Ақшаның мәні мен атқаратын қызметі

 
 

М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік  Университеті 

«» кафедрасы 
 
 
 
 
 

КЕЙС 

Тақырыбы:  Ақшаның мәні мен  атқаратын қызметі

 

Орындаған: Файзхан  С.

Тобы: ЮМ-11-1р2

Қолдыналыған: 
 
 
 

Шымкент 2012ж. 

 

Кіріспе 

      Ақша  тауар өндірісінің дамуындағы бірден – бір шарт және өнім болып табылады. Тауар – бұл сату немесе айырбастау үшін жасалынған еңбек өнімі.     

     Ақша  құн өлшемі қызметін идеалды, оймен  ойлау арқылы орындайды. Яғни, тауардың құнын өлшеу ақшаға айырбасталғанына дейін орындалады, сонымен құнның тауар формасынан ақша формасына  айналуы үшін тауардың бағасын белгілесек жеткілікті.

     Тауар бағасын өлшеу үшін қолма-қол  ақшаның болуы қажет емес, себебі еңбек өнімін теңестіру ойша орындалады. Тауарларды ақшаның көмегімен өлшеуге  болады, өйткені олар адам еңбегінің  өнімі.

      Ақша  төлем құралы тауар айналысы ақша қозғалысымен байланысты. Бірақ ақша қозғалысы міндетті түрде тауар  қозғалысымен бір уақытта тоғысуы  тиіс емес. Ақша құнның еркін формасында көрінеді. Олар өткізу процесін еркін  аяқтайды. Ақшаның қозғалысы тауар  қозғалысынан ерте немесе кеш жүруі  мүмкін.

      Егер  тауар мен ақшаның қарама –  қарсы қозғалысы болмаса, яғни тауар  төлем ақы түскенге дейін сатып  алынған немесе керісінше болса, онда бұл жағдайда ақшалар төлем  құралы қызметін атқарады.

      Ақшалар төлем құралы ретінде тек қана тауар айналысына ғана емес, сонымен  қатар қаржы – несие қатынастарына  да қызмет етеді.

      Ақша  белгілері әр түрлі жағдайда қамтамасыз етіледі. Қолма – қол тұтыну заттары  жәнне қызметтер жиынтығымен  қамтамасыз етілседі.

      Егер  «нағыз» ақшалар айналыста өзінің меншікті құнының арқасында жүрсе, ал қағаз ақшалар айналыс процесінде нарықтық құнға ие болады. Мемлекет сол елдің шеңберінде ғана оларға еріксіз өзіндік құн белгілейді. Бұл жерде ол ерікті түрде ақша бірлігінің номиналды құнын белгілеп, кез келген купюраларды шығаруы  мүмкін.

      Ақшалар ешқашан да алтынға ауыстырылмаған. Бірақ кейбір жағдайларда мемлекет айналысқа шығарылған қағаз ақшаларды  толық номиналдық бағасы бойынша  алтынға ауыстырған кездері болған.

      Қағаз ақшалардың өздерінің меншікті құны болмағандықтан да, олар айналыс саласындағы  ақшаның қызметтерін толық құнды  ақшалардың қызметтері арқылы атқарады.

      Жалпы алғанда қағаз ақшалардың құнсыздануы  тұрақсыз экономикаға тән.    

 

       1. Ақшаның қажеттігі мен экономикалық мәні

      1.1. Ақшаның түсінігі  мен оның формасы 

     Ақшаның өмір сүруіндегі объективті қажеттілік ол тауар өндірісі және тауар айналысының  болуына негізделеді. Кез келген тауар айналысында ақша айырбас  құралы болып табылады. Тауар және ақша бір-бірінен бөлінбейді. Ақша айналысы болмаса, онда тауар айналысы да болмайды.

       Ақша тауардан дами отырып, тауар  болып қала береді, бірақ тауар  ерекше жалпылама эквивалент.

     Ақша  – жалпы бірдей эквивалент, ерекше тауар, онда барлық басқа тауардың құны бейнеленеді және оның делдал ретінде  қатысуымен тауар өндірушілер арасында еңбек өнімдерінің айырбасы үздіксіз жасала береді.

     Жалпыға бірдей эквивалент рөлі тарихи түрде  алтынға бекітілген. Алтынның басқа  барлық тауарлардың құнын бейнелеу қасиеті, оның табиғи қасиеті емес. Карл Маркс айтқандай: «Табиғат ақшаны жаратпайды. Алтынға бұл қасиет қоғаммен берілген».

     Алтын жалпыға бірдей эквивалент ролін  орындай үшін ең бір лайық тауар  болып қалып отыр.

     Ақша - өндіру мен бөлу процестерінде  адамдар арасындағы белгілі бір  экономикалық қарым-қатынастарды көрсететін, тарихи даму үстіндегі экономикалық категория болып табылады. Экономикалық категория ретінде ақшаның мәні оның үш қасиетінің бірігуімен көрініс  табады.

