Корпоративті бағалы қағаздар нарығының дамуы

Вексель тауар-ақша қатынастарын және коммерциялық несиені дамытуда ертеден келе жатқан ең бір басты қаржылық құрал.

Вексель төлем дағдарысын реттеп, заттық қорлардың айналысқа  түсуін жеделдететін кәсіпорындағы  тауар-зат кұндылықтырының қорын  азайтып және халық шаруашылығындағы есептерді тездетеді.

Вексель нарығының қызметі қысқа мерзімді несие беру арқылы қысқа мерзімді несие беру арқылы ақша қаражатын бөлу. Вексель айналымының негізгі серіктері – бірін-бірі бақылауымен жасалатын несиелік келісім Вексельді шығару оны айналымға түсіруге келісімнің мәні және оны маңызы зор.

Вексель иемденушінің болашақтағы  қаржы мүмкіншілігін болашақтағы  қаржы мүмкіншілігін де бақылайды.

Вексель міндеттемелерінің  үш түрлі айырмашылығы бар.

Біріншіден, Вексельдің дерексіздігі, яғни қарызды қандай жағдайға, не мақсатқа алғандығы көрсетілмейді.

Екіншіден, оның дауыссыздығы, яғни қарызды қандай жағдайға алғандығына  қарамастан міндетті түрде өтеу керек.

Үшіншіден, Вексельдің айналмалылығы, яғни вексель иемденуші оны басқа  адамдарға беруіне болады. Бұл  ерекшелігі вексельді айналыс қаржысы ретінде қолма-қол ақшаның орны пайдалануға мүмкіндік береді. Сол себепті вексельді сауда ақшасы деп те атайды.

Қолдану өрісіне қарай  жай және аудармалы вексель тратта болып екіге болып бөлінеді. Жай  вексельді төлеуші, яғни вексельді  беруші жазады.

Аудармалы вексель деп несие берушінің қарыз алушыға вексельде  көрсетілген саланы үшінші кісіге төлеу жөніндегі берген жазбаша үкімін айтады. Прассат траттқа бойынша акцепт берген жағдайда ғана қарыздар болып есептеледі.

Акцепт дегеніміз – есеп айырысуда төлеушінің өз қарызын төлеуге жазбаша берген келісімі. Демек, акцепт есеп айырысудың бір түрі.

Вексельді біреуге пайдалануға  беруді “индоссамент” деп атайды. Оны вексель иемденуші жазады. Яғни, индоссамент, ал оны алған адам индоссат деп аталады. Вексельді өтеу үшін адамдарға аудару процесі индоссация деп аталады.

Вексельдің қолдану  аясына қарай келісім және олардың  тауарларымен немесе акциямен қамтамассыз  етілуіне байланысты коммерциялық қаржылық және жалған вексельдер болып та бөлінеді.

Коммерциялық вексель тауарларды сату және сатып алу келісімдерінің негіздеріне айналысқа түседі.

Несие келісімдерінің ақшалай  түрін рәміздеу қаржысы вексельдер болып саналады.

Қазыналық вексель деп  мемлекеттік қысқа мерзімді қаржылық міндеттемелерді айтады.

Жалған вексельдерді беру нақты не материалдық не ақша құндылықтарының қозғалысымен байланысты емес. Оларға достық, қола, яғни құрқуыс және қарсы жүретін вексельдер де жатады. Және де вексель сенімділігін арттырудың жолдары бар.

Оның біреуі акцепт авльды операциялар. Вексельдің акцепті дегеніміз төлеушінің вексельді төлеуге берген келісім.

Вексельдің аволы вексель  бойынша кепілдік Аволь беруші банк вексель беруші аудармалы вексель  болған жағдайда тарапынан төлем  төленбеген жағдайда оны төлеу жауапкершілігін  өзіне алады.

Банктер вексель бойынша  несие түрлі операциялар жүргізіліп, бір жағынан, олардың айналым  жылдамдығын шапшаңдатса, екінші жағынан, өздеріне пайда түсіреді.

Бағалы қағаздардың  өте көп басқа түрлері болады. Оларды әр түрлі эмитенттер шығарылады.

Жазалу құқы қысқа мерзімді бағалы қағаз. Опцион шартқа енгізілген мерзімдік талаптар көрсетілетін бағалы қағаз.

