Құқықтың қайнар көздері

                                 ЖОСПАР

 

Кiрiспе.

 

1.Негiзгi бөлiм:

    1.1.Құқықтың қайнар көздерiнiң түсiнiгi,мәні.

    1.2.Құқықтың қайнар көздерінің түрлеріне сипаттама.

 2.Нормативтi құқықтық актiлердiң түсiнiгi, түрлерi.

2.1.Нормативтiк актiлердiң заңды күшiнiң уақыты, кеңiстiгi және адамдарды қамтуы.

 

Қорытынды

 

       ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кiрiспе.

 

Қазақстан егемен, дербес, тәуелсіз мемлекет болып жарияланғаннан бері Республиканың өзіндік құқық  жүйесі қалыптаса бастады. Оған демократиялық, интернационалдық қасиеттер тән. Қазақстан құқығының өзіне тән қалыптасу жолдары мен тәсілдері бар. Оның бастаулары қандай екені Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясында айтылған. Конституцияның 4-бабында былай жазылған: "Қазақстан Республикасында қолданылатын кұқық Қонституцияның, соған сәйкес заңдардың, өзге де нормативтік-құқықтық актілердің, Республиканың халықаралық шарттық және өзге де міндеттемелерінің, сондай-ақ Республика Қонституциялық Қеңесінің және Жоғарғы Соты нормативтік қаулыларының нормалары болып табылады".

Әдетте, құқықтың қайнаркөзінiң түрлерi: 1) нормативтік актілер; 2) үлгі істер (прецедент); 3) құқықтық әдеттер. Өз кезінде казак мемлекеттілігінің құқығы осы үш жолмен қалыптасқан. Оған дәлел "Қасым ханның қасқа жолы" (XV ғ.), "Есім ханның ескі жолы" (XV ғ.), Тәуке ханның "Жеті жарғысы" (XVIII ғ.). Сонымен катар казак коғамында билердін үлгі шешімдері де қазақтың ұлттык құқықтық әдеттерін дамытқан. Қиыннан қиыстырып тапқан билердің шешімдері ұксас істерді карағанда күші бар күқықтық норма ретіңде пайдаланылған. XIX ғасырда билер съезінде қабылданған ережелерде Құқықтық нормалар жазылып, нормативтік актілер ретіңде пайдаланылған. Солармен қатар қазак коғамында ежелден қалыптасқан Құқықтық әдеттер де қоғамдық қатынастардың реттеушісі болып отырған.

Тәуелсіз Қазақстан  Республикасында ұлттык құқық тек  қана нормативтік актілер арқылы қалыптасуда. Құқықтың нәр алатын бастауы  — Қазақстан Республикасының  Қонституциясы.

• Қонституцияның ең жоғары заңдық күші бар және Республиканың бүкіл аумағында ол тікелей қодданылды.
• Одан темен — конституциялық заңдар. Ондай заңдар ерекше қатынастарды реттейді.
• Одан кейінгі — жай заңдар.

Қонституцияға өзгерістер мен қосымшаларды республикалық референдум өткізу арқылы немесе Парламент енгізеді. Конституциялық және жай заңдарды Парламент қабылдайды. Парламент Президентке бір жылдан аспайтын мерзімге заң шығару өкілеттігін беруге қақылы. Қонституцияда аталған жағдайда Президент заң күші бар Жарлық шығаруға қақылы. Президент өз өкілеттігіне жататын мәселелер бойынша нормативтік Жарлық шығарады. Қазақстан Республикасының Үкіметі өз құзырындағы мәселелер бойынша Республиканың бүкіл аумағында міндетті күші бар қаулылар шығарады. Қонституциялық Қеңес өз құзырындағы мәселелер бойынша нормативті қаулылар шығаруға құқылы. Ол Қазақстан құқығының күрамды бөлшегі болып есептеледі. Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты да өз қүзырына жататын мәселелер бойынша нормативті қаулылар қабылдауға құқылы.

 

1.Негiзгi бөлiм:

1.1.Құқықтың қайнар көздерiнiң түсiнiгi, түрлерi.

 

Позитивтi Құқықтың мiнез  қыртыс көрiнiсi болып табылатын оның формальды түрде болуы. Оны құрайтын нормалар заңда немесе басқа да мемлекет қайнаркөздерде көрiнiс табуна байланыcты олар заңды және жалпыға мiндеттi болып танылуы мүмкiн.

