Еуропалық валюталық жүйе, негізгі кезеңдері мен оның дамуы

     Бреттон-Вудс жүйесінен ауысқан  ХВҚ-ның міндеті мемлекетаралық  валюталық реттеуді  күшейту,  мүше елдердің  өзара  тығыз   қарым-қатынастығын   қамтамасыз  ету, әлемде валютаның тұрақтылығына  қол жеткізу үшін әр түрлі  валюталық шектеулерді жою. Қорыта    айтқанда,    Ямайка    валюта    жүйесі    бұрынғы 4   жүйемен    салыстырғанда    өзінің    икемділігімен    төлем    баланстары  мен  валюта  бағамдарының  тұрақсыздығына  және әлемдегі   күштердің  жаңадан   орналасуына  тез  лайықтанды. Сонымен қатар ол біраз қиындықтарды: мысалы, СДР стан-

дартының  тиімсіздігіне   байланысты;   алтынды   занды   түрде   демонетизациялаумен оның іс-жүзінде әлемдік төтенше ақша  статусын  сақтауы   арасындағы   қарама-қайшылық;   өзгермелі   валюталық бағам ережесінің жетіспестігі  және  с.с.   мәселелерді туғызды.  Қазіргі  кезде  осы  мәселелерді  шешу үшін, әлемдік    үш    орталықтың    валюта-экономикалық    саясатын үйлестіруді күшейту үшін және әлемдік валюта механизмін тұрақтандыру   үшін   Ямайка   валюта   жүйесін   жетілдіретін   жолдар іздестірілуде.

1979 ж.  Еуропалық экономикалық одақтың  (ЕО) шеңберінде Батыс Еуропа елдерінің  интеграциялық процестерін дамытуға  көмектесу мақсатында Еуропа  валюта жүйесі (ЕВЖ) деп аталатын  аймақтық валюта жүйесі құрылды.  Бұл жүйеге кіретін мемлекеттер  ХВҚ-ның мүшелері болғандықтан  ЕВЖ-сін әлемдік валюта жүйесінің  құрылымдық бір бөлігі ретінде  қарастыруға болады. Солай  болғанмен оны Ямайка жүйесінен ажырататын бірсыпыра ерекшеліктері бар.

ЕВЖ-нің  құрылымдық ерекшеліктеріне төмендегілер жатады:

• СДР-дың  орнына еуропалық валюта өлшемі - ЭКЮ  стандарты енгізілді. ЭКЮ-дің валюталық  қоржыны батыс еуропалық 12 валюталардан құрылады. Онда неміс маркасы (30%-дан  астамы) үстем болды. ЭКЮ-ді қолдану  аясы СДР-ды қолдану аясына қарағанда әлдеқайда кең, оны тек қана мемлекеттік сектор емес, сонымен қатар жеке секторлар, оның ішінде банктердің депозиттік ссудалық операцияларында, халықаралық есеп айырысу жеке фирмалары қолданады. ЭКЮ бірітіндеп әлемдік валюта нышандарын ала бастағанымен, әзірше әлемдік деңгейге шыққан жоқ. Оны 1999 жылдан ұжымдық еуропалық валюта - еуро ауыстырды.

Ямайка жүйесінде  алтынды ресми демонетизациялауға қарама-қарсы     ЕВЖ-де осы валюталық металмен жүргізілетін операциялар   жаңғыртылды.   Алтын   мен доллар ЕВЖ-ге мүше елдердің ресми алтын долларлық  резервтерінің    20%-ын    біріктіру    жолымен    ЭКЮ-ді эмиссиялау механизміне енгізілді. Осы елдердің орталық банктері Еуропа валюта институтының қарауына 2,3 мың т. алтын аударды. Институт алтынның орнына ЭКЮ-ді шығарып, аталған орталық банктердің шотына   ауыстырды.   Мемлекеттердің   алтынмен   төлеген жарнасы   қайта  жаңартылатын  үш   айлық  "своп"  келісімімен рәсімделеді, ол қолма-қол алтынды ЭКЮ-ге сатып,   үш   айдан   кейін   оны   кері   сатып   алу   үшін қарсы келісім жүргізумен үйлестіріледі.

