Бағалы қағаздар нарығы

Жоспар

Кіріспе

1 Бағалы  қағаздар нарығы мен оның дамуының  ел экономикасындағы рөлі

Негізгі бөлім

2 ҚР  бағалы қағаздар нарығының даму  жағдайы мен негізгі мәселелері

3 ҚР  бағалы қағаздар нарығының даму  болашағы 

Қорытынды 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Бағалы  қағаздар нарығы мен  оның дамуының ел экономикасындағы рөлі 

Бағалы  қағаз нарығы қаржы нарығының  негізгі құрамдас бөлігіне жатқызылады. Бағалы қағаз нарығын дамыту елдің басыңқы бағыттарының бірі ретінде тануы қазіргі уақытта осы нарыққа деген ғалымдардың, экономистердің аса көңіл аударуына септігін тигізді.

     Қаржы нарығының жаһандануы және әлемде бәсекелестік артықшылықта болу елдегі бағалы қағаздар нарығына әсерін береді. Әлемдік қаржы  нарықтарының дамуы, ең алдымен дамыған  бағалы қағаздар нарығымен сипат  алады. Макро деңгеймен қатар, бағалы қағаздар нарығы микро деңгейде де үлесі зор. Ең алдымен, бағалы қағаздар нарығында қаржылық ресурстар шоғырлануын  атауға болады. Қаржылық ресурстар  меншіктік, қарыздық және тартылған жіктелімі бар. Олардың арасындағы бәсекелестіктің болуы дамыған нарықтың бірден-бір факторы. Себебі, нарық субъектілері үшін қаржылық ресурстардың жедел, әрі арзан құралды қолдануы негізгі мақсаттарына айналды.

     ҚР  қаржы нарығы негізінен банктік  саладан тұрады. Банктік мекемелер  өнімдері мен қызметтерінің жыл  сайын дамуы бағалы қағаздар нарығының  бәсекелеске түсуіне кедергі  келтіреді. Ал, қаржылық ресурстардың тек банктік салада шоғырлануы, нарықтың барлық қатысушыларына кері әсерін тигізеді. Еліміз егемендігін алғаннан бастап бағалы қағаздар нарығы қалыптасты. Бағалы қағаздар нарығының, соның ішінде қор нарығының қалыптасу уақыты аз емес. Осы аралықта ұлттық бағалы қағаздар нарығының қалыптасу ерекшелігі, дамыған мемлекеттердің қолданған тәжірибесін енгізуімен сипат алады. Алайда, соған қарамастан ұлттық нарықтағы біршама қайшылықтардың салдарынан бағалы қағаздар нарығының жете дамымауы көрініс алады.

     ҚР  Президентінің кезекті жолдауында ұлттық бағалы қағаздар нарығын дамыту бағыттары мен міндеттері айқындалды. Соған қарамастан, бағалы қағаздар нарығының дамуын тежейтін факторлардың болуы тұтастай қаржы нарығының даму серпініне әсер ете алмайды.

