Құқықбұзушылық

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                 ҚОРЫТЫНДЫ

 

Сонымен, заңның талаптарына теріс пиғыл –  құқық бұзушылықтың қайнар бұлағы. Құқық бұзушылық – заңдарға немқұрайлықпен қарау, олардың талаптарын орындамау. Құқықты бұзушылық – құқыққа қарсы қылықтан көрініс табады. Қылықтың екі түрі бар: іс-әрекет және әрекетсіздік. Адам заңды әрекет жасау арқылы да, ешқандай әрекет жасамай да бұзуы мүмкін. Егер адам біреудің денесін жарақаттандырса немесе мүлкін ұрласа – бұл әрекет, заңды бұзатын қылық. Егерде милиционер қызмет орнында тұрғанда бейбастақтықты тоқтатуға рекет жасамаса бұл әрекетсіздік заңды бұзатын қылық. Сондықтан заңның талабын әрекет арқылы немесе әрекетіздік арқылы бұзатын қылық үшін жауаптылық белгіленеді. Егерде заң қандай да болсын әрекетке тыйым салмаса немесе әрекетсіздік үшін жауаптылық белгілемесе, онда құқық бұзушылық та болмайды. Мысалы, адамның ойы үшн, нанымы үшін заң бойынша жауаптылыққа тартуға болмайды.

Қандай да болсын құқық бұзушылықтың маңызды белгісі  – оның зияндысалдары. Зиян нақты  адамға, ұйымға, қоғамға, мемлекетке келтірілуі мүмкін. Зиян – құқықты бұзушылықтың теріс салдары. Құқық бұзушылықтың нәтижесінде құнды зат жойылады, адам қаза болады, ар-намысқа нұқсан келеді, қоғамдық тәртіп бұзылады, мемлекеттің қауіпсіздігіне қатер туады т.с.с. Құқықты бұзушылықтың ауырлығына байланысты оның салдары да түрлі болады. Сондықтан оның салдарына байланысты заң жазаның әр түрін белгілейді.

Құқық бұзушылықтың маңызды белгісіне құқық бұзушының  өз қылығына қөзқарасы жатады. Адам өз қылығының заңды бұзатынын  сезінуі, түсінуі қажет. Егер адам заңды  саналы түрде бұзатын болса, ол құқық  бұзғаны үшін кінәлі деп саналады. Адам өз іс-әрекетімен мәнін түсіну үшін белгілі бір жасқа толуы керек. Өз іс-әрекетімен өзінің құқықтарын пайдалана алса және өз қылығы үшін өзі жауап бере алатын қабілеті болса, оны әрекет қабілеттілігі деп атайды. Әрекет қабілеттілігі ішінара және толық болады. 18 жасқа дейін адамның, әдетте, әрекет қабілеттілігі ішінара болады. Былай айтқанда адам ішінара, нақтылы бір заң белгілеген көлемде әрекет жасап, сол әрекет үшін өзі жауап береді. Ал басқа оған қажетті әрекеттерді оның мүддесі үшін оның заңды өкілдері жасайды (ата-ана, қамқоршы).

Адамның толық  қабілеттілігі 18 жасқа толғаннан  кейін пайда болады. Кейде, заңда  көрсетілген жағдайда ересек адам сот  арқылы әрекет қабілеттілігі шектелген  немесе әрекет қабілеттілігі жоқ  деп танылуы мүмкін.

Құқық бұзушылықтың төрт түрі бар:

1. қылмыс;
2. әкімшілік теріс қылмыс;
3. тәртіпсіздік (еңбек тәртібін бұзу);
4. азаматтық теріс қылық.

Құқық бұзушылықтың әр түріне заңдардың ерекше саласы арналады. Қылмыс үшін жауаптылық қылмыстық  заңдарда қаралады. Барлық қылмыстық  құқық бұзушылық қылмыстық кодексте белгіленген. Әкімшілік құқықты бұзушылық сол атты кодексте қарастырылған. Қазақстанның Азаматтық Кодексі жеке тұлғаға, заңды тұлғаға мүліктік зиян, рухани кесел келтірген үшін жауаптылық белгілеген. Ал тәртіптік жауаптылық жұмыскердің өз еңбек міндеттерін бұзумен байланысты.

Құқықты бұзған үшін кінәлі заң бойынша жауапқа  тартылады. Мұндай жауаптылықтың белгілері  мыналар:

1. кінәлі адам (заңды тұға) жауапқа тартылады;
2. кінәсі бар деп табылса кінәліге мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы қолданылады (бас бостандығынан айыру, мүліктік зиянды өтеу, жұмыстан босату т.с.с.) . Заң бойынша жауаптылыққа кәсіпорынның, мекеменің, ұйымның әкімшілігі, арнаулы мемлекеттік органдар (сот, тергеу комитеті, ұлттық қауіпсіздік органдары) тартады.

Құқықтық мемлекетте соттың алатын орны ерекше. Құқық бұзуға байланысты даулар негізінен сотта қаралып, шешілуі керек, сондықтан Қазақстан Республикасының жаңа Конституциясы соттардың қызмет істеу принциптеріне ерекше көңіл аударған. Әрине, бұл принциптер тек сот қызметіне ғана арналмаған. Сонда да сот үшін сол принциптердің маңызы зор. Конституцияда аталған принциптер негізінен қылмыстық істерді сотта қарағанда қолданылады.

Сонымен, қорыта келгенде, құқыққа қарсы әрекет ол кінәлі болғанда құқық бұзушылыққа  айналады. Құқық бұзушылық – қоғамның, мемлекет пен жеке адамның мүдделеріне зиян келтіретін субъектінің кінәлі, құқыққа қарсы, қоғамға қауіпті әрекеті.

 

 

 

                        

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                               Пайдаланылған әдебиеттер

1. Жоламанов Қ.Ж. Мемлекет және құқық теориясы. – Алматы: Білім, 1998. – 3
2. Жоламанов Қ.Ж., Мухтарова А.Қ., Тәуекелев А.Н. Мемлекет және құқық теориясы. –  Алматы: бас. Қаз МЗУ, 1999.
3. Сапарғалиев Ғ.С. Мемлекет және құқық теориясы. – Алматы: Жеті жарғы, 1998.
4. Сапарғалиев Ғ.С., Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы. – Алматы: Жеті жарғы, 1997.
5. Ағыбаев А.Н. Қылмыстық құқық. Жалпы бөлім. – Алматы: Жеті жарғы, 2001.
6. Булгакова Д.А. Мемлекет және құқық теориясы: оқу құралы. – Алматы: Заң әдебиеті, 2004.
7. Төлеуғалиев Г.И. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы. –  Алматы: Жеті жарғы, 2002. 
8. Сапарғалиев Ғ.С. Қазақстан Республикасының  Конституциялық құқығы. – Алматы: Жеті жарғы, 1998 ж.
9. Мемлекет және құқық негіздері/ құр. Е.Баянов. – Алматы: Жеті жарғы, 2001.
10. Ашитов З.О., Ашитов Б.З. Қазақстан Республикасының құқық негіздері. –  Алматы: Жеті жарғы, 2003. – 296 б.