"Бобровка + " ЖШС-ның шығындарын басқару жүйесін жетілдіру

     Бұл жіктемеден көретініміздей, батыс кәсіпорындарында шығындарды басқаруда келесідей  базалық нұсқалар қолданылады:

• тікелей-ауыспалы;
• негізгі-үстеме;
• тұрақты-ауыспалы.

        Бірақ, батыс кәсіпорындарында  өзіндік құнға әсерін тигізетін  фактор көп болған сайын шығындарды басқару әдістемесінің жиынтығы қызығушылықтың артқанын көрсетеді.

     Өндіріс шығындарын экономикалық элементтері  мен калькуляциялау баптары бойынша  топтастыруға келсек, батыстық кәсіпорындардың  топтастыру түрі біздің отандыққа ұқсайды.

     Экономикалық элементтері бойынша шығындарды топтастыру өзіне шикізатты, материалдары, жанармайды, энергияны алуға кеткен шығындарды, персоналды ұстауға кеткен шығындарды (жұмыскерлердің еңбек ақысы), негізгі капиталдың амортизациясын (негізгі қорлардың), пайыздарды төлеу бойынша шығындарды және басқа да сыртқы шығындарды (орынды жалға алу, сақтандыру төлемдері, көліктік шығындар, тараптық ұйымрардың қызметтері, жанамаға және басқа да шығындар) қосады.

     Шығындар  баптары бойынша шығындарды топтастыру құрамына келесі баптар кіреді:

     1 «Материалдар». Бұл шығындар шығындардың маңызды баптарын құрайды. Оларға шикізаттарды, негізгі және қосымша материалдарды, жартылай фабрикаттарды алуға кеткен шығындар жатады.  
Материалдарға деген шығындар көлемі өнім өндіру көлеміне байланысты болады және кәсіпорынның ауыспалы шығындарына жатады.  
Олар өнім өндірісі көлеміне пропорционалды түрде  өзгереді.

     2 «Еңбекақы төлемдері». Бұл топқа әкімшілік персонал, жұмыскерлердің еңбек ақысы кіреді. Батыста сонымен қатар,  бір бірінен принципиалды түрде ерекшеленетін еңбекақы төлемдерінің екі түрі қолданылады: уақтылы және бөлшектеп.

     Еңбекақы  төлемдері екі түрі де өзіндік  әртүрлілікке ие.  
Мысалы, батыста жұмысты бағалаудың минималды кепілдігі бар бөлшектік түрі кең қолданылады.

     Батыс кәсіпорындарындада әкімшілік персоналдың еңбекақы төлемдерінің түрі болып қызметтік жарналар табылады. Бұндай жұмыскерлерге жарналардан бөлек кәсіпорынның пайдасына қатысты сыйақы төлейді.  
Кейбір фирмалар пайдасының бір бөлігін бөлуге өз жұмыскерлерімен келісімшартқа отырады.

     3 «Орынды жалға алғандығы үшін төлем». Бұл төлемдер шығындардың үлкен баптарын құрайды. Егер кәсіпорын орын жалға алса, онда осы бап бойынша шығындар көлемі жалдық төлемнің жалпы көлеміне тең болады.  
Егер де орын  кәсіпорынның өзіне тиесілі болса, онда оны жалға алу төлемі бірқатар баптардан тұрады:

• ипотекелық қарыздар бойынша төлем;
• жылжымайтын мүлікке салынатын салық;
• сақтандыру және эксплуатациялық шығындар.

     4 «Амортизация». Батыс кәсіпорындарында  амортизация қолданудың бірнеше  кезеңіне алынатын негізгі капиталға кеткен бір мезгілдегі шығындарды бөлу жолымен қалыптасқан тұрақты шығындардың бөлігі кіреді.

Сондай  – ақ амортизация мөлшерінің есебінің әр түрлі әдістері қолданылады: қалдық құн бойынша амортизация, өндіріс  көлемі бойынша амортизация.