   Бағалы  қағаздар нарығын дамыту – бұрыннан талқыланып келе жатқан, тіпті жалықтырып жіберген деуге болатын, бірақ өзінің маңыздылығын жоғалтпаған мәселе. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстанның әлемдегі бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кіруінің стратегиялық жоспарының бір басымдылығы ретінде елдің жедел экономикалық дамуын атай отырып, оны халықаралық санаттағы қаржы секторын дамыту қажеттілігімен байланыстырды. Ал халықаралық санаттағы қаржы секторын белсенді түрде жұмыс істеп тұрған бағалы қағаздар нарығынсыз елестетуге болмайды. Бұған қоса, ел Президенті үстіміздегі жылғы Жолдауында отандық қор нарығын қалайда жұмыс істетіп, оның 2020 жылы ТМД мен Орталық Азиядағы ислам банкингінің өңірлік орталығына айналуын және Азиядағы жетекші қаржы орталықтарының ондығына енуі міндетін қойды.  
Ал бұл нарық мемлекеттік органдардың жұмысына тікелей байланысты. Олар – бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеуді қамтамасыз етіп отырған Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігі, мемлекеттік эмиссиялық бағалы қағаздарды шығару жолымен мемлекеттік қарыз алуды қамтамасыз етіп отырған Қаржы министрлігі және жаңа қаржы қызметі спектрін енгізудің алаңы болған, қаржы орталығын дамытудың генераторы – Алматы өңірлік қаржы орталығының қызметін реттеу агенттігі. 
Қор нарығының әрі қарай дамуы халықтың қаражатын бағалы қағаздар нарығына тарту қажеттілігімен және олардың қаржылық мәдениетін көтерумен тығыз байланысты. Банк депозиттеріне деген жұрттың ықыласы әлі де ерекше. Ұлттық Банктің ақпаратына сәйкес, 2010 жылдың шілдесінде халықтың салымдар құрылымында теңгелік депозиттері 3,7 пайызға – 1 трлн 100 млрд теңгеге дейін, шетелдік валютадағы депозиттері 2,3 пайызға – эквивалентте 99,6 млрд теңгеге дейін артты. Бұл халықтың бос ресурстары көбейгенін және оны бағалы қағаздар нарығына жұмсамайтынын немесе өз дәрежесінде жұмсамайтынын білдіреді. Шетелдегі озық қор нарықтарының тәжірибесі бағалы қағаздар нарығы дамуының негізгі факторы – оның жұмысына халықтың белсенді қатысуы екенін көрсетіп отыр. Нарық дамуының негізгі катализаторы – халық. Банктің жемісті депозитарлық қызметін де негізінен жеке тұлғалар қамтамасыз етеді. Демек, адамдарды қызықтырып, қор нарығына тартса, олар бағалы қағаздардың белсенді инвесторларына айналып, оның жандануына әсер етеді.  
Бағалы қағаздар нарығының жеткіліксіз дамуының бір себебі, халықтың қор нарығының мүмкіндіктері туралы теориялық және практикалық білімінің жоқтығы, бір сөзбен айтсақ, қаржылық сауатсыздық. Сондықтан халықтың ел экономикасына қаражатын инвестициялауға қатысуы төмен. Бұл халықтың кеңес дәуіріндегі қаржы, банк секторымен болған қарым-қатынасының келеңсіз жағдайларымен байланысты болса керек. Сондықтан қаржы құралдарына, қор және тағы басқаларына инвестиция салуға сақтықпен қарайды. Қор нарығына сенім білдіру үшін олар ақшаларын қайда, қалай салуы керектігін түсінуі керек. Ал мемлекеттің міндеті – қажетті қаржы құралдарын ұсыну. Біздіңше, қор нарығы – «Самұрық-Қазына» холдингіне кіретін мемлекеттік компаниялардың акцияларын сатып алу – еліміздің байлығын халық арасында бөлу үшін өте тиімді алаң.  
Жалпы, халықтың қаржы сауатының жеткіліксіздігі тек бізге ғана тән құбылыс емес. Көп елде қарапайым жұрт нарықтағы қаржы өнімдерін дұрыс түсінбейді де. Бұл жағдай осы елдердің үкіметтерін шұғыл әрекет жасауға мәжбүр етеді. Бұлар – қаржылық қызметтерді нормативтік-құқықтық қамтамасыз ету, мемлекет бағдарламаларын жетілдіру және жеке сектормен, жеке бизнеспен ынтымақтастық орнату есебінен халықтың қаржылық сауаттылығын арттыру тәрізді шаралар. 
Қазір АҚШ-та федералдық, жергілікті бағдарламалар жұмыс істейді. Қоғамдық ұйымдар, қауымдастықтар – және серіктестіктер бастамасымен өтетін бағдарламалар бар. Нәтижесінде, АҚШ-тың 100 миллионнан астам тұрғыны өз жинақтарын әртүрлі қаржы құралдарына салды. АҚШ-тың қор нарығында не себепті 80-жылдары үлкен қызығушылық болды? Өйткені нарық сол кезде жылына 400 пайызға өсті. Адамдар бір-бірінен сатып ала бастады, бұл кәдімгі дүрбелеңге айналды. Себебі шынымен жылына 400 пайыз пайда тауып жатты. Ол 10 жылға жалғасты. Кейін дағдарыс басталып, қор нарығына қызығушылық азайды.  
Елімізде қор нарығы құрылғаннан бері оны дамытуда көп жұмыс жүргізілді, заңнамалық қолдау үшін бірнеше заңдарға өзгерістер енгізілді. Осыған байланысты, қаржы құралдары тізімін кеңейтуге әсер ететін секьюритеризациялау туралы, концессия туралы заңдар қабылданды. Сондай-ақ Салық кодексіне аталған сектордың дамуына ықпал ететін түзетулер енгізу, оның ішінде қайта құрылымдау мәселесі қарастырылуда. Жеке компаниялар да, мемлекеттік органдар да қолданатын туынды қаржы құралдары заңнамалық тұрғыдан қарастырылуда. Ислам қаржылары туралы Заңның қабылдануымен бізде бір банк жұмыс істейді, елімізде ислам банктерін (Малайзия, Түркия) ашу мүмкіндіктері қарастырылуда. Жаңа Бюджет кодексінің күшіне енуімен бірге Үкімет шеттен қарыз алуды тек республикалық бюджеттің тапшылығын қаржыландыру мақсатында ғана емес, сонымен қатар борыштық қаржы құралдарының ішкі нарығын дамытуға ықпал ету мақсатында да жүзеге асыру мүмкіндігін алды.  
Біздегі қор нарығының алғашқыда баяу басталуына қарамастан, бүгінде дүниежүзілік нарыққа ауқымды түрде біріге бастады. Бұған дәлел – өткен дүниежүзілік қаржылық дағдарыс. Дүниежүзілік дағдарыстың қор нарығына әсер етуі реттеушілердің бірқатар шара қабылдауына себепші болды.  
Негізгі мақсат – қазақстандық нарықтың халықаралық экономикалық қоғамдастықпен көбірек бірігуіне қол жеткізу, сол арқылы шетелдік эмитенттерді қор нарығына тарту, біздің кәсіби қатысушыларды халықаралық биржа алаңдарына шығару. Бірақ мұндай бірігуге қол жеткізу үшін, қаржы делдалдарының экономикалық сауаттылық деңгейінің белгілі бір дәрежесі болуы керек. Соңғы бірнеше жылда қор нарығының тұрақтылығын көтеру мақсатында біршама шаралар жасалынды. Нәтижесі ауқымды, сапалы шараның бірі – қаржы делдалдарының капитализациясын көтеру. Бұған соңғы тәжірибелер мен нұсқаулар, оның ішінде Базель комитетіндегілер куә. Өкінішке қарай, біздің қаржы делдалдарының шетелдік әріптестерімен бәсекелестікте басымдығы жоқ.  
 
