Корпоративті бағалы қағаздар нарығының дамуы

Акцияны шығару мына жағдайда болады, Егер:

Меншікті акцияландырғанда, яғни акционерлік қоғам құрып, оның жарғылық капиталын қалыптастырғанда;

Бар компанияны акционерлік  қоғам ретінде қайта құрғанда;

Жарғылық капиталды қосымша молайтқанда.

Атап айтқанда, жарғылық капитал деген шығарылған акциялардың  бастапқы жиынтық құны. Ол, өз кезегінде  айналымдағы капитал және компанияның  портфелінде қалған бағалы қағаздар болып бөлінеді. Оларды компания кез-келген уақытта, өз ойынша пайдалана алады.

Акция белгілі бір  жағдайда акционерлік қоғамның капиталын  ұлғайтуға және оны инфляциядан  қорғау үшін жұмсауға болатын бағалы қағаздардың бірден-бір түрі. Акция  компанияның акционерлік алдындағы  қарыз міндеттемесі. Компанияның  өз акциясын қайтып сатып алатын құқы бар. Бірақ, бірсыпыра елдердің заңында, егер корпорацияның төлем қабілеті жоқ болса, онда ол акциясын қайта сатып алатын құқықта айырылады деген де ереже бар. Дәл осы жағдай, егер қайта сатып алу корпорацияның төлем қабілетіннашарлататын болса да қаралған. Заң жүзінде акцияны бөлуге де болады. Айналымдағы әрбір акцияны бірнеше бөлікке бөлуге болады.

Акция бірнеше түрге  жүктелінеді. Бір жағынан, бір акционерден  басқа біреуге беру тәсіл бойынша: атаулы және иесі ұсынушы болып екіге бөлінсе, екінші жағынан, корпорацияны басқаруға қатынасу құқығы бойынша жай және артықшылықты акция деп екіге бөлінеді. Корпорация тек өзінің жарғысында бекітілген  акцияларды ғана шығара алады.

А) Атаулы акция  міндетті түрде акция корпорацияның реестірнде тіркелуге тиіс. Акционерлер кітабында қанша және қай уақытта алғандағы туралы жазылған акция иесі ғана акционер деп есептеледі.

Б) Ұсынушыға арналған акция иесінің  аты-жөні корпорация кітабында тіркелмеген акция. Кітапта  ұсынушыға жалпы арнап шығарылған ацияның жалпы саны ғана көрсетіледі.

Ал, басқару жағынан  корпорацияларға қолында атаулы акциясы бар акционерлер қолайлы. Себебі ол акционерлік капиталдың қозғалысын және құнды қағаздардың жіктелуі.

 

АКЦИЯЛАРДЫҢ ЖІКТЕЛУІ

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кейбір акционерлердің қолында  шоғырланған, олардың бұл мемлекеттен  кеткенін реттеп және бақылап отырыруға  мүмкіндік береді. Акцияның екі түрін  жүзеге  асыру жолында әр түрлі.

        Біріншіден, сату механизімі бойынша атаулы акцияның иесі оларды компаниядан сатып алғанын куәландыратын барлық акция санына бір толтырылған сертификат алады. Бұл акцияларды сатқанда сертификаттың сырт жағында екі жақтық қол қойылған “индоссамент” деген белгі қойылады. Содан соң, акционерлердің тізіміне өзгеріс енгізу үшін сертификат корпорацияға жіберіледі.

Екіншіден, акцияның осы  екі түрінің жаңа данасы иемденушілер құқын белгілеу тәртібі де әр түрлі. Бұл түралы атаулы акция иесі корпорациядан  хабарландыру хат алса, ал акцияны  ұсынушыға бұндай механизм жүру мүмкін емес. Ұсынушы акциясында кесіп алатын купоны болады.

Үшіншіден, ұсынушы акциясының номиналы өте жоғары болмайды, бірақ  ол көп тиражбен шығарылады, ал атаулы акциялардың номиналы әр түрлі мөлшерде бола береді. Корпорацияны басқаруға  қатынасу құқығы бойынша жай және артықшылықты акциялар болып бөлінеді.