• жалпыға тікелей айырбасталу;
• айырбас құнының дербес формасы;
• еңбектің сыртқы заттық өлшемі;

     Жалпыға тікелей айырбасталу  формасында ақшаны пайдалану, кез келген материалдық құндылықтарға ақшаны айырбастау мүмкіншілігінің бар екендігін көрсетеді. Социализм жағдайында бұл мүмкіндік елеулі қысқарды және тік қоғамдық жиынтық өнімді пайдалану және бөлумен ғана шектелді. Кәсіпорындар, жер, орман, жер асты байлықтары сатылмады және сатып алынбады. Қазіргі кезде жекешелендіру процестерінің жүруімен байланысты, жалпыға тікелей айырбастау формасында ақшаны пайдаланудың көлемі едәуір кеңіді.

     Ақшаның айырбас құнының  дербес формасы  ретінде пайдалану тауарларды тікелей өткізуімен байланысты емес. Ақшаны бұл формада қолдану жағдайлары олар несие беру бюджеттің кірістерін қарыздық берешектерді өтеу, мемлекеттік бюджеттің кірістерін қалыптастыру, өндірістік және өндірістік емес шығындарды қаржыландыру, Ұлттық банктің несиелік ресурстарды басқа банктерге сатуы және т.б.

     Еңбектің  сыртқы заттық өлшемі тауарды өндіруге жұмсалған еңбектің, олардың ақша көмегімен өлшенуі мүмкін құнын анықтау арқылы көрінеді.

     Ғалым-экономистердің арасында алтынның ақшалай тауар  ретіндегі ролі туралы әр түрлі көзқарас бар. Біреулер алтынның демонетизациялануы аяқталып, ол жалпыға бірдей эквивалент және ақша қызметтерін атқару ролін  орындау толығымен тоқтатты дейді. Құнның ақшалай формасынан жалпылама  немесе жайылыңқы формасына қайтып келді. Несие ақшалар жалпыға  бірдей эквивалент ретінде жүрді. Алтын, ақшаның классикалық қызметтерін  атқаруды жалғастыруда дейді екінші біреулері. Ал, енді үшінші біреулері  алтынның жартылай демонетизациялануы жалғасуда және жалпыға бірдей эквивалент ролін орындаушы, ерекше тауар ретіндегі  өзінің қасиеттерін сақтап қалды  дейді.

     Жекелеген елдердің ішінде алтын айналысы жоқ. Төлем, айналыс және қорлану құралы болып, алтын белгілері – (қағаздай белгілері) қағаз және несие ақшалар  қызмет атқарады. Бірақ та алтын  дүниежүзілік ақша болып қалып отыр десек, онда ол жалпыға бірдей эквивалентті білдіреді.  

     1.2. Ақшаның қызметі  мен оның қазіргі  жағдайдағы дамуы. 

     Ақшаның әрбір қызметі ақшаның тауар  айырбастау процесінен туындайтын, тауар  өндірушілердің өзара байланысының формасы ретіндегі әлеуметтік –  экономикалық маңызының белгілі  бір жағын мінездейді. Ақша бес  түрлі қызмет атқарады: құн өлшемі, айналыс құралы, төлем құралы, қор  және қазына жинау құралы, дүниежүзілік ақша.

     Ақша  құн өлшемі ретінде. Құнның өлшем қызметі тауар өндірісі жағдайында туындайды. Бұл ақшаның барлық тауарлар құнының өлшемі ретіндегі қабілеттігін білдіреді, бағаны анықтауда делдал қызметін атқарады. Өзінің жеке құны бар тауар ғана, құн өлшемі бола алады. Бұндай тауар болып өндіруіне қоғамдық еңбек жұмсалған, құнды құрайтын алтын саналады. Яғни, бұл қызметті толық құнды ақшалар атқарады. Ақша еңбек өлшемі – ол жұмыс уақытын емес, осы еңбекпен құрылған құнды көрсетеді.

     Ақша  құн өлшемі қызметін идеалды, оймен  ойлау арқылы орындайды. Яғни, тауардың құнын өлшеу ақшаға айырбасталғанына дейін орындалады, сонымен құнның тауар формасынан ақша формасына айналуы үшін тауардың бағасын белгілесек жеткілікті.

     Тауар бағасын өлшеу үшін қолма-қол  ақшаның болуы қажет емес, себебі еңбек өнімін теңестіру ойша орындалады. Тауарларды ақшаның көмегімен өлшеуге  болады, өйткені олар адам еңбегінің  өнімі.

     Ақша  түрінде көрінетін тауардың құны, оның бағасы болып табылады. Толық  құнды ақша айналысы жағдайында алтынның бағасы болған жоқ. Ақшаның өз бағасы болмайды, олардың құны өздерімен  анықталуы мүмкін емес. Бағаның орнына ақшалар, кез келген тауарлар санын  сатып алу мүкіндігі бар. Сатып  алу қасиетімен ерекшеленеді.

     Ақша  айналыс құралы.