Құқықтың қайнар көздерi – ол дегенiмiз  мемлекеттен шығатын немесе мем. ресми –құжатталған нысанда танылатын , Құқықтық нормалары бекiтiлген, заңдылы, жалпыға мiндеттi түрде болуы.

Құқықтың қайнаркөздерiне ресми сипат көрiнiсi тән,  олар мемлекетпен танылады, және құрамындағы нормаларына мемлекеттен қолдау көрсетiледi.

Ресми сипат Құқықтың қайнаркөздерiне екi тасiлмен берiледi:

1. Құқық шығармашылық жолымен,  онда мемлекеттiк арнайы органдармен қабылданылады яғни мемлекеттен шығады.
2. санкциялау жолы арқылы,  ол дегенiмiз мемлекеттiк органдар кандайда бiр түрде алеуметтiк нормаларды жақтау арқылы (әдет-ғұрып, т.б. ) және оларға заңды сипат бередi.

 

Құқықтық қайнаркөздердiң  түрлерi

 

Нормативтi Құқықтық акт – ол ресми құжат, арнайы мемлекеттiк органмен шығарылған, Құқық норма  көрiнiсте қоғамдық қатынастарды анықтауға және реттеуге бағытталған. Оларға жататын Конституция, заңдар жай заңга негiзделген актiлер.

Құқықтық әдет-гұрып. Бұл құқықтың негізгі қоғам тарихында мемлекеттін қалыптасу кезеңінде өмірге келген күқық иысаны. Әдет-ғұрып нормалары адамдардыц қарым-қатынасында көп жылдар пайдаланып, өмірде жан-жақты тексеру, тәжірибе арқылы қалыптасты. Мысалы: Ману заңы, орыс правдасы, "Қасым хан-ның қасқа жолы", "Есім ханның ескі жолы" т.б. Әдет-ғұрып нормалары арқылы қазіргі кезеңде де дамушы елдерде біраз қарым-қатынастар реттеліп, басқарылып жатады.

Әдет-ғұрып нормаларды қолдану  жөнінде басым түрде бір пікір  жоқ. Біраз мемлекеттер қарсы пікірде. Әлем көлеміндегі елдердің көпшілігі бұл нормаларды пайдаланып келеді. Оның ешқандай зияндығы жоқ деуге болады. Әдет-ғұрып нормаларын қолдануға мемлекеттік органның нұсқауы немесе рұқсат болса ол нормалар құқықтық әдет-ғұрыпқа айналады.

Әдет-ғұрыптың бірнеше  түрі бар: әдет, әдептіліқ т.б. Әдет -адамның қажеттілігіне айналып қалыптасып қетқен тұрақты әрекет. Ешбір адам өмірге жақсы немесе жаман әдетпен келмейді. Әдет өмір жемісі, тәрбие нәтижесі. Әдет жағымды, жағымсыз бо-лып екіге бөлінеді. Әдеттілік — моральдық нормаларды жақсы орындау. Әдептілік өте қажетті қасиет, сезім мөлшерінің негізгі белгісі. Әдеттілік ата-ананы қүрметтеу, үлкенді сыйлау, шыншыл, әділетті болу сияқты жалпы халықтық нормаларды да дұрыс атқара білуді керек етеді. Әдет-ғұрып нормалары ресми заңдармен қатар қолданылады және бұл нормаларды бұзушылар жауапқа тартылады.

Прецеденттік құқық нысаны — белгілі бір іске байланысты қабыл-данған шешім және бұл шешім кейін соған үқсас істерді қараған-да басшылыққа алынып отырады. Оның екі түрі бар: а) соттық прецедент; ә) әкімшілік прецедент (басқару органдарының шығарған шешімі).

Заң ғылымы — (құқықтық доктрина) - кұқықтың жақсы қалып-тасуына, дамуына, орындалуына көп үлес қосады. Құқықтық сана-сезімнің деңгейін көтеруге зор эсер етеді. Мұсылмандық елдерде бұл доктрина өте кең шеңберде қолданылады.

Нормативтік шарттар - қоғамдағы қатынастардың негізі бола алады... Мысалы: ГФР — ГДР бірігу шарты, мемлекеттердің ара қатынасындағы шарттар, кәсіпшілер одағының ұжымдық шарт-тары т.б.

Референдумда  қабылданған нормативтік актілер  заңның бір түрі. Сондықтан бүл актілер Құқықтың ең күрделі, ең басым негізі. Референдумның түрлері: жалпы мемлекеттіқ, жергілікті. Референдум өте саяси жауапты жүмыс, ол саяси күрестің бір түрі.