ҚР бағалы қағаздар нарығының даму жағдайы мен негізгі мәселелері 
 
Құнды қағаздар нарығының инфраструктурасын құрайтын қаржы делдалдарының саны дәйекті түрде өзгеріп отырады. Бұған теріс жағдай деп қарауға болмайды, себебі қор нарығының ең шарықтаған шағы - 2008 жылдың 1 қаңтарына брокерлер мен дилерлердің саны 160-ақ болатын. Сірә, елдегі шағын қор нарығына қаржы делдалдарының көп болуы қажет емес те шығар. Оның үстіне, олардың көбінің жеткілікті дәрежеде капиталы жоқ, тәжірибесі аз, негізінен несие дүрбелеңі кезінде келгендер. Кейбіреуінде осындай жағдай шексіз ұзақ болады деген эйфория да болған. Қазір жағдай дұрысталып келеді, көптеген брокерлер мен дилерлер нарықтан өз еркімен кетуде. Ол жөнінде ай сайын ақпарат берілуде. Лицензиясын өз еркімен қайтаруға мүмкіндік беретін бірқатар құжаттар қаралып жатыр. Бұл қорқынышты емес, керісінше, нарықта капиталдандырылған қатерлерді басқару жүйесі дұрыс жолға қойылған. Сөйтіп, өз міндеттемелеріне жауап бере алатын және клиенттің алдында өз жауапкершілігін мойындайтын институттар ғана қалатын болады. Сондықтан қор нарығының инфрақұрылымы ел экономикасының қазіргі өсу деңгейіне сай және эмитенттердің де, инвесторлардың да кез келген шешілмеген сұрақтарын шешуге даяр деуімізге болады. Барлық шетелдік кеңесшілер мен халықаралық қаржы ұйымдары өкілдерінің пікірі де осыған саяды.  
Қор нарығында өтімді құралдар жетіспейді. Халық салымдарын дефолттық компанияларға салғысы жоқ, қайда саларын білмейді, тек мемлекеттің қатысы бар, өздері білетін «Эйр Астана», «Қазақстан темір жолы», «Қазақтелеком», «Қазақмыс», «ENRC» компанияларына салғысы келеді. Инвестициялық қорларға келсек, олардың да саны мен активтерінің көлемі төмендеді, бірақ бір кездердегі ПИФ-тердің (үлестік инвестициялық қор) қатты өсу кезеңіндегі қалыптасқан жағдай бүгінде сақталуда. Негізгі активтер жабық ПИФ-терде шоғырланған. Оның көлемі ағымдағы жылдың 1 шілдесіне 252 млрд теңгеден асты. Акционерлік қорлар үлесіне – 28 миллиард теңге, ал ашық ПИФ-терде барлығы – 816 миллион теңге. Демек, жеке тұлғалар жағынан ең сұранысқа ие болуға тиіс көпшілік құрал онша дамымаған. Бұл объективті де шығар, себебі өтімді және жеке тұлғаларға, ашық ПИФ-терге қызғылықты болатын қағаздар аз, ол жерде текке өтімді қағаздар қажет. Интервалды ПИФ көбірек, бұл да жеке тұлғалар үшін қызғылықты, бірақ бұл нарықта өтетін қағаздардың санының аздығына байланысты.  
 