     Ақша  айналыс құралы қызметінде тауарларды өткізудегі делдал болып табылады.

     Тауарлар  бір қолдан екінші қолға ауыса  отырып, өзінің тұтынушысын тапқанға дейін ақша үздіксіз қозғалыста болады.

     Тауар айналысы кезінде, ақша делдал ролін  атқарады, ал бұл кездегі сатып  алу және сату актісі ерекшеленеді, уақыты мен кеңістігі бойынша  сай келмейді. Сатушы, тауарын сатқаннан  кейін, басқа тауарды сатып алуға  әр уақытта асықпайды. Ол тауарды  бір нарықта сатуы, ал басқа нарықтан сатып алуы мүмкін. Делдал ретіндегі  ақшаның көмегімен уақыт пен  кеңістіктегі өзара сай келмеушілік  жойылды.

     Өзінің  құнын өткізгеннен кейін, айналыстан кететін тауарларға қарағанда, ақшалар  айналыс құралы ретінде барлық уақытта  осында қалып отырады және сату-сатып  алу процесіне қызмет етеді.

     Біздерге  ақша айналыс құралы қызметін негізінен  мемлекеттік, оперативтік, коммерциялық саудада тұрғындардың тауарларды сатып  алуы кезінде орындайды. Шет елдерде  мұндай шектеулер және т.б. қолма  – қол ақшамен есептесуіне  тыйым салынбаған.

     Айналыс құралы ретінде ақша қызметтерінің  ерекшеліктері мыналар:

• тауар мен ақшаның қарама-қарсы қозғалысы;
• оны идеалды ақшалар емес, нақты (қолма-қол) ақшалар орындайды;
• ақшаның бұл қызметінде тауарларды айырбастау өте тез орындалатын болғандықтан, оны нағыз ақшалар емес (алтын), оны ауыстырушылар – ақша белгілері орындайды.

      Ақша  төлем құралы. Тауар айналысы ақша қозғалысымен байланысты. Бірақ ақша қозғалысы міндетті түрде тауар қозғалысымен бір уақытта тоғысуы тиіс емес. Ақша құнның еркін формасында көрінеді. Олар өткізу процесін еркін аяқтайды. Ақшаның қозғалысы тауар қозғалысынан ерте немесе кеш жүруі мүмкін.

      Егер  тауар мен ақшаның қарама –  қарсы қозғалысы болмаса, яғни тауар  төлем ақы түскенге дейін сатып  алынған немесе керісінше болса, онда бұл жағдайда ақшалар төлем  құралы қызметін атқарады.

      Ақшалар төлем құралы ретінде тек қана тауар айналысына ғана емес, сонымен  қатар қаржы – несие қатынастарына  да қызмет етеді.

      Барлық  ақшалай төлемдерді төмендегідей етіп топтастыруға болады:

• тауарларды және қызметтерді төлеуге байланысты міндеттемелер;
• еңбек ақы төлеуге байланысты міндеттемелер;
• мемлекетке қатысты қаржылық міндеттемелер;
• банктік қарыз, мемлекеттік және тұтыну несиесі бойынша борыштық міндеттеме;
• сақтандыру міндеттемелері;
• әкімшілік – сот сипатындағы міндеттемелержәне басқалары;

Ақша  – қорлану және қазына жинау құралы ретінде.        

     Ақшаның төлем және айналыс құралы қызметтері ақшалай қорлардың құрылуын талап  етеді. Ақшаның қорлануының қажеттігі  Т-А-Т айналымының екі актілерге  Т-А және А-Т айрылуымен байланысты.

     Капиталистік  қоғамдық формацияға дейінгілер үшін байлықты «таза қазына» формасында жинақтау, яғни ақшаның қарапайым  қорлануы тән келеді. Бұл экономикалық дамуға ешқандай да ықпал еткен жоқ, себебі олар шын мәнісінде айналыстан тыс жатқан ақшалар болды. Капитализм тұсында бұл қазыналар несиелік жүйе және қор биржалары арқылы пайда  әкелетін капиталға айналады.

     Тауар өндіріс жағдайында қорлану екі  формада жүреді:

• кәсіпорындар мен ұйымдардың есеп айырысу және депозиттік шоттарындағы ақшалай қаражат қалдығы түрінде ұжымдық қорлану;
• банктердегі салымдар, мемлекеттік облигациялар.

     Дүниежүзілік  ақша қызметі. Тауар шаруашылығының кеңеюі, шаруашылық байланыстардың интернационалдануы дүниежүзілік нарықтың пайда болуы дүниежүзілік ақшалар қызметінің пайда болуы дүниежүзілік ақшалар қызметінің пайда болуына себеп болды. Дүниежүзілік ақшалар интернационалдық құн өлшемі, халықаралық төлем және сатып алу құралы ретінде қызмет етеді.

     Бұл қызметтің толық бағалы ақшалар, ал кейіннен нағыз ақшалар атқарды. 1867 жылы Париж келісімі дүниежүзілік ақша қызметін алтынға бекітті.