 

1.2.Нормативтi құқықтық актiлердiң түсiнiгi, түрлерi.

 

Қазақстан Республикасының  «Нормативтік құқықтық актілер туралы» заңға сәйкес мынадай ұғымдар пайдаланылады:

1) нормативтiк құқықтық  акт - референдумда қабылданған  не уәкiлеттi орган немесе мемлекеттiң  лауазымды адамы қабылдаған, құқықтық  нормаларды белгiлейтiн, олардың  қолданылуын өзгертетiн, тоқтататын немесе тоқтата тұратын белгiленген нысандағы жазбаша ресми құжат;

2) заңдар - белгiленген тәртiппен  қабылданған нормативтiк құқықтық  актiлердiң жиынтығы;

3) құқық нормасы (құқықтық норма) - нормативтiк құқықтық актiде  тұжырымдалған, көп мәрте қолдануға  арналған және нормативтiк реттелген ахуал шеңберiнде барлық тұлғаларға қолданылатын жалпыға мiндеттi мiнез-құлық ережесi;

4) нормативтiк құқықтық актiнiң  деңгейi - нормативтiк құқықтық актiнiң  нормативтiк құқықтық актiлер  сатысындағы өзiнiң заң күшiне  қарай алатын орны;

5)  Қазақстан Республикасының  Конституциясына өзгерiстер мен  толықтырулар енгiзетiн заң - Қазақстан  Республикасы Конституциясы 62-бабының  3-тармағында белгiленген тәртiппен  қабылданатын заң; 6) Конституциялық  заң - Қазақстан Республикасы  Конституциясында конституциялық деп аталған, Қазақстан Республикасы Конституциясы 62-бабының 4-тармағында белгiленген тәртіппен қабылданатын заң;

7) заң - қоғамдық қатынастарды  реттейтiн, Қазақстан Республикасы  Конституциясы 61-бабының 3-тармағында  көзделген түбегейлi принциптер мен нормаларды белгiлейтiн, Қазақстан Республикасының Парламентi, ал Қазақстан Республикасы Конституциясы 53-бабының 4) тармақшасында көзделген жағдайларда Қазақстан Республикасының Президентi қабылдайтын нормативтiк құқықтық акт;

8) заң актiсi - Конституциялық заң, Қазақстан Республикасы Президентiнiң Конституциялық заң күшi бар Жарлығы, Кодекс, Заң,

Қазақстан Республикасы Президентiнiң  Заң күшi бар Жарлығы, Қазақстан  Республикасы Парламентiнiң қаулысы, Сенат пен Мәжiлiстiң қаулылары;

9) кодекс - бiртектес қоғамдық  қатынастарды реттейтiн құқықтық  нормалар бiрiктiрiлiп, жүйеге келтiрiлген  заң;

10)  заңға тәуелдi нормативтiк  құқықтық актiлер - заң актiлерi  болып табылмайтын, Қазақстан  Республикасының Конституциясы  мен заң актілерінің негізінде және соларды орындау үшін шығарылған, өзге де  нормативтiк құқықтық актiлер;

11) уәкiлеттi орган - Қазақстан  Республикасының  Конституциясында, осы Заңда, сондай-ақ сол органдар  мен лауазымды  адамдардың  құқықтық мәртебесiн айқындайтын  заңдарда белгiленген өз  құзыретiне сәйкес нормативтiк құқықтық актiлер қабылдауға хақылы Қазақстан Республикасының мемлекеттiк органдары мен лауазымды адамдары (Қазақстан Республикасының Президентi, Қазақстан Республикасының Парламентi, Қазақстан Республикасының Үкiметi, Қазақстан Республикасының Конституциялық Кеңесi, Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты, Қазақстан Республикасының Орталық  сайлау комиссиясы, орталық атқарушы органдар, жергiлiктi өкiлдi және  атқарушы органдар Қазақстан Республикасының ұлттық Банкi, өзге де мемлекеттiк органдар);

12) нормативтік құқықтық  актілердің ресми мәтіндерін  кейіннен жариялау - Қазақстан Республикасы  нормативтік құқықтық актілерінің  эталондық бақылау банкіне сәйкестік  сараптамасынан өткен нормативтік   құқықтық актілерді баспа басылымында жариялау.