 
Жыл басынан KASE индексі 22 пайызға төмендеді. Былай алғанда, бұл негізгі қор нарығындағы, оның ішінде дамушы елдердің де төмендеумен арақатынастылық етеді. Бұл жерде Қазақстан нарығы да бүкіл дүниежүзіндегі бар тенденцияны көрсетіп отыр. Корпоративтік облигацияның эмитенттерінде 29 дефолт болды. Дені өнеркәсіп, қаржы саласында (негізінен банктер). Әрине, егер дағдарыс кезінде борыштар нарығында дефолт болмаса, таңқаларлық жағдай болар еді. Еске сала кету керек, бізде банк секторында проблемалық активтердің үлес салмағы жоғары және несиесі 90 күндей қайтарылмаған несиенің үлесі барлық несие портфелінің 25 пайыздан астамын құрайды. Сондықтан банктің қарызгері болған компаниялар борыштың қаржыландыру нарығына шықса, олар да проблемалы болады және бұл біз байқап отырған дефолттың санынан көрінеді. Кейбір жағдайда өз еріктерімен шешілуде, кейбірінде құнды қағаз иелерімен компромисс табу керек болды, әлі де шешуі қажет мәселелер көп. Толық шешу үшін кейбір заңнамалық актілерге өзгерістер енгізу қажет. Осы мәселені сауықтыру мақсатында қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау Агенттігі 2009-2010 жылдары көп жұмыс жасады. Ең алдымен, қарызданған құнды қағаздар үшін «буферлік категория» ұғымы енгізілді. Бұл – қор нарығына кіретін, бірақ қиындық мәселесі туындаған компанияларға өздерінің тығырықтан шығу жоспарларын жасап, биржа мен инвесторларды таныстыру үшін қажет уақыт. Бұл эмитенттерге өзінің қаржылық жағдайын делистингісіз жақсартуға мүмкіндік береді.  
 
Сонымен қатар соңғы жылдары құнды қағаздар реестрінде тіркелген барлық келісімдер көрсетілген жеке шоттар жүйесінің бірыңғай базасы жасалынды. Демек, қазір бізде 2010 жылдың 1 қаңтарынан бастап орталық депозитарийде тіркеушілерде бар барлық есепшоттардың қайталанған тізбесі бар. Бұл – үлкен табыс, себебі бұл инвесторлардың, құнды қағаз иелерінің құқығын қорғап, олар туралы ақпаратты сақтайды. Институционалды инвесторлардың инвестициялық шешім қабылдауына да жоғары талаптар қойыла бастады.  
Эмитенттердің ақпаратты ашып айтуына қойылатын талаптар күшейтілді. Бұл – өте маңызды, себебі дефолттың себептері, тек экономикалық жағдайға ғана байланысты емес, өкінішке қарай, көбіне, біздің қаржы нарығына кіретін эмитенттердің тиісті дәрежеде өз пайдаланушыларына оперативті толық ақпаратты аша алмағандығынан. Екінші жағынан, құнды қағаздың иеленушілері де эмитенттер берген ақпаратты оперативті түрде пайдалануға даяр емес. Мүмкін, осының өзі дефолттың негізгі себептері болған шығар. Екі жақ та – қор нарығына кірсең болды, өзімен-өзі жүретін болады деп ойлаған болуы керек. Шын мәнінде, қор нарығына кіру – эмитенттер жағынан да, инвесторлар жағынан да үлкен жұмыстардың басталуы болып саналады. Сондықтан да ақпаратты ашып айту және осы жұмыста қате жібермес үшін жауапты адамды қою – өте маңызды мәселе. Қазіргі кезде қаралып жатқан ипотекалық несие және инвесторлардың құқығын қорғау заңы аясында Үкіметтің Doing Business бағдарламасымен жұмыс істеп жатқан эксперттердің ұсынысы бойынша қабылданған шешімге директорлар кеңесі мүшелерінің жауапкершілігі қаралуда. Біздің ойымызша, бұл бағытта әлде де жұмыс істеу керек, әсіресе инвесторлардың құқығын қорғау туралы сұрақтар жалпыламай емес, нақты түрде талқылануы қажет. Бұл жерде ең негізгісі – ақпаратты ашып айту және ашпаған жағдайда – нақты түрде осыған жауапты директорлар кеңесі мүшесін жазалау.  
 
