Менеджментті басқару

 

         20 жылдардың басында Дюпон   компаниясында Пьер Дюпон (1870-1954)және  «Дженерал моторыста» Альфред  П.Слоан(1875-1966) алғаш үлкен бизнестің  ұйымдық принціптері орталықтандырмауды  шығарды.Альфред П.Слоан ұйымның  жабық жүйеге, сонымен бірге маркетингтің  интенсивті дамуын анықтады.Жарты  ғасыр өткеннен кейін Альфред  П. Слоанның амалын барлық дүние  жүзінің кезеңінде,яғни бизнес  менеджментінде қолданды.

 

Менеджментің қазіргі 4 даму кезеңі (1970жылдан қазіргі уақытқа  дейін)- әлеуметтік менеджмент кезеңі Питер Ф.Драккер атымен байланысты,әрбір  кәіп орын пайда алудан тыс өзінің қоғам алдындағы алеуметтік жауапкершілік  мөлшерін анықтау қажет.Менеджмент дамуының қазіргі кезеңі қоғамның үйлесімді  дамуы үшін тиімді іскерлік әкімшілдеуді, адамдық  ресурстарды менеджментін, бизнес менеджментін біріктіреді.

 

 

 

Негізгі түсініктер:

 

·       Менеджмент

 

·       Басқару

 

·       Мнеджмент  құралы

 

·       Менеджмент міндеттері

 

 

 

Бақылау сұрақтары:

 

·       Менеджмент неліктен жеке пән ретінде оқытылады?

 

·       Басқарудағы  қандай мектептерді білесіз?

 

·       Қай  мектепте өзара байланысты функциалардан  тұратын жан-жақтыпроцесс қарастырылды?

 

·       «Эволюция»термині  нені білдіреді?

 

 

 

                        Биографиялық анықтамалар

 

                                      Анри Файоль

 

Америкалық менеджмент тарихшыларының пікірінше,Анри Файоль (1841-1925)Еуропа5а  ХХ 5 ғ бірінші жартысында басқару  ғылымын берген маңызды тұлға  болып табылады.Лицец еймен кенші  мектебін бітірген нен кейін ол кенші  және ірі метоллургиялық компания «Комменири Фурмамболь-Деказвильде»1860жылдан 1918 жылға  дейін қызмет етті. Бастапқы кезде  Файоль тек қана геология және кеніш  істерінің мәселеләмен шұғылданады.Алайда, оның 1872 жылғы кеншілер тобының басты  басқарушысы болып тағайындалуы Файольдың экономика мен басқару  мәселелеріне назар аударуына әсер етті.

 

         1888 жылы ол банкротта тұрған  компанияныжетекшілік етуге алды  және отыз жыл уақытта оны  Францияның ең озат кәсіпорындары  қатарына қосты,өзінің көп жылғы  бағылауын жалпылай келеФпйоль  «әкімшілдік теориясын» құрды.Оның  бұл ақырып бойынша алғашкы  мақаласы 1900 жылы шықты, ал «Жалпы  және өнеркәсіптік басқару» кітабы 1916 жылы жарық көрді.

 

Бірінші дүниежүзілік соғыс  салдарынан кітаптың шығынуын тоқтап қалуын француздардың сол кезде  кеңінен таралған Тейлор теориясын  қолданылуына себеп болды және басында  өз отандастарының ойларын қабылдамады.Бірақ  тез арада олардың Файоль еңбектеріне  назар аударуларынасол кездегі,дүниежүзілік соғыс жылдарындағы «Комамболь»  ұйымның алға шығуы себеп болды.Файольдің  өзі оның теориясы мен Тейлордың  теориясы арасында ешқандай қарама қайшылық жоқ,олар өндірісті ұйымдастырудың әр түрлі деңгейде қарастырылғандарын аз көрсеткен  жоқ:Тейлор цехтық басқаруды  талдаса, Файоль жоғарғы әкімшілдікті қарастырған.

