Экономикалық талдау

Бұл коэффициент  кәсіпорын қызметінің қандай бөлігі өз қаражатымен, ал қандай бөлігі қарыз  қаражатымен қаржыландырылатынын  көрсетеді. Қаржы-ландыру коэффициенті <1 болатын жағдай (кәсіпорын мүлкінің көп бөлігі қарыз қаражатымен  қалыптасқан) төлем қабілеттілігінің өте қауіпті жағдайға жеткендігін  және несие алуды қиындатқанын көрсетеді. Біздің кәсіпорынымыз-да бұл көрсеткіш  келесі берілгендермен сипатталады:              

жыл басында  – 4,37 (300475:68775);

жыл аяғында  – 4,96 (299410:60355).                                                                            

Батыс фирмаларында қаржыландыру коэффициентінің кері көрсеткіші кеңі-нен қолданылады, қатыстырылған  капиталдың меншіктік капиталға  қатынасы-мен анықталатын қарыз  және меншікті қаражаттар қатынасының  коэффициен-ті:

Кқ/м = Қк:Мк

Мұндағы: Кқ/м - қарыз және меншікті қаражаттар қатынасының коэффициенті;                                                                                                                       

Қк - қатыстырылған капитал;                                                                                                     

Мк-меншікті капитал.                                                                                                                            

Бұл коэффициент  кәсіпорын активтеріне салынған меншікті қаражаттың әр-бір теңгесіне  қанша қарыз қаражатын тартқанын  көрсетеді. Біздің кәсіпорыны-мызда  бұл көрсеткіш келесі берілгендермен сипатталады:            

жыл басында - 0,23 (68775: 300475);                                                                     

жыл аяғында - 0,2 (60355: 299410).                                                                                 

Бұның мәні кәсіпорын есеп беру кезеңінің басында  активтерге салынған меншіктік қаражаттардың  әрбір теңгесіне қарыз қаражатының 23 тиынын тарт-қанын дәлелдейді. Есеп беру кезеңінің ішінде қарыз қаражаттары  меншіктік са-лымдардың әрбір  теңгесіне 20 тиынға дейін азайған.                    

Арнайы  әдебиеттерде бұл көрсеткіш үшін қалыпты шектеу: Ккм<1. Егер оның мәні  1-ден асып кетсе, онда кәсіпорынның қаржылық тәуелсіздігі мен тұрақтылығы  қауіпті нүктеге (жағдайға) жетеді, бірақ жауап әр уақытта бір  жақты бола бермейді. Қарыз және меншікті қаражаттар қатынасының коэффи-циенті салалы ерекшеліктерге, кәсіпорынның  шаруашылық қызметінің сипаты-на және айналым қаражатының айналу жылдамдығына байланысты болады. Материалдық айналым  қаражатының айналымдылығының жоғары көрсеткіштері және дебиторлық борыштың одан да жоғары айналымдылығы кезінде  коэффициенттің қауіпті мәні бірден де асып кетуі мүмкін, ол сонда да кәсіпорынның қаржылық дербестігіне ешқандай әсерін тигізбейді. Кәсіпорынның ең төменгі  қаржылық тұрақтылығын сақтау үшін бұл  коэффициент ағымдағы және ұзақ мерзімді активтердің қатынас коэффициентінің  мәнімен шектелуі қажет                                           

Кәсіпорынның  тәуелсіздік (дербестік) дәрежесін  сипаттайтын ең бір маңыз-ды көрсеткіштердің  бірі қаржылық тұрақтылық коэффициенті болып табылады немесе оны басқаша  инвестицияларды жабу коэффициенті деп атайды. Ол мен-шікті және ұзақ мерзімді қарыз капиталының жалпы (авансталған) капиталдағы үлесін сипаттайды және мына формуламен анықталады:

 

Кқт=( Мк  + ҰМ ) / Ак                                                                                                  

Мұндағы: Кқт - қаржылық тұрақтылық коэффициенті;                                                        