Ұлттық Банк төрағасының басқаруымен кеңестің бірнеше отырысы өтіп, қор нарығы мәселелері талқыланды. Осы талқылаудың қорытындысымен нарыққа қатысушылардың, мемлекеттік ұйымдардың қатысуымен, даму бағыттарына сай бірнеше жұмысшы топтар құрылды. Қаржылық тұрақтылық пен нарықты дамыту жөнінде кеңестің төмендегідей ұсыныстары қуатталды.  
 
Бірінші. Эмитенттерді, оның ішінде квазимемлекеттік сектордағы компанияларды құнды қағаздардың ұйымдастырылған нарығына шығару туралы мемлекеттік бағдарлама жасау.  
 
Екінші. Заңдарға өзгерістер енгізу арқылы ірі институтционалды инвесторлар үшін бөлек опция жасап, мемлекеттік-жеке әріптестік аясындағы жобаларды іске асыру. Бұл туралы көптен бері айтылуда, бірақ бәрімізге керегі мемлекеттік-әріптестік аясында нарықта институтционалды инвесторлар үшін тиімді, қызғылықты қағаздардың пайда болғаны.  
 
Үшінші. Банктік несиелеумен салыстырғанда қор нарығына облигация салу арқылы займның жағымдылығын, қызықтылығын арттыру. Агенттік заң арқылы банктерден негізінен текке ашық қарыз алушыны қаржыландыруды талап етеді. Демек, қор нарығына шығуды қызықтыру банк нарығындағы қарыз алушыға қойылатын талаптың күшеюіне тікелей байланысты.  
 
Төртінші. Эмитенттердің қор нарығына шығуын ұйымдастырылған нарыққа еркін сауда жасауды салықтық ынталандыру арқылы және құнды қағаздарды бос айналымда жүруін қолдау арқылы әрі қарай ынталандыру. Сонымен қатар тәуелсіз мониторинг жүйесін құру, қаржылық инструменттің сапасын арттыру мақсатында отандық рейтинг агенттіктерінің жұмыстарын жандандыру. Елімізде бұл тәжірибе іске асуда. Қазіргі кезде үш отандық рейтинг агенттігі құрылды.  
 
Қор нарығы даму үстінде. Жаңа эмитенттерді нарыққа шығару мен инвесторларды тарту жөнінде тиісті кеңесші органдармен ақылдасу қажет. Әрине, бұл жұмыс нарыққа қатысушылардың барлығының мүддесін ескеру арқылы жүзеге асырылуы тиіс. Қор нарығында халықтың қаржылық сауатын дамыту, инвесторларды қорғау, инфрақұрылымын дамыту, Үкіметтің мемлекеттік активтерді жекешелендіру, қаржылық делдалдарды реттеу бағытындағы  
жүргізіліп жатқан шаралары еліміз күткен нәтижені беруі тиіс.

   Қазақстан мен Сингапурдың депозит бойынша пайыздық мөлшерлемелерін салыстырсақ, бізде 10 есе жоғары екендігін көреміз, яғни Сингапурда пайыздық мөлшерлеме бір пайызды ғана құрайды. Олар қор нарығында 7-8 пайыз пайда табады әрі соған риза. Бізде теңге бойынша пайыздық мөлшерлеме – 11-13 пайыз, валюта бойынша  7-8 пайызды құрайды. Мемлекет депозитке кепілдік беріп отырған жағдайда қор нарығының не керегі бар? Сондықтан қор нарығы халық үшін, оның үстіне дайындығы жоқ халық үшін жіліктің майлы басындай болмай отыр. 