 

Файоль 1918 жылы жұмыстан босап  өзі құрған әкімшілдік зерттеулер орталығын  басқарды (бұл орталық Тейлордың  француздық ұйым зертеушілерінің келісімімен  бірлесу арқылы құрылған). Ол өзі  ашқан басқару принціптері тек  қана экономикада ғана емес,сонымен  бірге флот армиясында, құрылтайлар  мен басқарма қызметтерінде де қолданылатыны  дәлелд, яғни жан –жақтылы сипаты бар.осы  орталықпенорындалған ең бір ірі  тапсырмаларының бірі пошта-телеграфтық  ведомствалардың жұмысының ұйымдастырылуын  зерттеу болды.Осы және мемлекеттік  басқарулар,қоғамдық құрылтайларжәне  білім жүйелері мәселелерінің қайта  құруына Файольдің көптеген жұмыстары  арналды, ол алғашқы болып  менеджмент пен басқаруды ұйымдастыру мәселесін  қойды.

 

Атақ,танымдық, байлық- осының барлығы Файольде болды.Ол мадақтық легионның офицер ордені мен басқа  да мемлекетік мадақтаулар мен ғылыми атақтарға ие болды.алайда,ол өзіне-өзі  өмірде ескерткіш орнатуды армандады.Ол ұзақ өмірсүрді және сол өмірде қуана  білді:тез тіл табыса алатын,қозғалыстағы адам болды,немерелері мен олардың  балаларын тәрбиелеуге қатысты,өз теориясын шаршамай дәлелдеуді,тіпті  өзінің өмірінің аөырңы жылында да зерттеулерін тоқтатқан жоқ-бұл  жылы француздық табак өнеркәсібінің  жұмысын ұйымдастыруды зерттеді.

 

                            Гаррингтон Эмерсон

 

 Гаррингтон Эмерсонөзіне  интеллектуалдық талғампаздығын,кәсіпкердің  құрампаздығынғалаяқтың бір-беткейлігін  жинаған.Ол 1853 жылы 2  тамызда американың  Трентон қаласының Нью-Джерси  штатында дүниеге келді.Оның әкесі  ағылшын әдебиеттің маманы,университет  профессоры болды. Гаррингтон  Франция,Германия,Италия,Грецияда оқып  тамаша білім алды жіне 23 жасында  Небраск университетінің лингвистикалық  бөлімін басқарды.

 

Тек алты жылдан кейін Эмерсон  ғылыми мансабынтастап,барлық жан-тәнімен  банктік операциялар мен жылжымайтын  мүлік саудасында кірісті.Тынымсыз,әр түрлі іске толы өмір басталды.Алты жыл.1885 жылдан 1891 жылға дейін Эмерсон  темір жолдың экономикалық және инженерлік істерін орындады .Содан кейін  АҚШ,Мексика,Канадаға көптеген зауыттар мен кеніштерді біріктіру арқылы британдық  синдикат қызығушылықтарын ұсынды.Бірнеше уақыт ол шыны шығаратын  компанияны басқарды.

 

Ғылыми жұмыстың дағдылары  мен талдаушының таланты Эмерсонға  өз тәжірибесінде жинаған бай  білімін қолдануға көмектесті.Ол біртіндеп өз қағидасын тапты- «тиімділік»  немесе «өнімділік».Бұл терминдерде  ол жинақталған шығыстар мен экономикалық нәтижелердің қатынасын көрсетеді.1900 жылы оның  «Өнімділік басқару мен  еңбекақының негізі ретінде»кітабы шықты.Ал 1912 жылы оның өміріндегі басты  еңбек «өнімділіктің он екі принціптері» дүниеге келді.

 

1901 жылы Эмерсонның менеджмент  кеңесшісі қызметі басталды.Оның  Санта-фе теміржолында 1904-1907 жылдары  енгізген жаңалықтарын атап айтуға  болады.1910-1911 жылдары теміржол тарифтері  туралы сот ісінде басты куәгер  болып  Эмерсон осы теміржолда  еңбекті басқару мен ұйымдастыру  жүйелерінің өзгерістері барысындағы  алған нәтижелеріне сүйенеді.Оның  американдық теміржолдар,осы жолмен  күнде миллионнан астам долларды  үнемдеуге болатынын айтқан сөздері  барлық елге жайылды.Олар газет  бетінде жарық көріп түсініксіз  білім ретінде қабылдаған «ғылыми  менеджментті» әйгілі етті.

