Құқықтың қайнар көздері

2) Қазақстан Республикасы Парламентiнiң  қаулыларына – Мәжiлiстiң төрағасы;

3) Қазақстан Республикасы Үкіметiнiң қаулыларына – Қазақстан Республикасының Премьер-Министрi;

4) мәслихаттың шешiмдерiне –  мәслихат сессиясының төрағасы;

5) әкімияттың қаулыларына, әкімнің  шешімдеріне - әкім;

6) өзге де нормативтiк құқықтық  актiлерге - оны қабылдаған (шығарған) органның басшысы қол қояды.

Азаматтардың құқықтарына, бостандықтары  мен міндеттеріне қатысты нормативтік  құқықтық актілердің ресми жариялануы оларды қолданудың міндетті шарты болып  табылады.

Қазақстан Республикасы Парламентінің  Жаршысы және Қазақстан Республикасының Президенті мен Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілер жинағы ресми басылымдар болып табылады.

Нормативтік құқықтық актілерді ресми  жариялауды Қазақстан Республикасының  Үкіметі белгілеген тәртіппен конкурстық негізде мұндай құқық алған мерзімді баспа басылымдары да жүзеге асырады.

Нормативтік құқықтық актілердің ресми  мәтіндерін кейіннен жариялауды баспа  басылымдары Қазақстан Республикасының  Үкіметі белгілейтін тәртіппен  және олар жариялайтын мәтіндер Қазақстан  Республикасы нормативтік құқықтық актілерінің эталондық бақылау банкіне сәйкестік сараптамасынан өткізілген жағдайда жүзеге асырады.

Нормативтік құқықтық актілердің мәтіндерін кейіннен жариялауды жүзеге асыру құқығын  беру тәртібі осы баптың 1-тармағының екінші бөлігінде аталған, нормативтік құқықтық актілердің  мәтіндерін кейіннен ресми жариялау қажеттілігі туралы өз бетінше шешім қабылдайтын ресми басылымдарға қолданылмайды.

Құқық қолдану тәжірибесінде нормативтік  құқықтық актілердің ресми жарияланымдары пайдаланылуы тиіс.

Нормативтік құқықтық актілердің бейресми жариялануына олар ресми жарияланғаннан кейін ғана жол беріледі.

Қазақстан Республикасы Президентінің  жарлықтары, Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулылары Қазақстан  Республикасының Президенті мен  Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілер жинағында, сондай-ақ белгіленген тәртіппен басқа да баспа басылымдарында ресми

жарияланады.

Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтарын, Қазақстан  Республикасы Үкіметінің қаулыларын ресми  жариялау Қазақстан Республикасының  бүкіл аумағында таратылатын  мерзімді баспа басылымдарында ғана жүзеге асырылады.

Орталық атқарушы және өзге де орталық мемлекеттік органдардың нормативтік құқықтық актілері белгіленген тәртіппен мерзімді баспа басылымдарында жарияланады.

Орталық атқарушы және өзге де орталық мемлекеттік органдардың  нормативтік құқықтық актілерін  ресми жариялау Қазақстан Республикасының  бүкіл аумағында таратылатын  мерзімді баспа басылымдарында ғана жүзеге асырылады.

Қазақстан Республикасы Үкіметiнiң 1997 жылғы 4 желтоқсандағы                                           N 1680 қаулысымен бекiтiлген Қазақстан Республикасы Нормативтiк құқықтық актiлерiнiң  мемлекеттiк тiзiлiмi туралы ережесіне сәйкес айтар болсақ, Қазақстан Республикасы Нормативтiк құқықтық актiлерiнiң мемлекеттiк тiзiлiмi деректерiнiң базасы Қазақстан Республикасының нормативтiк құқықтық актiлерi туралы ақпараттық-анықтамалық сипаттағы барлық қажеттi мәлiметтердi қамтитын амортизацияланған ақпараттық жүйенi бiлдiредi.