      Бағалы қағаздардың даму үдерісі, қатысушылар саны бірқалыпты жағдайда дамыды. Осыған байланысты, бағалы қағаздар нарығының қалыптасу мен даму кезеңдерін негізінен нарықта реттеу жүргізетін органдарға байланыстыруын ұсынамыз.

     Мемлекеттік бағалы қағаздардың өсім қарқыны 71,76%-ын 2006 жылы, 165%-ға 2007 жылы жоғарлануын және 2008 жылы 41,02% төмендеуін байқаймыз. МБҚ төмендеу немесе жоғарлау жағдайы мемлекеттің қаржы саясатының мазмұнына, республикалық бюджеттің ағымдық жағдайы және институттардың өтімділігін сақтау үшін жүргізілген саясатқа тәуелді.

     МБҚ құрылымында ең үлкен бөлігін  ҚР Қаржы министрлігі шығарған бағалы қағаздар алады. 2005 жылы және 2007 жылы олардың  үлесі 38,73% және 31,8%-ы құраса, қалған екі жылда МБҚ құрылымында  қомақты бөлігін, яғни 2006 және есепті кезеңде 67,33%-ы және 73,37%-ы сипат  алды.

     ҚР  Ұлттық банктің ноттары мемлекеттің  ақша-несие саясатының құралы бола отырып, ЕДБ-дің өтімді активтеріне  жатқызылады. Сонымен қатар, қор  биржа мәмілесінде пайда табудың  ең қолайлы құралына жатқызады. Олардың  үлесі 2005 жылы және 2007 жылы өскенін  байқаймыз. Сәйкесінше, олардың үлесі 59,83%-ды және 67,82%-ды құрайды.  

Сурет 2 – 2005-2008 жылдар аралығындағы МБҚ құрылымы

      Ескерту – ҚҚА-нің есебі негізінде  жасалған 

     Мемлекеттік бағалы қағаздардың құрылымы жағынан  талдау жүргізсек, ҚР Қаржы министрлігі  және Ұлттық банк шығарған бағалы қағаздардың  арасындағы құрылымдық өзгерісті байқауға болады. 2005 жылдың 1-ші қаңтарына және 2007 жылдың 1-ші қаңтарына көрсетілген  мәліметтерге сүйенсек, осы мерзімді ҚР Қаржы министрлігінің бағалы қағаздарына  қарағанда ҚР Ұлттық банктің ноттарының шығару көлемі жоғары. Яғни, ҚР Ұлттық банкі мемлекетте қымбат-ақша несие  саясатын жүргізу мақсатында, өзінің ноттарын шығару белсенді жүргізгенін  куәландырады. Алайда, 2005 және 2007 жылдың қорытындысы бойынша,  республикалық  бюджет ресурстардың жеткіліксіздігі  және жинақтаушы зейнетақы қорлардың  өтімділігін қамтамасыз ету мақсатында ҚР Қаржы министрлігінің бағалы қағаздар көлемін жоғарлатқаны байқалады.

      ҚР  бағалы қағаздар нарығында мемлекеттік  бағалы қағаздар нарығы  ғана емес, сонымен қатар корпоративтік  бағалы қағаздар нарығы қалыптасты. Оның көлемі мемлекеттік бағалы қағаздар нарығы сияқты болмаса да, жыл сайын біртіндеп дамуы байқалады. Ең алдымен, бағалы қағаздар нарығының акция нарығына тоқталайық. 

Сурет 3 – Акция нарығының негізгі көрсеткіштері

Ескерту – ҚҚА-нің есебі негізінде  жасалған 

     Суретте акционерлік қоғамдар санының және олардың акция шығарылымының  санының серпіні қарастырылған. Мұнда, жыл сайын акционерлік  қоғамдардың жабылуы және олардың  санының қысқарылуы байқалады. Тек, соңғы жылда акционерлік қоғамдар санының біршама өскенін байқаймыз.

     Акция нарығынан басқа, корпоративтік  бағалы қағаздарға облигациялар да жатады. ҚР-да акция нарығына қарағанда облигация  шығарылымы аз көлемде шығарылады.