ҰМ - ұзақ мерзімді міндеттемелер;                                                                                     

Ак -  авансталған капитал (баланс валютасы, жиыны);      

                                                                                                                                

Бұл дербестік  коэффициентімен салыстырғанда  анағұрлым жұмсақ көрсеткіш. Батыс  тәжірибесінде бұл коэффициенттің қалыпты мәні 0,9-ға тең болуы керек  ал оның 0,75-тен төмендеуі қауіпті [6]. Біздің кәсіпорынымызда бұл көрсеткіштің мәні ұзақ мерзімді міндеттемелердің жоқтығына байланысты тәуел-сіздік коэффициентінің мәніне тең.:                                                                                    

жыл басында - 0,814 ((300475+0):369250);                                                                    

жыл аяғында - 0,832 ((299410+0):359765).                                                                                             

Капиталдың  құрылымын қалыптастырудың тиімділігін (қолайлылығын) анықтау үшін жоғарыда келтірілген көрсеткіштермен қатар  инвестициалау коэффициентінде  қолдану ұсынылады. Ол батыс фирмаларында кеңінен қол-данылады және меншікті капиталдың негізгі құралдарға қатынасымен  анықта-лады.

 

Ки=Мк / Нк                                                                                                  

Мұндағы: Ки - инвестициялық коэффициенті;      

Мк – меншікті капитал;                                                                                                                       

Нк -  негізгі капитал;      

                                                                                                                                

Біздің  мысалымызда - ол жылдың басында 2,03-ке тең (300475:147795), соңында 1,42 (299410:210260) болады. Бұл берілгендерге қарап меншікті капитал тек қана негізгі құралдарды сатып алуға ғана емес, кәсіпорынның қаржылық беруінің басқа да активтерін, соның ішінде ағымдағы активтерін сатып алуға да пайдаланылады деуге болады. Активтерді құрудың ең дұрыс жолы болып, меншікті капитал барлық негізгі капиталды (айналымнан тыс активтер) және айналым капиталының бір бөлігін жабатын кездегі жол саналады. Кәсіпорын, барлық қарыз каражаттары алынып қойып жатса да өмір сүре беретін болады. Кә-сіпорынның капиталын пайдалану тағы бір қызық ой - меншікті капиталды тек қана негізгі құралдарды сатып алуға жұмсап, ал айналым каражаттары (ағымдағы активтер) келесі жолмен қалыптасуы керек: 1/4 - ұзақ мерзімді қарыздар есебінен, ал 3/4 - қысқа мерзімді қарыздар есебінен. Кәсіпкер, егер өзінің капиталы аз, ал басқанікі көп болса, жақсы жұмыс істейтін болады. Нарықтық қарым-қатынас осы принцип (қағида) бойынша құрылған. Аз ғана капиталың бола тұра, көп табыс алуға болады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Іскерлік белсенділігі және шаруашылық субъектісінің тиімділігі мен ұтымды іс әрекетін талдау

 

Кәсіпорынның  іскерлік белсенділігі мен қызметінің тиімділігін бағалау және талдау қаржылық талдаудың қорытынды кезеңі болып табылады.

Кәсіпорынның  іскерлік белсенділігі қаржылық жағдайында ең алдымен оның қаражат айналымының  жылдамдығымен көрінеді. Іскерлік белсенділікті  талдау, кәсіпорынның өз қаражатын  қаншалықты тиімді пайдаланғанын анықтауға  мүмкіндік беретін, әртүрлі қаржылық айналымдылық коэффициенттердің деңгейі  мен қозғалысын зерттейді.

Кәсіпорынның  қаржылық жағдайы активтерге салынған қаражаттың қаншалықты тез нақты  ақшаға айналуына тікелей тәуелді  болады.