Қазыналық вексельдер қаржысы  Министірлігін шығаратын қысқа  мерзімді облигациялар.

Депозиттік сертификат ол эмитенттің мерзімді салымын алғандығын  ишаландыратын  банктік  бағалы  қағаз.

Чек  заңды  түпде  бекітілген  ақшалы  құжат . Чек  төлем  айнаналымын тездету  мақсатында  шығарылады.

 

Чектер  бірнеше түрге  бөлінеді:

1. Атаулы чек

2. Ордерлі чек

3. Иесі тұтынушы чек

 

Бағалы  қағаздар нарығы басқа нарықтардан өзінің айырықша тауарымен өзгешеленеді. Ол өзгеше тауар, бағалы қағаздар. Олар, біріншіден, меншік белгісі, екіншіден, қарыз міндеттемесі пайда болады.

Бұл тауарлардың өз құны аз болса да, өте жоғарғы нарық  бағасымен сатуға болады. Егер бағалы қағаздарға нарықтық ұсыңыс оның ұсыңысынан жоғары болса, онда оның бағасы көрсетілмеген құннан жоғары болады. Бұндай нарықтық бағаның номиналдан ауытқуы бағалы қағаздардың жалған капитал екенін көрсетеді.

Жалған капитал нақты  капиталдың қағаз белгісі, яғни өндірістік капиталдың оқшауланып шыққан бір бөлігі.

Бағалы қағаздар ақша капиталының немесе басқа материалды құндылықтардың орнына жүретін “символы”  деп те атайды. Сонымен қатар, бағалы қағаздар қордың инструменті немесе құралы болып та есептеледі. Сонымен, бағалы қағаздар нарығы капитал нарығының, яғни ақша не басқа материалдық құндылықтардың қызметін көрсетеді. 

Бағалы қағаздар нарығы нарықтық экономикада күтпеген кездейсоқ  болатын процестердің реттеушісі. Бұл  алдымен, капиталды инвестициялау  процесіне қатысты. Капиталды инвестициялау деген оның капиталға мұқтаж өндіріс салаларына құйылуы, ал артық болған уақытта саладан қайта алынады. Нарықтық экономиканың тәжірибесінде капитал, ең алдымен, қоғамға шын мәнінде қажетті өндіріске орналасады. Нәтижесінде қоғамдық өндірістің ең үйлесімді құрылымы пайда болады, тапшылықсыз экономика қалыптасады. Қоғамдық өндіріс негізінен қоғамдық сұраңысқа сай болады.

Сонымен,  бағалы қағаздар нарығы экономикалық өрлеуді көп жағдайда қаржыландыратын ең оңай және ең қолайлы қаржы көзі.

 

3.Қазақстан  Республикасындағы құнды қағаздардың  қалыптасуы.

 

 Қазақстан жан-жақты  қамтылған жүйелі де мақсаты  және белсенді қаржы саясатын  ұстанып отыр.

Мүлікті мемлекет иелігінен  алып жекешелендіруге байланысты мемлекеттік  кәсіпорындар акционерлік қоғамдарға айналдырылып қайта құрылды.

Орташа кәсіпорындар қорының 30% акциялары мемлекет меншігінде қалдырылып, қалғандары жеке меншікке үлестіріледі. Ірі кәсіпорындардың 50% акциялар пакеті мемлекет иелігінде  қалдырылады, қалғаны жеке меншікке айналдырылады.

Жекешелендірілген өндіріс  орындарының 5% дейінгі акциялары  инвестициялық қорлар арқылы Қазақстанның барлық тұрғындарына үлестірілген жекешелендіру  купондарына айырбасталады.

Бұл іс-шаралар құнды  қағаздар нарығын қалыптастырудағы Қазақстанның бірінші қадамы.

Жекешелендіру мен акционерлердің нарық жүйесіне көшудің ең негізгі  алғышарты болғанымен, нарықтық қызмет атқару механизімін қалыптастыра алады.

Қазақстан жағдайында өндіріс  орындарының тиімді қызмет атқаруы, олардың сыртқы әлем нарығына шығып, орын алуына тіркеліп отыр. Қазақстан экономикасының өндірістік құрылымы тарихи түрде сыртқы әлемдік шаруашылық қажеттіліктеріне бағытталып қалыптасқан.

