Ежелгі Грецияның алғашқы философиялық мектептері. Ежелгі Грециядағы саяси және құқықтык ілім

   Саяси-құқықтық тақырыпты көпшілік назарына талқылауға ұсыну б.з.д. V ғасырда антикалык  демократияның нығаю және гүлдену  жағдайындағы софистердің атымен тығыз байланысты — "Софист" атауы "софос" ("данышпан") деген сөзден шыққан. Софистер өз заманында данышпандықтың және мемлекет пен құқық мәселелері жөніндегі ақылыды мұғалімдер болды.  

   Ежелгі  дәуірдің өзіндe-aқ софистердің екі  ұрпағы: аға ұрпақ (Протагор, Горий, Продик, Гиппий, Антифопт және т.б.) және кіші ұрпақ (Фрасимах, Калликл, Ликоон, Алкидам Элейский және т.б.) ерекшеленеді. Аға ұрпақ софистерінің көпшілігі демократиялық көзқараста болса, кіші ұрпақ, софистерінің едәуір бөлігі аристократия мен тиранияны жақтады. 

   Б.з.д. 481- 411 жылдары өмір сүрген Протагор өзінің асқан білімділігімен, үздік  сөз сайыскерлігімен және тамаша шешендігімен әйгілі болды. "Бардың бар екендігін, ал жоқтығын жоқ екендігін білдіретін барлық, заттың өлшемі — адам" деп айтқан Протагордың бұл негізігі қағидасын көптеген софистер де жақтады. Осы жағдаяттан Протагор демократиялық құрылыстың әділетілігі мен қажеттілігі туралы ой түйеді. Адам мен адам кауымдастығының пайда болу туралы мифтік идеяны оның қолдамауы бұған дәлел бола алады. 

   Халкидон  қаласынан шыққан Фрасимах софистердің  кіші ұрпағының ең тандаулы және әйгілі ойшылдарының бірі болып саналды. Фрасимахтың айтуынша, саясат — құдайдың іс-әрекеті емес. ол адам күштері мен мүддесінің әрқилы болуынан. Билік принципі мен саясатты жүзеге асырудың нағыз өлшемі ретінде Фрасимах күшінін пайдалылығы туралы кағиданы жақтады. Оның айтуынша күш бар жерде ғана әділдік болады, өйткені әділдікті күштілер ғана орната алады. Өзінің бұл ойын Фрасимах әр мемлекет заңдарды өз мүддесіне қарай жасайды деп түсіндірді. Заңдарды осылай бекіткен олар бұл заңдарды әділетті деп жариялайды. Билікке ие болу үлкен артықшылық береді. Фрасимах осылайша мемлекеттік кызметте күштеу мен зорлықтын ролін және саясат пен заңның авторитарлык сипатын атап көрсетті. 

   Платон  — антикалық заманның ғана емес, бүкіл философия, саяси және құқыктық ілімдер тарихындағы ұлы ойшылдардың бірі. Ол ірі ақсүйек отбасында дүниеге келді. Жас кезінде ол (б.з.д. 407—399 жж.) Сократтың шәкірті және тындаушысы болды. Сократтың қазасынан кейін, Платон басқа шәкірттермен бірге Афинадан кетеді. Алдымен Мегораға келген жас ойшыл кейін талай ел мен жерге, Египетке, Парсы елдеріне, Ассирияға, Финикияға, Италия мен Сицилияға барады. Б.з.д. 387 жылы грек батыры Академның атымен аталған Академиядан өзінің философиялық мектебін ашады. Бұл мектептін өмірі ұзақ болып, өзінің өмір сүрген мың жылдай тарихында философтар мен математиктердің ғылыми ордасы ретінде жұмыс істеді. 

   Өзінің  еңбектері мен шығармаларында ұлы  ойшыл абсолюттік социализмді жақтады. Оның айтуынша, әрбір идея жеке заттың немесе барша заттың абсолюттік мәнін білдіретін ерекше идеялар әлемін құрайды, яғни идеялар мәңгілік, олар жоғалып кетпейді, жаңадан пайда болмайды.  

