ҚР-ғы әкімшілдік - территориалдық бөліну

ҚР-ғы әкімшілік  территориалдық бөліну сипаттамасы  және муниципалдық бірліктер құрылу жүйесінің тиімділігін талдау

 ҚР әкімшілік-территориялдық бөлінуі

 

•  Кеңес Үкіметінің таратылуымен, бұрыңғы кеңестік республикалардың орнына егемендік мемлекеттердің пайда болып, Қазақстан Республикасының егемендік алуына байланысты әкімшілік-территориялық құрылымдар мен басқару жүйелері өзгерістерге ұшырады.
• 1993 жылдың 8 желтоқсанында Қазақстан Республикасында "ҚР әкімшілік-территориялық құрылымы туралы" Заң қабылданды, ал 1995 жылдың 19 желтоқсанында заңдық күшке енген осы заңды өзгерту туралы Қазақстан Республикасының Президентінің Жарғысы шыққан болатын. 

•  Дәл қазіргі уақытта әкімшілік-территориялық құрылымның қарапайым, экономикалық және басқарылатын жүйесін құруға уақыт жетті, ол туралы Қазақстан халқына деген өзінің жолдауында 1996 жылы 7 қазанда Қазақстанның Президенті Н. А. Назарбаев айтқан болатын. 
•   Кеңес үкіметінен тәуелсіз Қазақстанға келесідей әкімшілік-территориялық құрылым қалды, оның құрамына  19 облыс, 2 мемлекеттік маңызы бар қала, 216 аудандық әкімшілік-территориялық бірліктер болды, оларда мекен ететін тұрғындардың жалпы саны 16,5 млн. адам қалды.

 

•  Қалыптасқан әкімшілік-территориялық бөліну экономикалық тараптан қарағанда әсерлі емес және қиынырақ болып көрінеді. Аймақтық шекаралар көптеген облыстардың дамуында маңызды бағыттарды көрсетті. Соның нәтижесінде тек қана ауылшаруашылықтық аймақтар (Көкшетау, Ақмола облыстары), көмір өндіретін және металлургиялық өнеркәсіптері бар аймақтар (Жезқазған, Қарағанды, Шығыс Қазақстан облыстары) болып бөлінді.
• 1997 жылдың 22 сәуіріндегі ҚР Президентінің «ҚР әкімшілік-территориялық құрылымын оптимизациялау бойынша шаралар қолдану туралы» Жарғысына сәйкес Талдықорған, Торғай облыстарының территориялары жекеленді де, соның салдарынан Ақмола, Алматы, Қостанай облыстарының шекаралары өзгертілген болатын.

•  1997 жылдың 3 мамырында ҚР Президентінің «ҚР әкімшілік-территориялық құрылымын жаңдандырудың алдағы шаралары туралы» Жарғысы қабылданды, сәйкесінше, Жезқазған, Көкшетау, Семей облыстарының территориялары қысқартылған. Осыған байланысты Қарағанды, Солтүстік Қазақстан және Шығыс Қазақстан облыстарының шекаралары өзгертілді.  
• Көкшетау облысының Солтүстік Қазақстан облысының құрамына кіруі екі территорияның қорларын, яғни қалайы, қорғасын, молибден, алтын уран, алмаз өндірістерін біріктірді.  Сонымен қатар, бұл аймақтарда астық, бидай, қарақұмық пен майлы дақылдар өндірісінің көлемі үлкейе түсті.

 

•  Шығыс Қазақстан және Семей облыстарын біріктіру олардың өнеркәсіптік өндірісінің потенциалын көтерді. Осы аймақтарда мыс өндіруде ортақ баланстық қор ортақ республикалық қордың 48%, цинк өндіруде – 48,49%, свинец бойынша – 27% құрап отырды. Электроэнергетиканы біріктіруден үлкен табыс түсті, ол көрсеткіш жалпы ортақ республикалық өндірістің 26% құрады.
• Осы шараларды іске асыру салдарынан 1997 жылы 4550– 4800 адамды құрайтын облыстық басқарушылық аппарат пен мемлекеттік органдар аппараттары қысқартылған еді. Тура экономикалық пайда  1210–1270 млн. теңгені құрады, осы қаражат әлеуметтік мәселелерді шешуге жұмсалды.

