Менеджменттің шетелдік тәжірибес

Кiрiспе

 

Қазақстан Республикасының дамуының қазіргі сатысы экономика мен  қоғамды өзгертуде өте күрделі  мәселелер пайда болуымен сипатталады. Елде нарық қатынастарын дамытуға бейімдейтін  стратегиялық бағыт басқару жүйесін, ең алдымен ұйымды басқару жүйесін  жетілдіруді талап етеді. Бұл  жерде ұйым қатарына қоғамға, оның мүшелеріне, тұтынушыларға қажетті өнім өндіретін, белгілі жұмыс және қызмет көрсететін ұйымдар жатады. Басқару жүйесі екі, бір-бірімен тығыз байланысты - басқарушы  және басқарылатын - бөліктен тұрады. Оларды зерттеуде, біздің ойымызша, белгілі  тепе-теңдік керек.

Қазақстанда басқару теориясы мен  практикасын игеру қиыншылығы осы  уақытқа дейін нарық қатынастары  толық қалыптаспағанына байланысты болып отыр.

Осыған байланысты нарықты экономика  өркендеген елдердің бай тәжірибесін  игеру менеджер кадрларын дайындауда зор маңызы бар. Бұл экономиканы  өзгертудің, көптеген басшылар, мамандар және қатардағы қызметкерлердің  рыноктық көзқарасын қалыптастыру және дамытудың тиімді жолы.

Шетел ғалымдары кәсіпорынды басқару  мәселелерін арнайы пәнге шығарып, «Менеджмент» деп атады. Менеджер –  басқарушы, менеждмент – басқару.

Бұрын біз инженерлік негізгі білімін  жақсы үйретіп, экономикамен басқару  білімдеріне көп көңіл бөлмейтін. Осы пәндерден инженер жұмыс  уақытында қателесіп, сүрініп білім  алатын.

Енді міне нарықтық экономика дамуының барысында қазір біздерге «топ-менеджер», «менеджмент» деген сөздер таңсық емес, олар бұрынғы «басшы», «басқару қызметі», «басқару» деген сөздерге жаңа мән  беріп отыр. Бірақ бұл сөздер синонимдер болса да басқару термині кең  мағыналы. Басқару дегеніміз басқарылатын жүйеге әсер етіп оны талапқа сай  қалыпқа келтіруді білдіреді. Атап айтқанда басқару субъекті ретінде  менеджер бой көрсетеді.

Менің ойымша Қазақстанда білімі мен  ұйымдастыру қабілеті жоғары менеджер кадрларды көптеп дайындап шығаратын  болса, онда экономикамыз өрге басады деп ойлаймын. Сондықтан да осы  тақырыпқа мен көп көңіл қойдым.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

1-тарау. Жапондық менеджмент  мектебі және оның ерекшеліктері

1.1 Басқарудың жапондық типінің  түрлері 

 

Н.С.Целищевтің пікірінше, басқарудың жапондық типінің базалық принциптерінің төрт топқа бөлуге болады. Бірінші  – корпорация мен жұмыскерлердің өз корпорациясына ерекше тәуелділігі  және оның мүддесі жолында жан  аямайтындығы үшін едәуір қолайлы жағдай мен уәде беруі.

Екінші топтағы принциптерді дара басшылықтан гөрі ұжымдық басшылыққа көбірек, көңіл бөлуі, корпорациядағы адамдарды фирма ішінде үнемі  көтермелеу, істейтін қызметіне қарамастан жұмыскерлерді тең правода қарау  деп тұжырымдауға болады.

Үшінші топқа – фирманың жұмыс  істеуін қамтамасыз ететін үш негізгі  күшке – басқарушыға, басқа жұмыскерлерге  және инвесторларға ықпал ету  мен көңіл бөлу балансын ұтымды ұстау  жатады.

Төртінші топқа - әр түрлі фирмалармен  – іскер әріптестермен, соның  ішінде ең алдымен өнімді тапсырушылармен  және сатып алушылармен алуан  түрлі байланыс орнату әдісін қалыптастыру жатады.

Аталған принциптерді жүзеге асыру  механизмінің маңызды элементтеріне  мыналар жатады:

Еңбекті ұйымдастыру.

Өндіріс процестерін басқару және бақылау.

Топтық жұмыстарды және корпорацияны ынталандыру.

жалдау және еңбек жағдайы.