   Платон  идеалды мемлекет туралы еңбегінде әділдікті әркімнің өз ісімен айналысуынан және басқаның ісіне араласпауынан көреді. Адамдардың әлеуметтік топқа бөлінуі мен олардың арасындағы мүлік теңсіздігін қалыпты жағдай ретінде қарастырады және олардың бір топтан екінші топқа өту мүмкіншілігін жоққа шығармайды. 

   Платон  идеалды мемлекет құру туралы жобасында  аристократиялық мемлекеттік құрылымды  жақтайды және өз жобасын қиындықпен болса да жүзеге асатынына сенеді. Идеалды мемлекеттің өзі де, Платонның ойынша, мәңгі өмір сүре алмайды.  

   Платон  адамдардың жан дүниесіне мемлекеттік  құрылымның бес түрінің сәйкес келетіндігі  туралы (аристократия, тимократия, олигархия, демократия және тирания) айтады. Олардың  әрқайсысы биліктерін өз мүдделеріне  қарай іске асырады. Тимократияда әскери адамдар билікте болады, олар жиі соғысады, соғыс мемлекеттің басты байлығы болып есептелінеді. Олигархияда байлар билікке ие болғандықтан, өздеріне дұшпандық ниеттегі кедейлермен үнемі қақтығыста болады. Бұл мемлекетте кедейлердің наразылығы нәтижесінде кез-келген уақытта мемлекеттік төңкеріс болуы мүмкін. Тирания — мемлекеттік құрылымның заңсыздық пен зорлық-зомбылық үстемдік еткенең нашар түрі. 

   "Заң" деген шығармасында Платон мемлекеттік қүрылымнын. екінші жобасын ұсынады. Екінші мемлекеттің бірінші мемлекеттен басты айырмашылығы оның 5040 азаматы жеребе бойынша жер учаскслерін алады. Бұл жер оларға жеке меншік түріңде емес, пайдалану құқығы түрінде ғана беріледі де, мемлекеттін жалпы меншігі болып саналады. Мүлік санына қарай барлық азаматтар төрт топқа бөлінеді. Қайыршылық пен байлыктың заң шеңберіңдегі шегі анықталады.  

   Антикалық саяси-құқықтық ойдың одан әрі дамуы  және тереңдеуі Платонын шәкірті  және сыншысы Аристотельдің (б.з.д. 384—322жж.) есімімен тікелей байланысты.  

   Аристотель  тұңғыш рет саясат ғылымы туралы талдау жасауға талпыныс жасады. Аритотельде  саясат ғылым ретінде этикамен тығыз  байланысты. Оның көзқарасы, бойынша  саясатты ғылыми тұрғыдан түсіну адамгершілік пен этиканың дамыған ұғымы болып  табылады. Этика саясаттың бастауы, оның кіріспесі ретінде көрінеді. Аристотель әділдіктің екі түрін — теңестіретін және үлестіретін түрлерін анықтайды. Теңестіретін әділдіктің өлшемі ретінде "арифметикалық теңдік" қарастырылады.  

   Мемлекет  формасын Аристотель мемлекеттегі жоғары билікті білдіретін саяси жүйе ретінде  сипаттайды. Бұл жерде мемлекет формасы  билеушілердің санымен (біреу, аз ғана топ, көпшілік) анықталады. Бүдан басқа  мемлекеттін дұрыс және бұрыс  формалары туралы да айтылады. Дұрыс  формадағы билеушілер көпшіліктін  мүддесін қорғаса, бұрыс формадағы  билеушілер тек қана өздерінің жеке басының мүдделсрін көздейді. Аристотель пікірінше, дұрыс формадағы мемлекеттерге  монархиялық, аристократиялық және подития, ал екінші формаға тирания, олигархия және демократия жатады. Мемлекеттің ең дұрыс формасы  ретінде Аристотель политияны айтады. Политияда жалпының мүддесі үшін көпшілік билік құрады.  