Жоғарыда  айтып өткендей, кейбір актив түрлері  әртүрлі айналым жылдамдығына, яғни олардың ақша қалпына көшу жылдамдығына ие болады. Қаражаттың айналымда болуының ұзақтығы ішкі және сыртқы сипаттағы  бірқатар әр бағыттағы себептердің  жиынтық әсерімен анықталады. Бірінші  қатарға кәсіпорынның әрекет өрісін, салалығын, ауқымын және тағы да басқаларын жатқызуға болады. Елдегі экономикалық жағдаймен оған байланысты шаруашылықты жүргізу шарттары да кәсіпорынның активтерінің айналымдылығына да әсер етпейді. Сөйтіп, елдегі өтіп жатқан инфляциялық процестер, кәсіпорындардың басым көпшілігінің жабдықтаушылармен, сатып алушылармен  реттелген шаруашылық байланысының болмауы шамадан тыс қор жинақтауға әкеліп соқтырады да, бұл қаражат  айналымын айтарлықтай бәсендетеді.

Қаражыттың  айналымда болу кезеңі, едәуір дәрежеде кәсіпорынның ішкі жағдайымен бірінші  кезекте, оның активтерін басқару стратегиясының тиімді-лігімен (немесе жоқтығы) анықталатындығын айта кету керек.

Шынында да, қолданылған баға саясаты, құрылған актив құрылымы, пайдаланылған тауарлы-материалдық  қорларды бағалау әдістемесіне байланысты кәсіпорын өз қаражатының айналымының  ұзақтығына көп немесе аз әсер ету  еркіндігіне ие болады.

     Іскерлік белсенділік коэффициентінің  кәсіпорынның қаржылық жағдайын  бағалау үшін үлкен маңызы  бар, өйткені қаражаттың айналым  жылдамдығы кәсіпорынның төлем  қабілетіне тікелей әсер етеді.  Оған қосымша, басқадай бірдей  жағдайда қаражаттың айналым  жылдамдығының өсуі кәсіпорынның  өндірістік-техникалық күшінің артқанын  көрсетеді.

Кәсіпорынның  іскерлік белсенділігінің көрсеткіштеріне  мына коэффициент-тер жатады:

1.Капиталдың жалпы айналымдылық  коэффициенті. Ол жылына қанша рет айналу мен өндірудің толық циклі болатындығын және активтердің әрбір ақша бірлігі сатылған өнімнің қанша ақша бірлігін әкелгенін көрсетеді. Бұл көрсет-кіш мына формула бойынша анықталады:

К = Д / А

Мұнда, К - капиталдың жалпы айналымдылық коэффициенті;

             Д - өнім сатудан (жұмыс, қызмет көрсету) түскен табыс;

             А - авансталған капитал.

Біздің  кәсіпорын үшін капиталдың жалпы айналымдылық коэффициенті жыл басында – 0,99 рет; жыл соңында– 1,05 рет болды.

Көрсеткіш соңғы жылдары кәсіпорынның жалпы  капиталын (барлық ресурстарды) пайдалану тиімділігінің төмендегенін көрсетеді. Егер  жыл басында кәсіпорында активтердің әрбір ақша бірлігі 99 тиын, ал жыл соңында 1теңге 5 тиын келтірді.

2. Негізгі құралдардың айналымдылығы. Бұл көрсеткіш қор қайтарымдылығын көрсетеді, яғни кәсіпорынның кезеңдегі негізгі өндірістік қорларын пайдаланудың тиімділігін сипаттайды. Ол саудадан түскен табысты (ақшаны) қалдық құны бойынша кезеңдегі негізгі құралдардың шамасына бөлу арқылы есептейді.

Қор қайтарымдылығы коэффициентінің артуына негізгі  құралдардың үлес салмағының салыстырмалы жоғары болмауы немесе олардың техникалық деңгейінің жоғарылығы есебінен қол  жеткізуге болады.