Мемлекеттiк тiзiлiмдi жүргiзу Қазақстан Республикасының Әдiлет министрлiгi мен оның аумақтық органдарына жүктеледi. Мемлекеттiк тiзiлiмдi ұстаушы Мемлекеттiк тiзiлiмге енгiзiлуге жататын нормативтiк құқықтық актiлердi орталықтандырылған жинақтауды, есепке алуды және оның деректер базасын қалыптастыруды жүзеге асыратын Қазақстан Республикасы Әдiлет министрлiгiнiң Республикалық құқықтық хабарлама орталығы болып табылады.

Мемлекеттiк тiзiлiм:

Қазақстан Республикасы нормативтiк құқықтық актiлерiнiң  бiрыңғай эталондық банкiн қалыптастыру;

Қазақстан Республикасы нормативтiк құқықтық актiлерiнiң  бiрыңғай мемлекеттiк есебiн жүргiзу мақсатында құрылады.

Нормативтiк құқықтық актiлер Мемлекеттiк тiзiлiмге енгiзiлуге тиiс:

Қазақстан Республикасының  Конституциясы;

конституциялық заңдар; кодекстер; заңдар;

Қазақстан Республикасы Президентiнiң конституциялық заң  күшi бар жарлықтары; Қазақстан Республикасы Президентiнiң Заң күшi бар жарлықтары; Қазақстан Республикасы Президентiнiң  өзге де нормативтiк құқықтық актiлерi;

Қазақстан Республикасы Парламентiнiң және оның палаталарының нормативтiк қаулылары;

Қазақстан Республикасы Үкіметiнiң нормативтiк қаулылары;

Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесiнiң, Жоғарғы Сотының  және Орталық сайлау комиссиясының  нормативтiк қаулылары;

Ұлттық Банктiң, ұлттық қауiпсiздiк комитетiнiң, орталық атқарушы органдардың азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерiн қозғайтын немесе ведомствоаралық сипаты бар нормативтiк құқықтық актiлерi;

республика облыстарының, республикалық маңызы бар қалаларының  және астанасының жергiлiктi өкiлдi және атқарушы органдарының азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды мүдделерiн қозғайтын, Қазақстан Республикасының Әдiлет министрлiгi мен оның аумақтық органдарында тiркелген нормативтiк құқықтық актiлерi.

«Қызмет бабында пайдалану үшiн», «баспасөзге арналмаған», «жариялауға жатпайды» деген белгiсi бар нормативтiк құқықтық актiлер

Мемлекеттiк тiзiлiмге  енгiзiлуге тиiс.

«Аса маңызды», «өте құпия», «құпия» деген белгiсi бар нормативтiк  құқықтық актiлер Мемлекеттiк тiзiлiмге енгiзуге жатпайды.

 

Нормативтік құқықтық актілер — ресми заңды нормативті мемлекеттік күші бар нормалар.

Нормативтік-құқықтық акт - мемлекеттік органның қабылдаған—бекіткен актілері. Қоғамдағы қарым-қатынастардың басым көпшілігін осы нормативтік актілер арқылы реттеліп, баскарыла-ды. Себебі: біріншіден - нормативтік актілер арқьлы ықшамды түрде норманың мазмұнын түсінікті көрсетуге болады; екіншіден - кұқықтық нормаларды уақытында өзгертуге, толықтыруға, жаңартуға өте ыңғайлы.

Заң ғылымыңца норма, нормативтік актілер, құқық деген ұғымдар бар. Олардың өздерінің жеке-жеке мазмұндары бар.

Норма дегеніміз - бір қатынасты реттеп, басқаратын ереже.  Нормативтік актілер қоғамның салалық қатынастарын реттеп, басқаратын нормалар жиынтығы. Құқық - қоғамдағы барлық қатынастарды реттейтін, басқаратын нормалардың жиынтығы.