Жай акцияларды иемденушілердің  корпорацияның тапқан пайдасының мөлшеріне  байланысты девиденттер  алу құқы жиналыстарда дауыс беру арқылы  корпорация басқаруға қатысу құқы және корпорация жабылып қалған жағдайда несие берушімен есеп айырысқаннан кейін бір бөлігін алу құқы бар.

Артықшылықты акциялар меншік туралы ерекше сертификат. Олар корпорация пайдасының деңгейіне қарамастан, белгіленген  мөлшерде неғұрлым нақты девиденд төлеуін  қамтамасыз етеді.

Преференционалды акция дауыс құқын бермейді. Ол дауыссыз бағалы қағаз. Оған байланысты артықшылық дауыс құқын жоқтығының орнына төлеу ретінде жүреді.

Артықшылықты акция  иемденушісін қорғау үшін акцияның осы  бойынша дивиденттер әрқашан  жай акциялар бойынша девиденттер әрқашан жай акциялар бойынша девиденттер беруден бұрын бөлінеді. Сондықтан бұл акциялардан гөрі жай акция иемдену қауіптілеу. Артықшылықты акциялар номинал, бұны көрсетілген және көрсетілмеген болып екіге  бөлінеді. Бірінші жағдайда девиденд акцияның номиналына байланысты процент түрінде есептеледі. Бұл номиналсыз артықшылықты акциялар сирек кездеседі, оларда девиденттің нақты ақшалы мөлшері көрсетіледі. Акция номиналының оның нарықтық бағасына әсері жоқ.

Жай акция бойынша  төленетін девиденттер сияқты артықшылықты акция бойынша да девиденттер таза пайдадан төленіледі. Артықшылықты акция әдетте атаулы бағалы қағаз.

Корпорация бұл акцияның бірнеше сериясын шығаруы мүмкін. Әрбір сериясын әр түрлі көлемдегі  артықшылығы бар. Егер корпорация артықшылықты акциялардың емес көп сериясын шығаратын болса, онда оны біреуін бірнеше артықшылықты деп анықтауы керек.

Артықшылықты акциялардың  өзі бірнеше тармағына бөлінеді. Оларды былай топтастыруға болады:

қатысушылар

қатыспаушылар

Тағы да кумулятивті және кумулятивтік емес,

      конвертабельді және конвертабельді емес.

Артықшылықты акциялардың  аталған түрлерін  шығару мүмкіндігі корпорацияның жарғысында қаралады.

Акциялардың бұлай бөлінуінің себебі акция иемденушілердің артықшылықты пайдалуына байланысты. Олар:

Үстеме пайданы бөлуге қатысу;

Хабарланып, бірақ төлінбеген девиденд мумкіндігіне келешекте қатысу;

Акцияны басқа түріне айырбастау мүмкіндігі.

Қатысушылар артықшылығы  өз икемденушісіне  үстеме пайданы  бөлуге  қатысуға мүмкіндік береді. Басқаша айтқанда, корпорация жарғысында жай акция бойынша төленетін девиденттің мөлшерін жоғарылатады. Олардың арасындағы ара-қатынасын компания өзі белгілейді.

   Қатыспаушылар акциясы, иесі еш уақытта белгілеген деңгейден артық девиденд алуға құқы жоқ. Егер артықшылықты акциялар кумулятивтік болса, онда бұрын хабарлаған, бірақ кейбір себептермен төленбеген девиденттер міндетті түрде келесі жылы бөлінеді.

Конвертабельді артықшылықты акциялар өз иемденушілеріне кейбір жағдайларда осы корпорацияның  жай акцияларының белгілі бір мөлшеріне, айырбастауына мүмкіндік береді.

Конвертабельді емес акциялар өз статусын өзгертуге мүмкіндігі жоқ.

Артықшылықты акциялардың  өте сирек кездесетін бір тармағының бірі девиденд төлеуі кейін қалдырған  акциялар. Олар корпорация құрылтайшыларына ғана арнап шығарылады. Олар бойынша девиденд тек жай акциялар бойынша төленетін девиденттің ең жоғарғы квотасы төленіп болған соң ғана беріледі. Содан қалғаны атаулы акция иелеріне бөлінеді.