Заң актiлерi мен өзге де нормативтiк құқықтық актiлердi әзiрлеу мен табыс ету, қабылдау, тіркеу, күшiне енгiзу, өзгерту, толықтыру, олардың  қолданылуын тоқтату немесе тоқтата  тәру, оларды жариялау ерекшелiктерi олардың  деңгейiне сәйкес, нормативтiк құқықтық актiлер қабылдайтын мемлекеттiк органдардың қызметiн реттейтiн заң актiлерiмен, осы органдардың құқықтық мәртебесiн айқындайтын актiлермен, соның iшiнде олар туралы ережелермен және олардың регламенттерiмен, басқа да  нормативтiк құқықтық актiлермен айқындалады.

Халықаралық шарттарды, оның iшiнде құқықтық нормаларды қамтитын шарттарды дайындау, жасасу, орындау  және күшiн жою тәртiбi реттелмейдi.

Осы Заңның 1-бабының 2) тармақшасында  келтiрiлген талаптарға сай келмейтiн  және құқықты iске асыру және құқық қолданушылық мәнi бар нормативтiк құқықтық актiлердi, атап айтқанда:

1) мемлекеттiк емес  ұйымдардың, оның iшiнде қоғамдық  бiрлестiктер мен жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарының нормативтiк  актiлерiн;

2) уәкiлеттi орган болып  табылмайтын мемлекеттiк ұйымдардың нормативтiк актiлерiн;

3) техникалық және  технологиялық нормалар мен стандарттар  қамтылған нормативтiк актiлердi әзiрлеу, табыс ету, қабылдау, күшiне  енгiзу, қолдану, жариялау, өзгерту,  толықтыру және олардың қолданылуын  тоқтату  тәртiбi  белгiленбейдi.

Нормативтiк құқықтық актiлер негiзгi және туынды актiлер  болып бөлiнедi.

2. Нормативтiк құқықтық  актiлердiң негiзгi түрлерiне мыналар  жатады:

1) Конституция, конституциялық  заңдар, кодекстер, заңдар;

2) Қазақстан Республикасы  Президентiнiң Конституциялық Заң күшi бар Жарлықтары; Қазақстан Республикасы Президентiнiң Заң күшi бар Жарлықтары; Қазақстан Республикасы Президентiнiң өзге де нормативтiк  құқықтық Жарлықтары;

3) Қазақстан Республикасы  Парламентi мен оның палаталарының  нормативтiк қаулылары;

4) Қазақстан Республикасы  Үкiметiнiң нормативтiк қаулылары;

5) Қазақстан Республикасы  Конституциялық Кеңесiнiң, Жоғарғы  Сотының және Қазақстан Республикасы  Орталық сайлау комиссиясының  нормативтiк қаулылары;

6) Қазақстан Республикасының министрлерi мен өзге де орталық мемлекеттiк органдар басшыларының нормативтiк бұйрықтары;

7) мемлекеттiк комитеттердiң  нормативтiк қаулылары, өзге де  орталық мемлекеттiк органдардың  нормативтiк қаулылары; 

8) мәслихаттардың нормативтік  құқықтық шешімдері, әкімияттардың нормативтік құқықтық қаулылары, әкімдердің нормативтік құқықтық шешімдері.

3. Нормативтiк құқықтық  актiлердiң туынды түрлерiне мыналар  жатады:

1) регламент - қандай  да бiр мемлекеттiк орган мен  оның құрылымдық бөлiмшелерi қызметiнiң  iшкi тәртiбiн реттейтiн нормативтiк құқықтық акт;

2) ереже - қандай да  бiр мемлекеттiк органның немесе  оның құрылымдық бөлiмшесiнiң мәртебесi мен өкiлеттiгiн белгiлейтiн нормативтiк  құқықтық акт;

3) қағида - қандай да  бiр қызмет түрiн ұйымдастыру  және жүзеге асыру тәртiбiн белгiлейтiн нормативтiк құқықтық акт;

4) нұсқаулық - заңдардың  қоғамдық қатынастардың қандай  да бiр саласында қолданылуын  егжей-тегжейлi көрсететiн нормативтiк  құқықтық акт.

4. Туынды түрлердегi  нормативтiк құқықтық актiлер  негiзгi түрлердегi нормативтiк құқықтық актiлер арқылы қабылданады немесе бекiтiледi және олармен бiр тұтастық құрайды. Туынды түрдегi нормативтiк құқықтық актiнiң нормативтiк құқықтық актiлер сатысында алатын орны негiзгi түрдегi актiнiң деңгейiмен анықталады.