлі халықтарға жіберген шындығы. Екіншіден, Құраннан басқа қасиетті жазбалармен толық таныс еместігінен, әрине, ол басқа қасиетті жазбалардың қасиетін бағаламау тұрғысынан емес, керісінше, нотариат предназначениясын және нотариус миссиясының барлық қасиетті жазбалардан қалғандығын көрсетеді.

Заң жобасының жалпы бөлімінде алдымен  нотариат миссиясы бекітілуі қажет. Азаматтық құқықтық  қатынастардағы нотариустың діни рухы, нотариат туралы заңның әрбір баптарында көрінуі керек. Әрине, діни көзқарасты білдіретін, тек молдаларға ғана түсінікті құран сөздерін, кәсіби тілге аудару мүмкін еместігі айдан айқын. Дегенмен, «Шешілмейтін түйін жоқ» дегендей, заң жобасында мүліктік және мүліктікке байланысты мүліктік емес қатынастар саласында әлеуметтік-экономикалық, құқықтық шиеленістерді болдырмау, қоғамда құқықтық тәртіпті орнатуда Алланың еркін білдіретіндігі туралы ереже қалыптастыру қажет. Бұл жағдайда жария түрдегі құқықтық қорғау, құқықтық қолдану институт ретіндегі нотариат мәртебесін заңды бекіту қажет. Яғни нотариаттың ескерту, әділсоттық, әрине сот билігі функциясын орындау мағынасына тыс, ерекше процессуалдық нысанда жеке және заңды тұлғалардың құқықтарын қорғау мақсатында уәкілетті тұлғаның білікті құқықтық көмек көрсету функциясын нақты қалыптастыру керек. Нәтижесінде нотариат әрекетінің осындай анық көрсетілген қызметі адамдардың еркін тиімді құқықтық қолдану және соттағы даулы істерде құқықтарды қорғауға мүмкіндік береді. Нотариаттық палатаға жария құқықтық мәртебе заң жүзінде берілу қажет. Бұл жағдайда нотариаттық палатаның негізгі міндеттерінің бірі ретінде бұқаралық ақпарат құралдарымен, қоғамдық институттармен, мемлекеттік органдармен, әсіресе, әділет органдарымен сот органдарымен, сондай-ақ, басқа да құқыққорғау органдарымен байланыс қалыптастыру орынды болмақ. Осы мақсатта нотариаттық палата өкілдері құқыққорғау органдарының алқалық кеңес немесе  пленумдарының жұмысына қатысса тиімді болар еді. Нотариаттың сот жүйесімен байланысы, нотариаттық қауымдастықтың сот органдарының отырыстарында, пленумдарының жұмысына қатысуынан көрініс табар еді. Мұндай тәжірибе нотариус мемлекеттік те мемлекеттік емес те іс-шараларда еркін қатысатын Еуропа, Латын Америка мемлекеттерінде, мысалға, Франция, Мексика, Аргентина Президенттері дәстүрлі түрде нотариустардың конгресіне қатысады.

      2003 жылы 5 мамырда «Нотариат туралы» заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заң қабылданды. Заң нотариаттық қызмет кәсіпкерлік қызмет емес және мақсаты пайда табу емес деп бекітті. Сонымен нотариат – жеке және заңды тұлғалардың мүдделерін қорғаудағы жария-құқықтық институт ретінде анықталады. Нотариатқа деген бұл қатынас әлемдік тәжрибеге сай дұрыс көзқарас, себебі, көптеген дамыған мемлекеттерде нотариат жүйесі қоғам үшін сот органдарымен бір қатарда азаматтар мен заңды тұлғалардың құқықтарын қорғауға арналған құқықтық инстанция ретінде танылады.