 

Эмерсон  тейлормен,оның оқулықтарымен тығыз байланыста болғанмен, олардың тобына жатқан жоқ.1907 жылдан 1923 жылға дейін ол тиімділік  бойынша эмерсондік инжінерлер компаниясын  басқарды (терминді олар өздері ойлап  тапқан).Ол алғашқы болып ғылыми іріктеу принціптері мәселелеріне және қызметшілерді оқытуға назар  аударды,тіпті 1913 жылы осы тақырыпқа  кітап шығарды.

 

Эмерсонның санауынша , «Тиана0ты ж9мыс 3стеу 3ске минималды күш  жұмсау деген сөз».Осы принціпке  бағына отырып,ол қартайған шағына дейін кездесе бермейтін жұмысқа  қабілеттілікті сақтады.Эмерсон 2 қыркүйекте 1931 жылы Нью Йоркте қайтыс болды.

 

 

 

Фредрик Уинслоу Тейлор

 

 

 

Спорттық деректер  көпке  дейін есте сақталмайды,бұған Фредерик Уинслоу Тейлордың мысалы дәлел  бола алады.Қазіргі уақытта АҚШ  та 1881жылы теннис бойынша жарыстарда кімнің чемпион болғаны кімнің есінде?Және кімнің ойына осы чемпион және менеджмент классигі бір адам екендігі келеді?

 

  Тейлор юрист жанұясында  американың Филоделфия қаласында  20 наурыз   1856 жылы дүниеге келген.Ол  мінез-құлқына таң қаларлықтай  болып әкесінің жұмсақтығы мен  ұяңдығы,шешесінің тапқырлығы мен  қуаттылығы және олардың ортақ  қасиеттері-тәуелсіздік.принципке  тұрақтылық,борышқа адалдықтарын  сақтаған,біріктірген.Тейлордың ата-анасы  ұлына жан-жақты білім беруге  тырысты,сол үшін де Тейлорды  Еуропаға оқуға жіберді.Ол әкесінің  ізін басып юрист болуға үміттеніп,1872 жылы Нью-Темплирдегі Филипп Экзетер  Академиясына оқуға түсті .Бұл  оқу мекемесінде Тейлор қатаң   тәртіппен,күні бойы оқумен  шұғылданып  көзін нашарлатады.Юрист мансабынан  бас тартуға мәжбүр болады.

 

1875 жылы Тейлор үлгілеу  мен механик міндеттерін орындайтын  кішігірім гидравикалық  ұстаханада  жұмыс жасайды. Үш жылдан кейін  ол Мидвейльдік сталелитті компанияға  жұмысқа тұрады, мұнда ол қарапайым  механиктен бас инженерге дейін  көтеріледі.1883 жылы Тейлор сырттай  оқып жүріп Стивендік технологиялық   институтының механик дипломын  алады.

 

Тейлор әйгілі құрастырушы  болып, өмір бойы 100-ден астам патенттер  алды.Ең атақты Уайтпен ашқан жаңалығы – тез кесуші құрыш.

 

Тейлор Лидвейде жұмыс  істей жүріп «ғылыми менеджмент»  жүйесіне кіретіндерді ендіре бастады: ұтымсыз еңбек шығындары және уақытты бос өткізулермен күресті,хронометраж  енгізді.Оның пікірінше, «ғылыми басқару  еңбекті үнемдейтін құрал ретінде»1890 жылдан бастап Тейлор қағаз шығаратын  компанияда басқарушы болып қызмет жасады,ал  1893 жылы бірден бірнеше  кәсіпорындарда менеджмент бойынша  инженер –конструктор болды.25-29

 

 

 

·        Әртүрлі  елдердің нақты бір диапазонында қызмет ететін басқарудың ерекшеліктерін бөліп шығару.

 

·         Сыртқы экономикалық қызметтегі басқару  функцияларын орындау,басқарудың ұлттық стилінің ерекшеліктері бөліп көрсету.

 

 

 

Басқару амалдары

 

Табысты экономиканы құруға байланысты міндеттерді XXIғасырдың өзінде шешу керек. Бірден бір маңызды құралдардың  бірі болып менеджмент табылады. Алдымыздағы  жүз жылдық басында бизнес қарамағында  менеджменттің екінші мың жылдықтық  ақырғы жылдарында қолданылған жаңалықтар болды.