   Жоғары  билік заңда емес, демостың қолында деп есептеген Аристотель демократияны сынға алады. Ол мүліктік дсмократияны ғана мақұлдайды және демократияның екі түрін — заңға негізделген және жоғарғы үкіметке билік жүргізетін демократияны анықтайды. 

   Аристотельдін  айтуынша, саясаттың мәні оның алдына қойған мақса-тына қарай анықталады. Дұрыс саясаттың негізі — адамдардын тәрбиесі болып табылады. Адамдар дұрыс тәрбиенің нәтижесінде ғана жақсы қасиеттерді бойларына сіңіріп, саяси мақсаттарын игілікке қарай бұрады, осының арқасында ғана әділдік орнайды. 

   Философиялық  көзқарасы жағынан Эпикур (б.з.д. 341—270 жж.) Демокриттің атомистік иілімдерін жалғастырушы болды. Самос аралынан шыққан ол мүғалімнің отбасында дүниеге келді. Кейіннен Афиныға қоныс аударған Эпикур шәкірттерді шағын топқа бөліп (оның ішінде құлдар да болды) өзінін жеке бағына жинап алып, оқытты. Демокриттың атомдық теориясын негізге алған ол шешім дүниесінің мәні мен заңдылығын түсіндірді. 

   Стоидизмдегі  сияқты Эпикур философиясының басты  міндеті максатқа ұмтылған адамның  мінез-құлқы туралы ілімге талдау жасау болды. Эпикур ілімі бойынша, табиғат құдайлардың араласуынан, өз заңдары бойынша дамиды. Сондықтан да ол табиғатты оның зандарын ашу арқылы танып білуге болалы деді. Бірақ адамдардың табиғатты, оның ішкі заңдылыктары мен құбылыстарын танып білуі басты міндет емес дей отырып, Эпикур табиғат туралы білім адамдарды жалған сенім мен қараңғылықтан құтқаруға және өмір үшін арпалыстағы қорқынышты женуге, олардың бақытты өмір сүруіне мүмкіндік туғызады деп санады. 

   Эпикур  бойынша, мемлекеттік биліктің басты мақсаты адамдардың өзара қауіпсіздігін сақтау, олардың бір-бірінен қорқу сезімін жою және олардың бір-біріне зиян келтіруіне жол бермеу. Нағыз қауіпсіздік адамдар қауымдастығынан бөлініп жеке дара өмір кешкенде ғана мүмкін.  

   Эпикурдын түсіндіруінуінше, заңдар ақылдыларды тобырдан қорғау қызметін аткарады. "Заңдар,— деп жазды ол,— ақылдылардың зұлымдык жасауы үшін емес, шараға қаталдық жасалмауы үшін шығарылған. Эпикур заңдарды барлық адамның құқығын қорғайтын құрал ретінде емес, жекелеген топтардын ғана мүддесін қорғайтын құрал деп білді. 

   Индивидуализмді бар жан-тәнімен қорғаған ол демократияны жақтамады. Ол "данышпан адамды" "тобырға" карсы қойды Адамдар атомдардан тұратын болғандықтан, өзінін жеке-дара белсенділігінің көмегімен жақсы  сөзге толы мақсатқа жете алады. Егер стоиктер өмір сүріп отырған қоғамды  ақтай отырып, барлық адамдарды тағдырдың  жазғанын орындауға шақырса, Эпикур бұдан қарама-қарсы түрлі әдіспен жеке адамға бостандық әпере отырып, оларды қоғамдық қатардан бойларын аулақ ұстауға және өзін-өзі жетілдіруге шақырды. 

   Стоицизмнің негізін салушы Китоннан шыққан Зенон (б.з.д. 336—264 ж.ж) болды. Ол өзін тыңдағысы келетіндердің бәрін — Афиныдан адам көп жиналған жерде — агорода — үй артындағы қабырғасы жоқ, жан-жағы ашық қалқа астына шақырып, өзін осылай тыңдауға (философиялық ағымның аты да осыдан келіп шыққан) дағдылаңдырды. 