Нормативтік актілер мемлекеттік  билікті, саясатты орындайтын, қоғамның халықтық мүде-мақсатын іс жүзіне асыратын ең сенімді, шешуші қүрал. Оның құқықтың басқа негіздерінен ерекшелік белгі-нышандары:

- нормативтік актілер  мемлекеттің өкілетті органдарының  бекіткен немесе жалпы халықтық референдумда қабьлданған нормалар;

- нормативтік актілердің  мемлекеттік кұші бар қүжаттары  ерікті орындалмаса, оны еріксіз  орындату мемлекеттік органның  міндеті;

- нормативтік актілер  ресми түрде: заң, қаулы, жарлық, ереже т.б. болып шығады, олардың  заңды нысандары болады;

- нормативтік актілер жалпы  қоғамдық, күрделі қатынастарды  реттеп, басқарады.

Нормативтік актілердің түрлері:

• заңды күшіне қарай нормативтік актілер екі топқа бөлінеді: заңдар жөне заңға тәуелді нормалар. Мемлекеттің дөрежесі жоғарылаған сайын нормативтік актілердің де заңды күші жоғарылай береді.
• нормативтік актілердің мазмұнына қарай бірнеше түрге бөлінеді: өндірістік, шаруашылық, әлеуметтік, мәдени т.б. қоғам-ның салаларына сәйкес;
• нормативтік актілердің іс-әрекетінің шеңберіне қарай үш түрі болады: қоғамдық іс-әрекеттер, шектеулі іс-әрекеттер, төтенше іс-әрекеттер;
• субъектілеріне қарай (нормаларды қабылдаған мемлекеттік оргаңдар) нормативтік актілер үш топқа бөлінеді: заңды шығару-шы оргаңдардың актісі; заңды орындайтын органдардың актілері, сот жүйесінің актілері.

Заң - қазіргі заманда мемлекеттің ең жоғарғы нормативтік актісі. Ол қоғамдағы ең күрделі, маңызды мәселелерді, қатынастарды қамтиды. Заң қоғамдағы барлық нормалардың "Атасы"- деуге болады. Заңның белгі-нышандары:

• заң парламентте немесе жалпы халықтық референдумда қабылданады;
• заң күрделі, маңызды мәселелер бойынша қабылданады;
• заң арнаулы процедура арқылы қабылданады (ол төрт-бес кезеңнен өтуге тиісті);
• заңды ешқандай орган тексере, өзгерте алмайды;
• заң қоғамдағы нормалардың кіндігі, атасы.

Заңның үстемдігі арқылы қоғамдағы заңдылық, тәртіп қамтамасыз етіледі. Заң арқылы қоғамның мүдде-мақсаты, мемлекеттік билік, саясат іс жүзіне асады. Заң арқьлы адамдардың бостан-дығы мен Құқықтары, демократияның басқа да талаптары қалып-тасады.

Казақстан мемлекетінің Парламенті заң шығару қызметін жүзеге асыратын Республиканың ең жоғарғы өкідді органы (49-6. 1-т.). Парламент аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін заң-дарды шығаруға хақылы.

Заңга төуелді  нормативтік актілер - бұл актілер төрт түрге бөлінеді: жалпы қоғамдық, жергілікті, ведомствалық және

мекемелік актілер. Жалпы қоғамдық актілер – мемлекеттік әкімшілік-территориясына толық заңды күші бар актілер

(Президенттің жарлықтары, Үкіметтің қаулылары). Жергілікті бас-

кару органының актілері — маслихаттың шешімдері, әкімдердің бүйрықтары. Ведомстволық актілер министрліктердің бұйрықтары, шешімдері, инструкциялары. Мекемелердің өз аппаратының ішкі тәртібін реттейтін актілер.