Қазіргі Жапониядағы басқаруды  американдық менеджиризм мен  жапондық традиционализмнің қоспасы  деп түсіну қажет . Сондықтанда мұнда  «менеджмент» термині толық сай  келеді. Жапондықтардың өзі де, басқару  туралы әңгіме болғанда, осы терминді қолданады. Жапондықтар өздерін  американдықтардың шәкірті ретінде  есептей отырып, менеджменттің барлық белгілі концепцияларын мұқият зерттеді, әрі өзіне сай етіп құра білді.

 Қазіргі кезде басқару саласындағы  жапондық тәжірибеге американдықтар  көбірек көңіл бөле бастады,  атап айтқанда, мұның өзі Массанчусетск  технологиялық институтында зерттелуде.

 Жапонияда істі, өндірсті және  басқаруды ұйымдастырудың жоғары  деңгейі кімді де болса қайран  қалдырады. Жапония - өндірістік  қатынасты, сонымен қоса, басқару  сипатын айқындайтын монополистік  капитализм мемлекеті. Франциямен  және Голландиямен қоса, Жапония  экономиканы программалайтын капиталистік  мемлекеттердің бірі. Талдаудың  көрсеткеніндей қазіргі жапондық  басқару жүйесі едәуір икемді, әрі тиімді механизм, оның өзі  соғыстан кейінгі кезеңде, қазіргі  ірі ауқымды өндіріті дамыту  жағдайында қалыптасты. Бұл механизм  ұдайы жетілдіру үстінде.

 Жапон экономикасының жетістігі  басқарудағы әлеуметтік – кәсіптік  саланың қызметіне негізделген.  Мұны менеджерлер деп атайды. «Менеджер» ұғымы алуан саладағы  басшылардың тілектес адамдар  тобын құрайды.

 Қазіргі кезде менеджерлер  мәртебесі ерекше артты, менеджерлердің  жеке басындағы жетістіктеріне, олардың белсенділігіне, батылдығңына, күнделікті істегі творчестволық  қабілетіне, қырағылығына, алдығыны  ойлай білетіндігіне т.б. талап  қоя бастады.

Сонымен қоса Жапонияда менеджерлер  тобын жинақтау практикасы көп жағдайда ұлттық сипатының ерекшеліктеріне  негізделген, мұнда топтық психология басты рөл атқарады. Жапондықтар  адамдар арасындағы салқын көзқарасқа қатты күйзеледі. Сол себептенде менеджерлер арасында «ГАКУБАУХ» деп  аталатын кландар болады, яғни белгілі  бір универнситетті бітірген кландар .

 Нағыз жапондық фирма пирамида  түрінде ұйымдастырылған. Оның  құрылымында үш деңгей болады: жоғары әкімшілік (КЭЙЭЙСЯ) орта  басқару буыны (КАНРИСЯ), бұған  бөлімше меңгерушісі БУТЕ жатады; әрі қарай – басқармадағы қарапайым  жұмыскерлер (ИППАНСИЯ). Синетизы  жүйесінің талабына сәйкес университетті  бітірушілер фирмаға жұмысқа  орналасқаннан кейін жеті жылдан  соң, яғни 30 жасқа толған кезде  секция бөлімшесіне басшылық  ете алады. Қырық жасыңда оған  секция меңгерушісіне, 50 жасында  – бөлімше меңгерушісіне және  әрі қарай директорлық қызметіне  дейін жоғарылай алады. 

 Менеджер неғұрлым тәуелсіз  болса, ол соғұрлым еркін әрекет  етеді, оған балама шешімдерді  таңдауға неғұрлым көп мүмкіндік  берсе, онда өндірісті ғылыми  ұйымдастыру теориктерінің пікірінше  – қоршаған ортадағы қолайсыз  жағдайларға ол соғұрлым шамалы  көңіл бөледі. Мұндай көзқарас  Жапониядағы басқарудың ерекше  стилін көрсетеді.

Жапония өз экономикасын басқарудың бірегей жүйесі арқасында дамытты. Басқарудың табанды принциптері  нәтижесінде көздеген мақсатына  жетіп отырды. Жапон қоғамын футурологтар қоғамы деп атайды. (топтағы адамдар  қанағаттанғанда, жеке адамдар да өзін қанағаттандым деп есептейді).

Тұтастай алғанда экономикалық стратегия төрт негізге сүйенеді: экономикалық ресурстарды жинау  және консервілеу; елдің бәсекелесу қабілеттілігін жоғары деңгейде ұстау; адамдарды ғылыми-техникалық пронрестің талаптарына бейімделетіндей етіп баулу және соңғысы, ғылыми зерттеулер мен ізденістерді интенсивтендіру.