     5 «Басқа да шығындар». Бұған  эксплуатацияға, машинаны жөндеуге  және негізгі капиталдың басқа  да элементтері жатады. Әр түрлі  энергия ұстаушылардың түріне  шығындар, сатып алушыға өнімді  жеткізу шығындары, коммуникативті  шығындар, почталық жиналым және басқалар жатады.

     Сонымен қатар, батыс кәсіпорындарында шығын  құрылымына ішкі шығындарының аясында  ауыспалы және тұрақты кәсіпорындардың  пайыздық қатынасы жиі түсіндіріледі. Мұндай қатынас бойынша белгілі  қорытынды шығарылады. Мысалы, тұрақты  шығындардың салыстырмалы жоғары деңгейі өндірістің механизациясы мен автоматизациясының жоғары деңгейін көрсетеді, ал ауыспалы шығындардың жоғары деңгейі жұмысшыларға еңбекақы төлеудің жоғарғы шығынын көрсетеді.

     Батыс елдерінің кәсіпорындарында бәсекелестерінің өндірісінде шығындардың салыстырмалы талдауы жүргізіледі. Бұл талдау меншікті өндірістің шығындар құрылымын бәсекелестің шығындар құрылымымен салыстыруға мүмкіндік береді, олардың артықшылығын, сонымен қатар, бәсекелестің артық шығындарын көрсетіп, осы талдаудың негізінде өндірістің шығын құрылымын жақсартып, осы шығындарды төмендетудің қажетті бағыттарын ұсынады.

     Шығындарды  төмендету - бұл барлық компанияларға қойылатын талап, ол  Ресей, АҚШ, Германия, Ұлыбритания, Швейцария және Жапония компанияларында қарқынды таралуда. Шығындарды төмендету стратегиясын қолдану барысында алынатын маңызды нарықтық артықшылықтар көптеген батыс компаниялары үшін шығындарды жылына 5-10% төмендету өздерінің қызметінің басты мақсаты екеніне алып келді.  Осы жұмыспен белсенді әрі мақсатты айналысқандардың алғашқысы «General Electrik» американ компаниясы болды. 90-шы жылдардың ортасында тұрмыстық техникаларды өндіретін осы компанияның бір бөлімінің басшылары өздерінің жеткізушілеріне «Цель-10» бағдарламасы іске енгізілетінін жариялады.  
Бұл бағдарлама осы бөліммен сатып алынатын өнім өндірісіне жылына 10% тез төмендейтін шығындарды қарастырды. Өз кезегнде «General Electrik» өзінің өндірістік шығындарын азайту жолын іздеуде барлық шараларға қатысу міндетін иеленді.  Бөлім президенті өз жеткізушілеріне қатысты осындай саясаттың қажеттілігін нарықта бәсекелестіктің күшейгенімен, тұрмыстық электротехниканы өндіруден түсетін пайданың баяу өсуімен түсіндірді, сол себепті өнімге деген бағаны азайтпау мүмкін емес.

     Бөлім бастауларын қолдаудан бас тартқан жеткізушілермен келісімді бұзуға уәде берілді. Шығынды төмендету ұсыныстарын ұйымдастыру қарқынды жүрді. Америкада фирмалар өндірістің барлық саласында , үлкен өндірісте және кіші бизнесте жеткізушілерге шығындарды төмендету талаптарын қоя бастады. Америкалық корпорациялардың жеткізушілерінің осындай ұсыныстардар бас тарту мүмкіндіктері болмады.

     Шығындарды  төмендету келесі факторлардың бірігуімен түсіндірілді:

• өндірісті кеңейуімен туындайтын технологиялардағы артықшылықтар;
• өндірісті ұйымдастырудың тиімді тәсілі тәжірибесіне үйрету;
• өнім шығару масштабында үнемдеу әсері.

     Қазіргі таңдағы нарық динамикасы мен  экономикалық даму шарты компанияның  табыстылығын қамтамасыз ететін барлық факторларға назар аударады. Дамыған мемлекеттерде соңғы 10-15 жылда бақыланған экономикалық өсімнің жағымды тенденциясы  оның өзгерісі мен тұрақсыздығын қоса алғанда, сонымен қатар, бәсекелестіктің жоғарылауына қарамастан шығындарды төмендету стратегиясы пайда өсімінің маңызды факторыны ретінде қарастырылуына алып келді. Фирманың нарықтағы тұрақтылығы көп жағдайда үш негізгі элементтің бірігуімен қамтамасыз етіледі: өндірістің шығындарын төмендету мүмкіндігі, өнім сапасын арттыру мен шығарылатын тауарларды жаңарту.