  Облигация деп эмитенттің белгілі бір шартты орындауға, яғни алған ақша сомасын қайтаруды және белгіленген сыйықты төлеуді міндеттеген жазбаша қарыз құжатын айтады. Ол корпорацияның  активіне қайшы келеді. Облигация арқылы тартылған капитал акционерлік капитал деп есептелмейді.

Облигация шығару-қосымша  капитал тартудың бір нысаны. Эмитенттің жалпы шығыны облигацияны шығаруға және оларды орналастыруға жұмсаған жылдық шығынға тең болады.

Облигация мерзімдік  қарыз міндеттемесі болғандықтан, оның кепілі болып эмитенттің жалпы кепілдігі  саналады. Ол кепілділік эмитенттің банкротқа ұшырап, өз міндеттемесін орындай алмаған кезінде корпорация мүлігінің бір бөлігін иемденуге облигация ұстаушының құқы. Облигация да акция сияқты корпорацияны инвестициялаудың ең маңызды көзі

Облигация иемденуші  корпорацияға несие беруші болып  есептелінеді. Ал, облигация корпорацияны несиелендірушінің куәлігі. Облигация иесінің дауыс беру құқығы жоқ. Ол акционерлер жиналысында, сонымен қатар корпорация басқаруға да қатыспайды.

Облигация бойынша мезгіл-мезгіл төленетін сый-ақы түріндегі пайда  купонға алмастырылады.

Купон деп облигациядан жыртылып алынатын талонды айтады. Онда сый-ақы мөлшері көрсетілген. Төленген сый-ақысының орнына облигациядан купонды жыртып алады. Облигацияда бірсыпыра элементтер көрсетіледі. Номиналы купондық мөлшер өтеу туралы нұсқау эмиссия шарт қамтамасыз етілуі рейтингі.

Номинал деп облигацияның бетінде көрсетілген ақша саласын айтады. Оны облигация иесі өтелу мерзімі келгенде айтады.

Купондық мөлшер жыл  сайын эмитентті төлейтін облигацияның номинал құнына байланысты келісілген сый-ақы төлем. Жыл сайынғы купондық мөлшер бөлініп төленуі мүмкін. Мысылы, жарты немесе тоқсан сайын бір рет өтеу күні – компанияның сатып алушыға облигацияны номиналына тең шаманы қайтарып және сый-ақы төлеуді тоқтататын күнтізбектегі күн.

Эмиссия шарты ашықтан-ашық облигация шығару  мәселесі. Ол қарыз алушымен траст компаниясының шарты бойынша шығарылады.

Траст компаниясы корпорацияның  инвесторлары алдында оның кепілі болып, облигация ұстаушылардың мүддесін қорғап, эмитенттің өз міндеттемелерін орындауын қадағалап отырады.

Траст компаниясы эмитенттің қаржы-қаржаттарын және оның инвестициялық  жобасының бизнес-жоспарын тексеріп, содан кейін ғана өз ризалығын  береді. Осыған байланысты эмиссия  шартына траст компаниясы бірсыпыра  ұсыңыс енгізілді. Олардың ішінде жиі кездесетіндері мыналар:

Ең аз өтімділік;

Борыштың ақырғы деңгейі;

Активтерді сатуға тыйым  салу;

Төленетін девиденд мөлшерін шектеу

Өтеу туралы нұсқау-эмиссия  шартындағы тармақ. Ол бойынша эмитент  облигация номиналдық құны және сый-ақы  төлейтін арнаулы қор құрады. Ол қор трасткомпаниясының бақылауында болады.

Эмиссия шартында облигацияны  уақытынан бұрын сатып алу  бабы да болуы мүмкін, яғни эмитенттің өз облигацияларын қайтарып алу құқы.

Қамтамасыз етілген  облигациялар оларды шығарғанда кепілдікке корпорация активтері немесе мүлігі салынады. Облигация қамтамасыз етілген болып бөлінеді. Қамтамасыз етілген облигация корпорацияның негізгі активтерін талап етуге құқық беріп және сонымен бірге оның негізгі меншігінің облигацияға салынғанын көрсетеді. Қамтамасыз етуге қозғалмалы, қозғалмайтын мүліктер және басқа бағалы қағаздар салынады.