Нағыз жапондық фирмалар үш деңгейлік  негізде ұйымдасқан; жапондықтардың пікірнше, үш деңгейлік құрылым неғұрлым икемді, әрі бюрократтық қауіпке  онша ұшырай қоймайды.

Фирма басшылығы – директорлар  кеңесі – басқарудың жоғары деңгейі  болып саналады. Кеңес, президент, вицепрезидент, директор – орындаушылар. Директорлар  кеңесіне сайланғандардың барлығы  фирмада белгілі бір бөлімшелерді басқарады. Батыстан айырмашылығы, фирма  директорларды сирек шақырады. Олар әдетте орта буынды басқарушы құрамнан шақырады, бірақ бұлардың жедел басшылық жасайтын тәжірибесі және жасы 50-ден  асқан болуы тиіс. Орта буын басшының деңгеінде басқарудың бүкіл практикалық  міндеттері шешіледі. Бұл деңгей жоғары басшылық пен орындаушылар арасындағы көпір арқылы қарапайым жұмыскерлерге  шығады, яғни оларға басшылық етеді.

 Жапондық корпорацияларда басқарудың  ұйымдық құрылымы, әдетте, функционалдық  принциппен: көлбеу және тікелей  байланыспен құрылған. Көпшілік  жапондық компанияларда икемді  құрылымдық схема бар, қазіргі  жағдайда мұның өзі бағалы  үлес болып саналады.

 Жапондықтардың әлемдік және  ұлттық тәжірибе элементтерінің  ең тиімдісі жинақталған. Американдық  жапонтанушы Фогельдің деректеріне  қарағанда, Жапония 1968 жылдан  бастап 20 жыл бойы әлемдегі ең  таңдаулы институттарды және  мемелекет бизнес, әскери іс, білім  беру мен өнер саласындағы  басшылық етуді мұқият зерттеді.

1.2 Жапондық менеджмент ерекшеліктері.  Қызметшілерді басқару

 

Жапонияда сол жапондықтардың өздері айтпақшы бір-ақ байлық бар – ол адамдар. Тек соларға ғана сүйеніп, елдің билеуші топтары «кедергілер  жарысында» жеңіске жете алады.

Басқарудың жапондық стилі –  бірегей. Жапондық стильге тән нәрсе  – басқарудың К. Мацусита принципі. Оның ең бастысы қызметшілерді басқара  білу принципі.

Жапонияда тек мацусити ғана экономикалық механизмнің түйінді элементі ретінде  адамдармен қарым-қатынас жасаудың барлық нәзік жақтарын терең, жан-жақты  зерттеу қажеттігін мойындады. Бірақ  мұнда басқаруды бақылаудың сенімді, жолға қойылған жүйесі қалыптасқан.

Мацусита идеясы бойынша жапондық басқару жүйесінің үш түрі қалыптасқан: адам – қаржы – технология. Технология тәуелділік жағдайда, ал бірінші орында – қызметшілер.

 Басқарудың Мацусита стилі  былайша сипатталады:

біріншіден, бұл танысудың белсенділігі (фирмалардың барлық бөлімшелеріндегі істің жайы, ондағы барлық қызметтің  жұмыс істеуі);

оның стилінің екінші ерекшелігі –  фирма жұмыскерлерінің кәсіптік шеберлігін үнемі жетілдіруіне күш  салу;

Мацусити стилінің үшінші ерекшелігі:

инициативаны батыл көтермелеу;

ең соңында, төртінші стильдің ерекшелігі;

мүмкін болатын шешімдердің  ең таңдаулысын іздестіру мақсатында менеджерлер арасындағы талқылауды жан-жақты қолдап отыру.

«Мацусита дэнки» компаниясында жұмыскерлерді  даярлау жүйесі, біріншіден, кәсіптік білімді оқытудан, екіншіден, фирмалық мінез-құлық клдексін меңгергеннен кейін, жаңадан қабылданған жұмыскерлер  арнайы сабаққа қатысып, онда оларға былайша сендіреді: «Егер сен  кездейсоқ қателік жіберсең, фирма  сені кешіреді. Егер сен фирманың моральдық  кодексінен тайсаң, саған кешірім  жоқ».