Алайда  бұл жерде жалпы заңдылық былайша  болады: коэффициент жоғары болған сайын, есеп беру кезіндегі шығындар азая түседі. Коэффициенттің төмен  болуы өнімді сатудан түсетін  табыстың жетімсіздігін не болмаса  активтер түрлеріне тым жоғары деңгейде қаржы бөлінгендігін білдіреді.

Біздің  кәсіпорын үшін негізгі құралдардың  айналымдылық коэффициенті жыл басында  – 2,47 рет; ал жыл соңында – 1,79 рет  болды.

Көрсеткіш соңғы жылдары кәсіпорынның негізгі  құралдардың пайдалану тиімділігінің  төмендегенін көрсетеді. Егер жыл басында  кәсіпорында негізгі құралдардың  әрбір бірлігі 2 теңге 47 тиын келтірсе, жыл соңында 1 теңге 79 тиын келтірді.

3.Меншікті капиталдың айналымдылық  коэффициенті. Ол мына формула бойынша қаралады:

К = Д / С

Мұнда:  К - меншікті капиталдың айналымдылық коэффициенті;

              Д - өнім сатудан (жұмыс, қызмет көрсету) түскен табыс;

              С - меншікті капиталдың шамасы.

Бұл көрсеткіш  қызметті әр қырынан сипаттайды: коммерциялық көзқараспен қарағанда ол сатуды артықтығын немесе жеткіліксіздігін анықтайды; қаржылық жағынан – салынған меншікті капиталдың айналым жылдамдығын, ал экономикалық тұрғыдан – кәсіпорынның меншікті иелері тәуекелдік етіп салып отырған ақша қаражатының белсенділігін көрсетеді. Егер коэффициент өте жоғары болса, салынған капиталдан сату деңгейінің едәуір артқандығын білдіреді, ал бұл несиелік қорлардың артуын, меншік иелеріне қарағанда істе кредиторлардың көбірек қатысуы мүмкін шекке жетуінен туындайды. Бұл жаңдайда міндеттемелердің меншікті капиталға қатынасы артады, кредиторлардың қауіпсіздігі төмендейді және табыстың кемуіне байланысты кәсіпорын айтарлықтай қиыншылықтарға кездесуі мүмкін. Керісінше, коэффициенттің төмендігі меншікті капиталдың бір бөлігінің әрекетсіз жатқандығын білдіреді. Бұл тұста коэффициент, меншікті қаражатты осы жағдайға сай келетін табыс көзіне салу қажеттігін көрсетеді.

Біздің  кәсіпорында бұл көрсеткіштің деңгейі жыл басында – 1,21 рет, ал жыл соңында – 1,26 рет болды.

Көрсеткіш соңғы жылдары кәсіпорынның меншікті капиталдың пайдалану тиімділігінің  артқанын көрсетеді.Егер жыл басында кәсіпорында меншікті капиталдың әрбір ақша бірлігі 1 теңге 21 тиын, ал жыл соңында 1 теңге 26 тиын келтірді.

4. Ағымдағы активтер немесе айналым  капиталының айналымдылық коэф-фициенті. Ол өнім сатудан түскен табысының (жұмыс, қызмет көрсету) ағым-дағы активтердің орташа шамасына қатынасымен анықталады:

К = Д / Т

Мұнда:  К - ағымдағы активтердің айналымдылық коэффициенті;

              Д - өнім сатудан (жұмыс, қызмет көрсету) түскен табыс;

              Т - ағымдағы активтер.

Ағымдағы  активтердің (айналым капиталының) айналымдылық коэффициенті олардың  айналым жылдамдығын, яғни зерттелген кезеңдегі барлық айналым қаражатының  айналым санын көрсетеді. Ағымдағы активтердің айналымдылығының үдеуі  олардың қажеттілігін кемітеді де, кәсіпорындарға халық шаруашылығының мұқтажы үшін (абсолюттік босату) немесе қосымша өнім өңдіруге (салыстырмалы босату) айналым қаражатының бір  бөлігін босатуға мүмкіндік береді.