Қазақстан өндірілетін  өнімдердің 80-90% экспортқа арналған, ал Қазақстанға қажетті дайын  өнімдердің 80-90% шетелдерден желінеді. Соңғы 2-3 жылда (1998-2000) әлемдегі қаржы валюта дағдарысына байланысты Қазақстан Үкіметі қысқа (2000 жылға дейін) және орта мерзімдік (1999-2000 жыл) Ұлттық өндіріс Бағдарламаларын жасап ішкі өндіріс пен Ұлттық нарық жүйесін қалыптастыру саясатын қолға алған.

Ұлттық экономиканың тарихи жағдайда қалыптасқан құрылымын  қайта құру, жетілдіру үшін ауқымды  инвестициялар қажет болып отыр. Мамандардың пікірінше, Қазақстанға  жыл сайын 3 миллиард доллар инвестиция қажет екен.

Сонымен, Қазақстанда құнды қағаздар нарығын қалыптастыру саясаты ұлттық кәсіпкерлікті қолдау, ішкі және сыртқы инвестициялардың өндіріске тарту экономика салаларын әлсіз де тиімсіз шаруашылық құрылымдарынан тазарту экономиканы асқындап кеткен төлем дағдарыстан шығару және басқа да экономикалық ұйымдастыру құқықтың іс-шаралар жүйесінде жүргізіледі.

Қазақстанда 1991-1994 жыл  қаржы нарығы, оның құрамында құнды  қағаздар нарығының негізгі секторлары ретінде мыналарды айтуға болады:

Мемлекеттің ішкі және сыртқы міндеттемелік қағаздары тұрақты түрде айналымға шығарылып келеді.

Ірі коммерциялық бөлшектердің акциялары және басқа да қаржы  қағаздары соңғы жылдары ұжымды түрде сыртқы әлемдік және ішкі ұлттық нарық жүйесінде орналастырыла  бастады.

Мұнай-газ, энергетика, қара және түсті металлургия компаниялары шығарған акциялар Қазақстанның және Орталық Азия қор биржаларында тіркеліп, бағаланып келеді.

“Қазақтелеком”, “КЕГОМ”, “Kazakhoil” сияқты жаңаша құрылған компаниялардың акцияларына сұраным жоғары қалыптасқан.

Елімізде Қазақстан Республикасынң құнды қағаздар жөніндегі ұлттық комиссиясы құрылған 1995 жылдың сәуірінде “Қазақстан Республикасында акционерлік қоғамдардың акцияларын шығару мен өтеудің тәртібі туралы ерекше әзірлеп бекітілді” бағалы қағаздар эмиссиясы есепке алынып қор биржаларында тіркелетін болды.

Республикада құнды  қағаздар нарығына қатысушылардың Ұлттық қауымдастығы құрылды. Құнды қағаздар нарығын реттейтін Қазақстан  Республикасы Үкіметінің қаулылары  басқа да көптеген құжаттар пакеті қабылданды, қолданылып келген заң актілеріне өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. Қазақстан Үкіметі Батыс елдерінің бірқатар қарсы инвестициялық құрылымдарын келісімге келіп, өзінің орта мерзімдік облигацияларын Еуропада орналастырды.

Соңғы 1-2 жылда экспорттан импорт көлемі артты, Қазақстанда теріс сауда балансы пайда болды. Қазақстан теріс сауда балансын жабудың бір ғана жолы бар активтерді шетке сату әдісі. Активтерді шетке сату мемлекет меншігіндегі корпорациялардың акцияларын әлем нарығына орналастыру деген сөз.

Қазақстанда құнды қағаздар нарығын толық қалыптастыру үшін ұлттық өндіріс пен ішкі ұлттық нарық жүйесін қалыптастырып тереңдету керек.

Қазақстан экономикасының өндірістік құрылымын қайта құрып  жетілдіру мәселесі тұрғандардың қолындағы  сақталған қаржы ресурстарын  жұмылдырып, экономиканың реалды секторына жұмсауды қажет етеді. Соңғы кездері Қазақстандағы ең ірі коммерциялық банктер келісімге келіп банкаралық сақтандыру қаржысы қорын құру саясатын іске асырмақшы. Банк басқармасы тұрғындардың салымдарын сақтап, олардың тұрақты түрде өсімін қамтамассыз ету мақсатында, Қазақстанда тұрақты жұмыс істеп тұрған кәсіпорындар акцияларын сатып алу құқығын алуға ниет білдіріп, қажетті құжаттар дайындап, оларды заңдастыруға күш салып отыр.