     Жапондық  кәсіпкерлер шығындарды төмендетуде  материалдарды қолданатынудың  жоғары тиімділігі саласының дамуын қамтамасыз ететін экономиканы мемлекеттік реттеуді түсінеді. Кәсіпорында шығындарды төмендету үшін басты жауапкершілік жоғары әкімшілікке жүктеледі.

       Шығындарды, атап айтқанда, өнімнің  өзіндік құнын төмендетудің негізгі жолдары құрал-жабдықтарды рационалдау мен жетілдіру, басқару құрылымын қайта ұйымдастыру, операцияларды зерттеу әдістерін кешенді қолдану және басқалар саналады.

     Өндірісте бұйымды шығару нормативті шығындарды түпкілікті талдауды қажет етеді.  Жапон тәжірибесінде нормативтік есептің үш нұсқасы ажыратылады:

• бөлшектік (әрбір бұйым үшін);
• жалпы ( жалпы өнімнің барлық түрі үшін);
• жиынтық (алдынғы екі нұсқаны біріктіретін).

     Осы жүйені қолдану өндірістік операцияларды  жоғары деңгейде автоматтандыруды, өндірістік циклдың әр түрлі фазасында технологиялық процестердің синхронизациялануын талап етеді.

     Зерттеудің  көп бөлігі Жапонияның дамыған кәсіпорындарында енгізілген  фирма масштабы бойынша  сапаны басқару жүйесіне арналған.  
Америка ғалымдары  сапамен байланысты мәселенің тек 15-20 % ғана орындаушылардың кінәсінен туындайтынын айтқан, ал қалғаны өндірістің басқару жүйесінің орындалмауын анықтау,жоғары басшылар жауап беретін функционалдау үшін жауапкершіліктен болады.

     Компания  басшылары өндірістік бөлімшелерге  ең бірінші жоспарда сапаны жақсарту міндеті тұрғанын, ал шығару көлемі екінші жоспарда тұрғанын жеткізеді.

     Қазіргі таңда батыс елдерінде осы  бағыттағы өндірісті ұйымдастыру  стратегиясында ауыстырулар жүруде: өндірістің икемділігін қамтамасыз етуді, оның нарықтың жылдам өзгеретін талаптарына   тез үйренуін көздейді.

     Ресей кәсіпкерлерінің шарттарына келетін  болсақ, ең біріншіден нарық факторлары мен өндіріс шығындарының арақатынасының қарама-қарсылығына   назар аударған жөн. Бір жағынан,  90-шы жылдарда нарық шарттары кәсіпорындарға шығындарын көбейтуге ықпалын тигізді. Бұндай шарттарға бірінші кезекте баға жатты. Бағаның күнделікті өсуі өндірістің шығындарды төмендету күресін жүргізуді шектеді. Шығындар инфляциясы тек қана нарықтың жетілуі мен құрылымдық диспорцияларға әсерін тигізіп қоймай,сонымен бірге бағаны ішкі нарық пен әлемдік баға нарығымен сәйкестендіруді жүргізуге әсер етті. Ресейде 90-шы жылдары электрэнергияға, газға, мұнайға деген ішкі баға өскенін айтып өтсек жеткілікті.  
Ал нарықтық факторлар шығындарды төмендетуге шақырады. Ең негізгі әрекет етуші күш бәсекелестік болып табылады. Ол  Ресейлік компаниялардың басты назарын шығындарға аударуына алып келеді.