ҚР-ғы әкімшілік  территориалдық бөліну

 

• Қазақстан Республикасы — унитарлы мемлекет болып табылады. Әкішілік территориалдық құрылымы бойынша құрамына 14 облыс, 86 қала, соның ішінде 3 республикалық маңызы бар қалалар (Астана,Алматы, Байқоныр)  168 аудан, 174 ауылдық округ кіреді.

әкімшілік территориалдық бөліну

Аймақ	Әкімшілік орталығы	Ауданы, км²	Тұрғыны  (1 қаңтар  2011 ж. адам)[8]
1	Алматы облысы	Талдықорған	223 924	1 857 781
2	Шығыс Қазақстан облысы (ШҚО)	Өскемен	283 226	1 396 746
3	Қарағанды облысы	Қарағанды	427 982	1 351 905
4	Жамбыл облысы	Тараз	144 264	1 043 617
5	Оңтүстік Қазақстан облысы(ОҚО)	Шымкент	117 249	2 563 081
6	Қызылорда облысы	Қызылорда	226 019	699 132
7	Ақтөбе облысы	Ақтөбе	300 629	777 256
8	Қостанай облысы	Қостанай	196 001	881 234
9	Солтүстік Қазақстан облысы (СҚО)	Петропавл	97 993	588 910
10	Ақмола облысы	Көкшетау	146 219	732 964
11	Павлодар облысы	Павлодар	124 800	746 010
12	Батыс Қазақстан облысы (БКО)	Орал	151 339	607 975
13	Атырау облысы	Атырау	118 631	531 562
14	Маңғыстау облысы	Ақтау	165 642	523 301
15	Алматы — республикалық маңызы бар қала		319	1 434 755
16	Астана — республикалық маңызы бар қала		710,2	697 257
17	Байқоңыр — республикалық маңызы бар қала		57

Қарағанды облысы

 

• Қарағанды облысы – Қазақстан Республикасының орталығында орналасқан әкімшілік-аумақтық бөлініс. 1932 ж. 10 наурызда құрылған. Жер аумағы 428 мың км². Тұрғыны 1,35 млн. адам, орташа тығыздығы 1 км²-ге 3,1 адамнан келеді (2009). Солтүстігінде Ақмола, Павлодар, шығысында Шығыс Қазақстан, оңтүстігіндеҚызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, батысында Ақтөбе, Қостанай облыстарымен шектеседі. Облыс 9 ауылдық, 2 қалалық әкімшілік аудандарға бөлінеді. 11 қала, 39 кент, 168 ауылдық әкімшілік округі бар. Әкімшілік орталық – Қарағанды қаласы.

Әкімшілік бөлінісі  

 

қалалар мен аудандар	халық саны(2007 г)	ауданы(км кв.)	әкімшілік орталығы	құрылған  жылы	әкімшілік бөлінісі
Абай ауданы	54 700	6 500	Абай	1997(1973)	10 а.о. және 4 к.
Ақтоғай ауданы	18 900	52 000	Ақтоғай	1928	15 а.о. және 2 к.
Балқаш	73 700	5 900	-	1937	4 п
Бұхар жырау ауданы	60 700	14 600	Ботақара	1938	27 а.о. және 3 к.
Жаңаарқа ауданы	28 500	50 900	Атасу	1928	12 а.о. және 2 к.
Жезқазған	97 300	1 800	-	1954	3 а.о.
Нұра ауданы	30 600	46 300	Киевка	1928	25 а.о. және 2 к.
Осакаров ауданы	36 800	11 200	Осакаровка	1940	22 а.о. және 2 к.
Приозёрск	12 800	54	-	1956	-
Саран	50 700	174	-	1954	1п
Сәтбаев	70 600	1 100	-	1973	1 а.о. 1п
Теміртау	171 900	300	-	1945	1п
Шахтинск	56 600	200	-	1961	3п
Шет ауданы	46 500	65 700	Ақсу-Аюлы	1928	18 а.о. және 9 к.
Қаражал	19 000	12 300	-	1963	1п
Қарағанды	453 400	543	-	1934	1 а.о.
Қарқаралы ауданы	42 500	35 500	Қарқаралы	1930	23 а.о. және 1 к. 1 қ
Ұлытау ауданы	14 300	122 900	Ұлытау	1972	13 а.о. және 3 к.