      Сурет 4 – Акция және облигация шығарылымдарын салыстыру

     Ескерту – ҚҚА-нің есебі негізінде  жасалған 

     Акцияға қарағанда облигация шығарылымы 5 есе төмен. Облигацияны шығару эмитентке  акцияны шығаруға қарағанда тиімсіз. Оның себептеріне – облигацияның өтелуін, міндетті түрде сыйақыны төлеуін  жатқызамыз.

Сурет 5 – Эмиссиялық бағалы қағаздар шығарылымын  салыстыру

     Ескерту – ҚҚА-нің есебі негізінде  жасалған  

      Бекітілген  мерзімде эмиссиялық бағалы қағаздардың  ішінен тек акция нарығы салыстырмалы түрде дамыған деп айтуға болады. Олардың даму үрдісі 7 есе сипат  алады. Акцияларды шығару негізінен  акционерлік қоғамдар тіркеу кезіндегі  негізгі шарт екенін атап өтуге болады. Сонымен қатар, акция инвестицияның  бір түрі – оның өтеуін қайтару  немесе сыйақыны төлеу бойынша акционерлік  қоғамда міндет туындамайды.  

Сурет 6 – Қор биржаның ресми листингісіндегі  шығарылымдар серпіні

Ескерту – ҚҚА-нің есебі негізінде  жасалған  

     Қор биржаның  листинг «В» тобына қарағанда листинг «А» тобындағы  шығарылымдар жоғары екінін байқауға болады. Ең алдымен, бұл эмитенттердің  қаржылық тұрақтылығының жоғарлығын куәландырады. Сонымен қатар,  эмитент қор  биржаға айналысына бағалы қағаздарды енгізу кезінде листинг «А» секторына  енгізуіне атсалысады. Себебі, бұл  эмитенттің беделіне әсер етеді. Сонымен қатар, бағалы қағаздардың сенімділігінің, бағалы қағаздардың нарықтық бағасының өсуіне әкеледі.

     6-шы  суреттен байқағанымыздай, листинг «А» тобындағы шығарылымдар саны листинг «В» қарағанда 3 есе артық. Сондай-ақ, листинг «А» тобында бағалы қағаздардың шығарылымы қарқынды өсуі байқалса, листинг «В» тобында бағалы қағаздардың шығарылымының өсуі онша байқалмайды.

     KASE жалпы капиталдануы ЖІӨ-нің қатынасы  негізінде көрсеткішке талдау  жүргізу кезінде, осы көрсеткіштің  ең жоғарғы деңгеңі 2006 жылы  байқалады. Алдыңғы жылдары 21,62% (01.01.2005) және 35,02% (01.01.2006) деңгейінде  көрініс тапты. 2007 жылдың 1 қаңтар  айында аталған көрсеткіш 87,06%-ын  құраса, есепті жылы 64,94%-ы деңгейіне  төмендеді.  2007 жылғы 1 қаңтардағы  жағдай бойынша «А» және «В»  санаты бойынша ресми тізіміне  енгізілген мемлекеттік емес  бағалы қағаздар бойынша нарықта  жалпы капиталдандыру тиісінше 8451466 млн. теңге және 375554 млн. теңге  болды. Бұл ретте облигациялар  бойынша капиталдандыру 36,12%-ға өсті, акциялар бойынша 5,11 есе өсті.  KASE жалпы капиталдандыру 2007 жылдың 1 қаңтар жағдайы бойынша 8827020 млн. теңгені құрады, ол ЖІӨ-нің 101,17%-ын құрады. 2006 жылғы 1 қаңтардағы жағдай бойынша осындай көрсеткіш 35,02% болды. Қор нарығының капиталдануының ұлғаюымен қатар, ЖІӨ-ге қор нарығын капиталдану көрсеткішінің өсуі де байқалды.

     Сурет 7 – KASE жалпы капиталдануында ЖІӨ-нің  қатынасы

     Ескерту – ҚҚА-нің есебі негізінде  жасалған  
 

     Есепті  жылдың мәліметіне сәйкес, «А» және «В» санаты бойынша ресми тізімге  енгізілген мемлекеттік емес бағалы қағаздар бойынша нарықты капиталдандыру 8005664 млн. теңге және тиісінше 258732 млн. теңге болды. Сонымен қатар, облигациялар бойынша нарығын капиталдандыру 9,23 %-ға өсті, акциялар бойынша 9,93 %-ға кеміді.

     Сурет 8 – Бағалы қағаздар нарығының инфрақұрылымын құрайтын қатысушылардың даму  серпіні