     Ресей экономикасындағы баға мен өндіріс  шығындарының арақатынасы механизмына  келетін болсақ, ең біріншіден тұрақсыз сыртқы ортаға қосылатын шектеулердің шығындар құрылымына әсер ететініне басты назарды аударған жөн. Себебі функционалдаудың экономикалық және институционалдық шарттары барлық кәсіпорындар үшін бірдей деңгейде.  «Өндіріс шығындары -баға» механизм қолданысы көптеген жағдайларда баға деңгейін анықтау барысында дәстүрлі тәсілдер негізге алынатындығы көрсетеді. 

      Қорытындылай  келсек, бұл бөлімде шығындардың экономикалық мәні, олардың жіктеліміне тоқталдық. Шығындарды зерттеген ғалмыдар пікірлері сөз болды. Шығындарды басқарудың, талдаудың мақсат, міндеттері қарастырылды және де шығындарды басқарудың шетелдік тәжірибесі баяндалды. Ендігі кезекте біз «Бобровка + » ЖШС-ның қызметі барысында қалыптасатын жағдайдына және шығындарын талдауға көшеміз, қаржылық шаруашылық қызметіне талдау жүргіземіз. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

      2 Шаруашылық субъектісінің қызметі  барысында қалыптасатын жағдайды  және шығындарын талдау 

     2.1 «Бобровка + » ЖШС-ның қаржылық шаруашылық қызметін талдау 

     1996 жылы Глубокое ауданындағы Ленин совхозында үш шаруашылық құрылған, соның бірі «Қырықбаев Т.М.», ол ең бірінші ауылшаруашылық өнімдерін өндіру үшін меншік иелерінен жерді жалға алып отырды.  
Қазақстан Республикасының жер кодексі қабылданғаннан кейін, 2004 жылы бұл жерде «Бобровка +» ЖШС құрылды, бұл шаруашылық серіктестігінің басшысы Қырықбаев Т.М болды. Бұл жауапкершілік серіктестікте 115 адам жұмыс істейді, олар осы серіктестіктің жарғылық капиталына жер үлестерін қосқан адамдар.

     Бұл серіктестікті қайта құру кезінде кәсіпорындардың  
материалды-техникалық базасымен, мамандар құрамы сақталған. Қазіргі уақытта рентабельді, қаржылық-тұрақты шаруашылық.  Жыл сайын шаруашылықтың өндіріп шығаратын дайын өнімі 4 мыңнан асады.   
«Бобровка +» ЖШС «Украинка» ЖШС-мен сондай-ақ  Ұлан ауданында орналасқан «Иртыш» ЖШС-мен серіктестік орнатқан. Олардың серіктестігі екі  жаққа да  ұзақмерзімді әрі табысты болып келе жатыр. Өзінің шығаратын өнімдерін Өскемен қаласында орналасқан  «Защитинский элеватор» ЖШС мен  
«Май» АҚ-да қайта өндіріп, жүзеге асырады.

     Қайта өндірілген және жеткізілген ауылшаруашылық өнімінің шикізаты ветеринарлық және санитарлық нормаларға сәйкес келеді.

     «Бобровка +» ЖШС Глубокое ауданының салық  комитетінің салық есебінде тұр. Салық салудың арнайы режимімен жұмыс істейді.

     Қазіргі уақытта жұмыс орнында орташа тіркелген жұмысшылардың саны 22 адам.

     «Бобровка +» ЖШС – ның негізгі міндеттері келесідей:

• серіктестіктің қатысушыларына дивидент төлеуге мүмкіндік беретін табыс алу және ауылшаруашылық өнімін шығаруды кеңейту;
• «Восток-Молоко» корпорациясында сүтті қайта дайындап шығару үшін сүт өндірісін арттыру үшін жем – шөп базасын арттыру;
• 2008 жылмен салыстырғанда 2009 жылы актив балансы едәуір артты, негізгі құралдар жыл сайын жаңартылуда. Негізгі құралдардың тозуы 26 % құрады;
• дебиторлық қарызы 2009 жылы 14000 көлемінде, ал кредиторлық қарызы  7000 көлемінде болды.

      Ауылшаруашылық  өнімне нарықта орын алған жағдай және  ағымдағы жылдың астық түрлері  жеткізушілерге тауар мен қызмет үшін есеп жүргізгенде ағымдағы жылды  табыспен аяқтауға көмектеседі.