Мысалы, біздің Қазақстан  мемлекетіміздің кұқығының даму процесінде діни нормалардың тәжірибесін  және прецеденттік нормаларды өте аз пайдаланады. Дамыған елдердің демократияны дамыту тәжірибелерін өте кең  пайдаланамыз. Қазақстан Республикасының құқық нысанының түрлері:

- құқықтық әдет-ғұрып,  салт-дәстүр;

- Құқықтық прецедент;

- нормативтік шарттар;

- нормативтік құқықтық  актілер.

Қазақстан мемлеқетінің нормативтік актілерінің түрлері, жұйелері Конституцияда толығымен көрсетілген. Мемлекеттік органдар, қоғамдық ұйымдар мен бірлестіктер, саяси партиялар, еңбек ұжымдары өздерінің құзыретіне, өкілеттілігіне сәйкес нормативтік актілер шығарады. Олар Конституцияға нұқсан келтірмеуге міндетті. Конституцияның талаптарының дұрыс орын-далуын Президенттің аппараты мен Конституциялық Кеңес бақылап отырады.

Республика Конституциясында көрсетілген  жағдайда Президент заң күші бар және жай жарлықтар шығарады. Республиқа Президентінің жарлықтары Конституция мен Республика заңдарының негізінде және оларды орындау үшін шығарылады. Республика Президентінің жарлығымен:

1. Республика Президентінің  актісін шығаруды талап ететін  Президенттің конституциялық өкілеттігі  жүзеге асырылады.

2. Конституцияда және  өкімет органдарының халық алдын-дағы жауапқершілік заңдарында белгіленген мемлекеттіқ биліктің барлық тармағының үйлесімді жұмыс істеуін қамтамасыз ету мәселелері шешіледі:

3. Парламенттің заңды  міндетіне қірмейтін, сондай-ақ  Үқімет пен басқа да мемлекеттік  органдардың заңда көрсетілген міндеттеріне жатпайтын мәселелерді кұқықтық жүйелендіру жүзеге асырылады.

4. Республиқаның экономикалық  және саяси-әлеуметтік дамуы жөніндегі  стратегиялық мәселелер бойынша  шешімдер қабылданады.

Республика  парламентінің актілері: Парламент Республиқаның бүкіл аумағында міндетті күші бар Республиканың заңдары, оның ішінде Парламенттің Конституциялық және заңдарды қолдануды енгізу мәселелері жөніндегі Парламенттің нормативтік қаулылары түрінде заң актілерін қабылдайды, Парламент, өз құзыретіндегі мәселелер бойынша, сондай-ақ дара сипатты қаулылар қабылдайды.

Парламент пен Палаталар  өз құзыретіндегі мәселелер бойынша үндеулер, декларациялар, мәлімдемелер және заңдық сипаты болмайтын өзге де актілер қабылдауга хақьлы. Парламент заң актілерін және басқадай актілерді палаталар бірлескен отырыстарында қабылдаған кезде дауыс беру Палаталар бойынша бөлек жүргізіледі.

Президенттің актілері. ҚР Президент! бүкіл аумағында міндетті күші бар жарлықтар мен өкімдер шығарады. Президенттің Жарлықтары Конституция мен Республика зандарының негізінде және оларды орындау ушін шығарылады. Республика Президентінің Жарлығымен:

Республика Президентінің  актісін шығаруда талап ететін Президенттің Конституциялық өклеттігі жүзеге асырылады;

Конституцияда және өкімет органдарының Қазақстан халқы-ның алдыңдағы жауапкершілік зандарыңда белгіленген мемлекеттік биліктің барлық тармағының үйлесімді жүмыс істеуін қамтамасыз ету мәселелері шешіледі;

Парламенттің заңды  міндетіне кірмейтін, сондай-ақ Үкімет пен басқа да мемлекеттік органдардың заңда көрсетілген міндеттеріне жатпайтын мәселелерді кұқықтық жүйелендіру жүзеге асырылады;

Қазақстан Республикасының  экономикалық және саяси-әлеуметтік дамуы  стратегиялық мәселелер бойынша  шешімдер қабылданады.