Қарағанды облысының аудандары  

 

• Бұқар жырау ауданы
• Осакаров ауданы
• Қарқаралы ауданы
• Жаңаарқа ауданы
• Абай ауданы
• Шет ауданы
• Нұра ауданы
• Ақтоғай ауданы
• Ұлытау ауданы

Қарағанды облысының экономикасы

 

• Кеңес өкіметі жылдары облыста жергілікті кен байлықтары мен ауыл шаруашылығы шикізатының негізінде көмір өндіру, энергетика, қара және түсті металлургия, химия өнеркәсібі, машина жасау және металл өңдеу, құрылыс индустриясы, жеңіл және тамақ өнеркәсіптері дамып, облыс экономикасының негізгі салаларына айналды. Қарағанды облысының ауыл шаруашылығына пайдалануға жарамды жері 34257,1 мың га, оның ішінде егістік жер 1062,2 мың га, шабындық 389,6 мың га, жайылымы 31724,9 мың га жерді құрайды. Ауыл шаруашылығының басты салалары – жаздық астық өсіру, етті-сүтті сиыр, қой, жылқы өсіру. Өнеркәсіп орталықтарына таяу жерде қала маңына тән ауыл шаруашылығы дамыған (сүтті сиыр, құс, шошқа өсіру, картоп, көкөніс өсіру). 2002 ж. егістік аумағы (мың га) 1316,7 болды. Облысты қамтитын Сарыарқа темір жолының Ұзындығы 1827 км. Сарыарқа әуежайы облыс тұрғындарын көптеген шет елдермен және республиканың басқа қалаларымен байланыстырады. Облыс жері арқылы Павлодар – Шымкент мұнай құбыры өтеді

Алматы облысы

 

• Алматы облысы — Қазақстан Республикасының оңтүстік-шығысындағы әкімшілік бөлік. Жерінің аумағы 224,0 мың км². Облыс аумағында 16 аудан және 3 облыстық бағыныстағы қала (Қапшағай, Талдықорған, Текелі) бар. Тұрғыны 1631,7 мың адам (1998). Әкімшілік орталығы — Алматы қаласы (1,06 млн., 1998). Алматы облысы батысында Жамбыл, солтүстігінде Балқаш көлі арқылы Қарағанды, солтүстік-шығысында Шығыс Қазақстан облыстарымен, шығысында Қытай Халық Республикасымен, оңтүстігінде Қырғызстан Республикасымен шектеседі.

Алматы облысының аудандары  

 

• Ақсу ауданы
• Алакөл ауданы
• Балқаш ауданы
• Ескелді ауданы
• Еңбекшіқазақ ауданы
• Жамбыл ауданы (Алматы облысы)
• Кербұлақ ауданы
• Көксу ауданы
• Қарасай ауданы
• Қаратал ауданы
• Панфилов ауданы
• Райымбек ауданы
• Сарқан ауданы
• Талғар ауданы
• Ұйғыр ауданы
• Іле ауданы

Экономикасы  

 

• Алматы облысының экономикалық әлеуеті (потенциал) көп салалы өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы, көлік пен байланыс және сауда құрылымдарынан тұрады. Өнеркәсіпте электр энергетикасы (1997 ж. жалпы өнеркәсіп өнімдегі үлесі 39,9 пайыз), машина жасау және металл өңдеу (6,5 пайыз), құрылыс материалдары (6,2 пайыз), тамақ өнеркәсібі (38,2 пайыз), ұн, жарма және құрама жем (5,5 пайыз) салалары жақсы дамыған. Облыста жеңіл өнеркәсіп, ағаш өңдеу, фарфор-фаянс өндірістері қалыптасқан. 1991 — 97 ж. өнеркәсіп өнімі 2,6 есе артты. Сонымен қатар қызылша, картоп, көкөніс, бақша жеміс-жидек және жүзім шаруашылықтары айрықша дамыған. Одан тыс мал ш., құс ш., бал, сүт және қымыз өндірістік шаруашылықтары бар. Балқаш, Алакөл к-дерінен сазан, көксерке, табан балық, алабұға ауланады. Алматы облысы Еуропа, Азия және Америка құрлықтарының қырық шақты елімен сауда қатынасын жасайды. Экспортқа шығарылған өнімдерге тері шикізаттары, жүн, аккумулятор, түсті металдар жатады. Сырттан электр аппараттары, есептеу техникасы т.б. құрал-жабдықтар алынады. Қазақстанның ішкі жиынтық өніміндегі облыстың үлесі 6,5 пайыз шамасында (1997).

Жамбыл  облысы