Жапонияда корпорацияларға тән  нәрсе – топтық жауапкершілік  механизмін және басқалардың мақсатты тәсілдерінің бағдарламаларын белсенді пайдалану, ғылыми-зерттеу жобалары секілді міндеттерді шешу .

Басқарудың барлық құрылымында  топ маңызды ұйымдық элемент  болып саналады. Жапондық басқару  жүйесінде топтық ынталандыру және топтық жауапкершілік айқын сипат  алады. Мұндай топтар ресми бөлімше, яғни ұйымның штаттық құрылымдық компоненттері ретінде ғана емес, ресми емес, уақытша бөлімше, мәселен  сапаны бақылайтын топ ретінде құрылуы  мүмкін.

Жапон кәсіпкерлері Сетоку ханзаданың конституциясында – жапондық бірінші  заң құжатында көрсетілген көне қауымның негізгі моральдық принципіне көңіл бөледі. Онда: «үйлесімділік  – бәрінен де жоғары», деп жазған.

Жапондық соттар азаматтық талапты  мүлде аз қарайды – жапондықтар  заңға сүйене беруді ұнатпайды, өйткені, кез келген азаматтық дау-жанжалды әділ шешу үшін гирге – борышты  құрметтеуге жүгінсе жеткіліті. Шаруа соттың араласуынсыз-ақ жалға алған жеріне тиісті жарнасын төлейді, егер кезекті жарнасын төлеуді кешіктірсе, учаске қожайыны шаруа гирді – борышты құрметтеуді есіне түсіргенше шыдайды.

Жапонияда елдің көзінше сөгіс  жариялау сирек қолданылады. өйткені, олардың арына өшпес таңба  қалдырады, соның салдарынан сөгістің ықпалы кемиді. Бұларды топтық хал-ахуалға, психологиялық көңіл-күйге ерекше көңіл бөледі. Еңбек өнімділігінің  жоғарылауы, немесе, керісінше, төмендеуі, брактың кемуі немесе артуы ұйымщылдықпен, жұмысшы топтардың мүлтіксіз  жұмыс істеуімен байланыстырылады. Бұл сапалар жұмысшы тобы мүшелерінің  арасындағы қарым-қатынасқа байланысты екндігі сөзсіз.

Жапон кәсіпорындарында жұмысшы тобында 4-6, кейде одан көп жұмысшы істейді. Ең қолайлысы 10-20 адам болып қажетті  бағыт-бағдар беру үшін Жапон фирмасында арнайы моральдық рух, былайша айтқанда корпоративтік рух деген енгізілген.

Өмірлік жалдау жүйесінде жұмыскерлер  бір фирмада еңбек рыногына бірінші  кіріскен күннен бастап зейнеткерлікке шыққанға дейін жұмыс істейді. Мұндай дәстүр Жапонияда өткен ғасырдың аяғында қалыптаса бастады. Жапондық іскер топтарға өз ісіне жне кәсіпорынға  берілген, бір сәттік қана емес, ұзақ мерзімге, тактикалық, стратегиялық мақсатты көздейтін жұмыскерлер қажет.

Жұмыскерлерді өмірлік жалдау тек  ірі фирмаларға ғана тән. Ал ұсақ фирмаларда мұндай тәсіл көп қолданыла бермейді.

Жапон кәсіпорындарында әрбір жас  менеджерге қамқоршы, яғни американдық  мамандардың айтуынша «Өкіл әке» тағайындалады. Өкіл әке орта деңгейдегі беделді басшыдан таңдап алынады. Ол міндетті түрде өзі қамқорлыққа  алған адам бітірген жоғарғы оқу  орнының түлегі болуы тиіс. Өкіл әкені ешқашанда тікелей басшысы  немесе жас менеджер жұмыс істеп  жүрген бөлімшенің бастығы тағайындамайды.

Кандидаттарда қателікке жол бермес үшін таңдау мұқият жүргізіледі. «Мацусита  – дэнка» концернінде кандидатураларды іріктегенде өлшемдік куәліктермен және өмірбаяндық деректерімен танысып  қана қоймайды. Концернге алынатын кадрлардың оқу орнын бітірген дипломымен және ондағы емтихан бағасымен танысып  қоюы жеткіліксіз – олар дауысқа  түсуге правосы бар құжаттармен, салықтарды төлегені туралы куәліктермен, семьясын тексерген актімен мұқият танысып шығады. Бұл концернге  мінездемесіз орналасуға болмайды, оның үстіне мінездеме беруші концернннің  сеніміне ие болуы тиіс.