Қамтамасыз етілмеген  облигациялар жалпы кепілділігі  бар, басқаша айтқанда, эмитенттің жақсы  атағымен шығарылған қарыз міндеттемесі.

Облигацияның  рейтінгі – олардың инвестициялық сапасын арнаулы фирмалардың бағаланбай, тек екінші нарықта кең көлемде сұраңысқа ие болатындары ғана бағаланады.

Ең жоғарғы рейтинг  облигациялар “инвестициалы класты” деп аталады. Төмен рейтингі облигациялар алыстаушының деп есептейді.

Облигациялардың да номиналы және нарықтық бағасы болады. Оның номиналы және нарықтық бағасы болады. Оның номиналына байланысты процентпен көрсетілген нарықтық баға облигациясының курсы деп есептелінеді. Егер нарықтық бағасы номиналынан жоғары болса, онда облигация сыйлықпен сатылады деп айтылады. Егер номиналынан бағасы төмен болса, онда облигацияның жаңа иесі оны дисконтпен, яғни бағасын төмендетіп сатып алады. Облигацияның нарықтық бағасы қандай болса, сый-ақы оның номиналына байланысты есептеледі.

Жай акциялар тәрізді облигациялар да иесі ұсынушы және атаулы болып екіге бөлінеді. Иесі ұсынушы облигациялар екі жерде тіркелмейді, ол бойынша сый-ақы ұсынушы субъектіге төленеді. Ондай облигациялардың әрқашан купондық парағы болады. Сый-ақы өсім төлейтін күші облигация иесі купонды қыйып алып, оны өтеуге тапсырады. Сый-ақы төленетін  күні корпорация оған процент алу ушін чек толтырып береді.

Корпорация облигациялары, сонымен қатар купондық кірістөлеу жөнінен де бөлінеді. Купондық төлем  мөлшері нақты бекітілген облигациялар.  Олар уақытынан бұрын қайтарылып алуы мүмкін.

Облигациялар айырбасталады, конвертуеледі және жай акция  болып төленеді. Айырбасталады облигацияларайырбастыланады  –  артықшылықты акцияларға өте  ұқсас. Олар келісімге сәйкес осы  корпорацияның артықшылықты немесе жай акцияларына алмастыруына мүмкіндігі бар. Бұл айырбастылымды акцияға инвестордың қызығушылығын арттырады. Ал, жай облигациялардыңмұндай құқы жоқ.

Корпорация өз жұмысын  акция шығаруы мен де қаржыландырады. Акциядан бәрі облигация шығару корпорацияға қауіпті. Себебі облигациялардан  пайда түспесе де, жыл сайын корпорация облигация бойынша төлем төлеуге міндетті. Бірақ қауіпті болғанмен, ол өте арзан. Ұзақ мерзімде төленген сый-ақы сомасынан әлде қайда көп болады деп ұйғарылады. Инвесторлар көзқарасы бойынша акция шығару қауіптірек, демек облигация тиіледі

Сондықтан тәуекелген қосымша  шығын  шығарылып алған акциялар жоғары пайда түсіруіне көзі жетпесе, оларды сатып алмайды.

Вексель -  қарызды өтеудегі заңды түрде бекітілген әлем міндеттемесі. Ол бағалы қағаздың бір түрі. Вексельді борышкер, яғни вексельді беруші тауарды несиеге алғанда тауар сатушыға, яғни вексель иемденушіге береді. Вексельдің мәні несиеге алған белгілі бір соманы төлем уақыты жеткенде ткелісіммен жерде өтеу үшін тауар сатып алушының сатушыға берген қарыз міндеттемесі вексель шығарып және оны пайдалануды дамыту ертеден несие-қаржы қызметін көрсету нарығының басты бағыттарының бірі болып келеді. Себебі Вексельдің мәні тек қарызды қайтару кепілі ғана емес. Сонымен бірге саудалық қарым-қатынас қайтару кепілі ғана емес, саудалық қарым-қатынастардың тиімділігін арттыру мақсатында осы төмен міндеттемесін белсенді пайдалану арқылы ресурстардың айналымын жеделдету Вексельді банк сатып алады.