Сонымен, тұрғындардың сақталған  қорларын банк және құнды қағаздар арқылы тұжырымдап, өндіріске тарту оның құрылымын жетілдіру үшін инвестициялау бүгінгі күні ең ұтымды саяси бағыт  ретінде танылып отыр.

Егер ішкі өндіріс  көтерілсе, ішкі ұлттық нарық қалыптасуда  кәсіпорындар мен тұрғындардың табысы өседі, ал бұл болса Қазақстанда ішкі ұлттық капиталдың қорларын өсуіне жол ашады, астық негізінде құнды қағаздар нарығы да тиімді қызмет атқаратын болады.

Құнды қағаздар нарығын  жасақтау республикамыздың қаржы саласын  тұрақтандыру бағытындағы міндеттермен тікелей байланысты.

1996 жылдың мамыр айында 1996-1998 жылдар аралығындағы құнды  қағаздар нарығын дамыту Бағдарламасы  бекітілді. Бағдарламаның осы  кездегі негізгі бағыты рыноктық тиімділігі ілкімді қызмет етуі үшін инфраструктура жасау болып табылады.

1997 жылдың 1 маусымында 3758 акционерлік қоғам акциялар шығарылымын  тіркеуден өткізді. Олардың басым  бөлігі акционерлік қоғамы айналған  бұрынғы мемлекеттік кәсіпорындар.   

Корпаративті құнды  қағаздар нарығында талдау жасағанда  қайтара шығарылым кәсіпорынның қор нарығы арқылы инвестиция алуға  дайындығы бар екендігін білдіретін елеулі фактор ретінде аталады. Құнды  қағаздар нарығы руталы заңға сәйкес бірінші шығарылымы құрылтайшылар арасында жабық орналастырады.

Қайтара шығарылым акциялары  үстіміздегі жылдың 1 маусымында 25 миллиард теңге болды. Бұл барлық шығарылымының 20%, қайтара шығарылымның аз ғана мөлшерін еске ала келе, акциялардың әлі  толық инвестициялық құрал болып үлгермегендігін, олардың шығаралымын тек жекешелендіру қорытындысын нығайтуға қызмет ететіндігін түйіндеуге болады. Соның өзінде қайтара шығаралымдар санының ар тенденциясы байқалады.

1997 жылдың алғашқы  5 айының өзінде 157  қайтара шығарылым  тіркелді.

Акциялардың қосымша  шығарылымын қарай отырып, әсіресе  құрылыс корпорациялары мен өндірістік кәсіпорындардың акциялардың өсе  түскендігін оң нәтиже деп бағалауға  болады. 1996 жылдың 90,9% болса, 1997 жылдың 5 айы ішіндегі көрсеткіші 94,9%.

1997 жылдыңНаурызында бірқатар негізгі заңдар мен нормативтер, құжаттар қабылданды. Олардың қатарында “құнды қағаздардың нарығы туралы заң”, “құнды қағаздарды тіркеу туралы заң”, “инвестициялар туралы заң” және т.б. бар.

Құнды қағаздар нарығындағы  кәсіпқой қызметке қойылар заң талаптардың күшеюі қалыптасушылар санын азайтты. Алайда, олар болса сапалы қатысушылар инвестордың сапасын арттыруда үлкен роль атқармақ.

Техникалық инфраструктураны дамыту жобасын жүзеге асыру бойынша  депозиттер айырысу жүйесінің аралық үлгісі жасалып болып қалды, ол еліміздің біріңғай төлем жүйесі аясында жүргізілген болатын.

Осы жылғы мамырда  орталық депозиттарияны құрған құрылтай болып өтті. Онда құрылтайшылық құжаттар жарлық қор мөлшері бекітілді. Президентпен Бақылау кеңесі, тексеру комиссиясы сайланды.

Жарлық қор мөлшері 5 800 000 теңге 29 құрылтайшы 200 000 мың теңгелік аты-жөні жазылған 29 акцияны иемденді.