   Стоишим белгілі дарежеде сирек және шығыс  көзқарастарының бірыңғай жинақталған  қосындысы еді. Ол ең көп тараған  философиялық мектеп болып қана қойған жок, сонымен қатар ең ұзақ өмір сүрген эллиндік философиялық мектеп те болды.

   Стоиктер  дүниенің бәрін, оның ішінде ойды, сөзді, отты және тағы басқаларды дене деп  атады. Дүниеде пайда болған және жүзеге асқан нәрсенің бәрі заңды да қажетті құбылыс. Әлемдік бұл заңдылықты стоиктер тағдыры деп атады. Олардың көзқарасы бойынша, бүкіл әлем тағдыр арқылы басқарылады және тағдыр құдайылық сипаты мен ұғымы бар "табиғи заң" ретінде карастырылады. Зенонның айтуынша "табиғи заңдар құдайылық болып келеді және дұрыс нәрсені орындататын және дұрыс емес нәрсеге тиым салатын күшке ие". 

   Стоиктердің оиынша, әрбір адам табиғатқа сәйкес өмір сүруген және табиғат алдындағы өз борышын орындауға тиіс. Яғни әркім өзінің өмірден тағдыр белгілеген орнына, тұрмыс-тіршілігіне риза болуға тиіс. Бостандық ұғымын да стоиктер "тaғдыр" арқыльт түсіндіруге тырысады, өмірден алдын-ала шешіліп қойылған тағдыр белгісі болғандықтан, бостандықтың болуы да  мүмкін емес. 

   Стоиктердің табиғи — құқықтық көзқарастарының  мәні бойынша, құлдықты ақтауға болмайды. Бірақ олар (құлдар) да тағдырдың  жазғанына көнуге тиіс, олар да тағдырдың  бергенін орындай отырып, рақымшылдық  пен ізеттілікке жете алады деп  есептеді. 

   Адамдардың  табиғи және тарихи қауымдасуын Полибии  олардың жануарлар сияқты қорғансыздығы  мен әлсіздігінен, осыдан келіп тобырға  басшылық жасауды қажегтілігін түсінунен  деп ұғындырады. Алғашкы кезде  өзінің күшімен және батылдылығымен тобыр көсемі болғандар бірден билікті  өз колдарына алып, бұл билікті  табиғи заңдылық ретінде пайдаланды. Мемлекеттің демократиялык басқару  формасының алғашқы кезеңінде бостандық  пен еркіндік жоғары бағаланады. Бірақ  басқалар есебінен өмір сүруге дағдыланған  тобыр өздерінің көсемін сайлап, демократиялық билікті құлатады және мемлекет билігінен бойын аулақ  салады. Демократия охлократияға айналады. Бұл жағдай ізгілікті мемлекеттің  ең назар түрі ретінде көрінеді және басқару формаларының ең соңғы сатысы болып есептеледі. Мемлекеттік билік  формаларының ауысуын сипаттай келе, Полибий басқарудың ең тиімді формасы  ретінде патшалық биліктің, аристократияның  және демократияның ең жақсы тұстарының араласқан формасын ұсынады. Оның баскарудың аралас формасы туралы ойлары мемлекет, құқық және билікті  бөлу теориясында одан әрі дамтылды.  
 
 
 
 
 
 
 

   Қолданылған әдебиеттер тізімі: 

1.   Саяси құқытық ілімдер тарихы \Мусаева Э.А.\ Қарағанды - 2009

2.  Алексеев С.С.\Философия права.\ –М.; 1997.

3.      История полттических и правовых учений. Домарксистский период\ Под ред. О. Э. Лейста. – М.;\ юрид. Лит. 1991.

4.      История политических и правовых учений. \Древний мир.\ – М.; 1985.

5.  Керимов Д.А.\Филослфские основания политико-правовых ииследований.\ –М.; 1986.

6.  Кохановский В.П. Философия и методология наки: Учебник для высших учебных заведений. – Ростов н\Д.; Феникс. 1999.