 

Қазіргі менеджерлер қызметінің басты міндеттері болып келесі принциптік негіздер табылады:

 

1. Менеджменттің классикалық  мектеп ұтымдылығынан бас тарту.Барлық  компаниялардың жетістігі фирмадан  тыс айнымалылардан тұратын және  кәсіпорын менеджментіне тікелей  әсер ететін сфераға жатқызылылған  сыртқы ортаның үнемі болып  тұратын өзгерістері – ұйымының  стратегиясы мен тактикасын қалыптастырады.

 

2 .Басқару жүйелер теориясын  қолдану. Басқарудағы жүйелік  амал маңызды жағдайларды еске  ала отырып шешім қабылдауды  қарастырады.

 

Менеджменттегі жүйелік:

 

Жүйе – өзара байланыстың  бір тұтастығы ретінде қарастыратын бөлек элементтердің жиынтығы. Жүйелілік  басқарудың барлық элементтерінде болады. Жоспарлауға, бақылауға, ұйымдастыруға, мотивацияға, шешім қабылдауға қолданылатын әр түрлі жүйелер – фирманың ең қозғалыстағы құралы.

 

Мақсаттар жүйесі іскерлік бекітулер принциптер, руханй байлықтар, ұзақ мерзімді мақсаттардан тұрады.

 

Компанияның жалпы жоспарлау  жүйесі:

 

Жоспарлау деңгейлері:стратегиялық жоспарлар, тактикалық жоспарлар, оперативті жоспарлар, талдау, талдамалар, маркетинг.

 

Фирманың жетуге тырысатын  көрсеткіштер жүйесі:фирманың өсімі, рентабельділік, төлем қаблеттілік, нарық үлесі, икемділік, тұрақтылық.

 

Фирманың жетістік факторлар  жүйесі, мысалы;өсім потенциалына байланысты өнім таңдау, жоғарғы басекеге тұрақтылыққа байланысты өнімді таңдау.

 

Фирманың қызметінің көрсеткіштер жүйесі: үнемділік, шынайылық, сапа, өнімділік, еңбек жағдайы, пайдалылық.

 

Бақылау мотевация жүйесі.

 

Басқару жүйелері– мақсатқа жету үшін басқару процесін жүзеге асыратын жүйе.

 

Ұйымды басқару жүйесі.Басқару  үйесінің құрамы;

 

·        Басқару  субьектілері – басқарушылық құрал  жасап обьектіге берушілер;

 

·        Басқару  обьектілері – ойлаған қорытындыға  келетін жүйе бөліктерін көрсетуші  басқару жүйесінің бөлімі.

 

Егер басқару субьектісі өз қозғалыстарын басқарса, яғни обьект пен субект біртұтас болса, онда біз  өздік басқарумен істестік болғанымыз.

 

Кәсіпорын төмендегі ерекшкліктер сипатталатын ашық жүйе ретінде қарастырылады:

 

·        Жүйедегі белгілі бір компаненттер көлемінің  болуы;

 

·        Құрылым  түрінде рәсімделген жүйенің  құрайтын элементтерінің байланысы:

 

·        Дүйенің  әр түрлі компаненттерінең бір біріне өзінең және қоршаған ортаның арасындағы ақпалдың қарытындысы;

 

·        Жаңа құбылыстар жүйесінің компанеттерінің  іздеу ретіндегі пайда болуы;

 

·        Компонеттердің өзара қозғалыстар нәтижесі ретіндегі  жүйенің қасиеті;

 

·        Жүеге  кірмейтін жүйенің өзін басқа  құбылыстардың компоненттерінен ерекшелейтін жүйе идентификациясы.

 

Қоршаған орта құрамы жүйенің  бір бөгігі есебінде болмай, сол  жүйеге ықпал етеді.

 

Жүйенің қағидалық сипаты жүйе қағадаларын талдаушылардың құндылықтары мен мақсаттарын сипаттайда.

 

 

 

3 .Кәсіпорынның ішкі ортасыөнімді  өндіру процесіне тікелей әсер  ететін құбылыстар ықпалынан  құрылады. Кәсіпорынның құрылымын  оның мәдениеті және ресурстарын  қызметшілер, олардың білімдері,  қаблеттері. Һзара ықпал жасау  өнерлері құрайды. Алайда. Олар  фирма қызметі ақпарат пен  басқа рессурстарға байланысты  болғандықтан, олар үнемі менеджерлердің  бақылауында болмайды.