•   ЕВЖ-ге    мүше елдердің    валюта    бағамының    "бірге өзгеру" ережесі олардың өзара ауытқу шегін бекітеді (Ол қазір орталық  бағамнан ± 15%-ы, ал 1993 жылдың тамызына дейін ± 2,25% болған). Валютаның бұндай үжымдық өзгеру тәртібі "еуропалық  валюта жыланы" деп аталады, себебі бүл ауытқудың графикалық өрнегі жыланның   жорғалауына   тым   үқсас.    Егер   валюталардың бағамы рұқсат етілген шектен асып кетсе, онда орталық банк неміс маркасымен валюталық интервенция жүргізуі тиіс, яғни ұлттық валютаның бағамын,түсірмеу мақсатында марканы  сол  валютаға сату керек. ЕО валюта бағамының үжымдық өзгеруі олардың тұрақтылығын   қамтамасыз   етті,   әйтсе   де ресми девальвация (бағамды төмендету) және ревальвация (бағамды  жоғарылату)  жүргізіліп тұрды  (1979- 1993   жж.   аралығында   16  рет).  Тұрақсыз  валюталардың   (Ирландия, Италия, Бельгия, Дания және т.б.) бағамы әдетте төмендетілсе, ал "тұрақты" валюталардың (ГФР, Нидерланды және т.б.) бағамы 
жоғарылатылады. Бұл ЕВЖ қатысушылардың қайшылықтарын өршіте түседі. • ЕВЖ-ге мүше елдер ХВҚ-ға қарсы өзінің мемлекетаралық валюталық реттеу органы - Еуропа валюталық ынтымақтастық қорын (ЕВЫҚ) қүрды. Ол кор 1994 ж. Еуропа одағын (ЕО) құру туралы Мастрихт келісіміне сәйкес Еуропа валюталық институты болып аталып, ал  1998 жылдың шілдесінен Еуропа орталық банкі болып қайта құрылды. Екі    валюта    жүйесін    салыстырғанда    ЕВЖ-ге    валюта  бағамы сиректеу ауытқиды.  Ол жетістікке келесі  факторлар себепші  болды:

-экономикалық  және  валюталық интеграцияның   үдемелі   дамуы;   ұлттық  органдардың  дербес   құқының  бір бөлігін басқаға беру;

-нақты бағдарламаға  бейімделу; 

-валюта    қатынастарының    бағытын    және    әдісін    таңдаудағы икемділік;  

-қаулы   қабылдау   және   оны   орындау   механизмін дайындау.

Дегенмен      ЕВЖ-ге      мүше елдердің      өзара      қарама-қайшылығынан   біраз   қиыншылықтарды   басынан   кешіруде. Олар    сол    елдердегі    экономиканың,    инфляцияның,    жұмыссыздықтың, төлем балансы жағдайының, алтын валюта резервтерінің әр түрлі деңгейлілігі мен қарқындылығынан туындайды. ЕВЖ-нің   дамуындағы   маңызды   кезең   -   саяси,   экономикалық және валюталык одақ (ВО)  құру жөнінде   1994 ж. қарашада қол қойылған Мастрихт шарты. ЕО-ны құрудың бірінші  кезеңі   1990   ж.   шілдеде   басталып   (бұл   шарт   ал-дыңғы "Делор жоспары" негізінде жасалған), мүше елдерге 1992 ж. аяғында валюталық шектеуді мүлдем жоюды карастырған. Бұл кезеңде мемлекеттердің экономикалық дамуының деңгейін жақындастыруға, инфляция қарқынын төмендетуге, бюджет кемшілігін қысқартуға зор көңіл бөлінген.

    Екінші  кезеңде Еуропа валюталық институты (ЕВЫҚ-ның орнына) құрылып, оның құрамына он екі орталық банктердің басқармалары енді. Оның мақсаты - орталық банктердің Еуропалык жүйесін эмиссиялау. Бұнда ЕО-ың министрлер Кеңесінің директивалары негізінде экономикалық үйлестікке және оған мүше елдердің Еуропарламентке берген есебінің орындалуына басты назар аударылады. Экономикалық (әсіресе бюджеттік) тәртіпті бұзушыларға Еуропалық инвестициялық банктің (ЕИБ) несиесін шектеу, айыппұл төлеу, бюджет кемшілігін төмендеткенге дейін ЕО-ың процентсіз депозитін шектеу формасында жазалау шаралары қолданылады. Экономиканы сауықтыруға бірлескен қорлар есебінен және ЕИБ несиесінен ЕО-ң көмегі қарастырылған.

      Үшінші кезең ЕО-ның бірнеше  мемлекеті несие-ақша жүйесінің бірыңгай үлгісі шеңберінде бір жақты өзгерістер енгізуге қажетті келісімге келген XX ғасырдың аяғында басталды. Жоғарыда айтылғандай, ЕО-ға кірген 15 елдің, 1999 ж. қаңтарынан ұжымдық валюта - еуроны - алғашқыда қолма-қол ақшасыз есеп айырысу үшін банктік шотқа жазу формасында енгізді, ал 2002 жылдан ол ұлттық ақша өлшемдерінің орнына қолма-қол ақша формасында енгізілетін болады. Біртіндеп еуро аймағына қосылатын елдер саны ұлғаяды деп күтілуде. Ақша-несиелік және валюталық реттеу үшін 1998 ж. 1 шілдесінде Еуропа орталық банкі құрылды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                 Қорытынды.

      Қорыта айтқанда Еуропалық   валюта   жүйесінің   шеңберінде   батыс   Еуропаның   өнеркәсібі   дамыған мемлекеттерін біріктіретін  ұйым. Ол  1957 жылы Рим шарты бойынша құрылған "Жалпы нарық" одағындағы мемлекеттердің экономикалық және валюталық ынтымағынын дамуынан бастау алып, 1979 жылы құрылды. Оның мақсаты - ынтымақтастық процесін ынталандыру, еуропалық саяси, экономикалық және валюта одағын - Еуропалық одақ (ЕО) құру, Батыс Еуропаның позициясын күшейту. Еуропа валюта жүйесінің элементтері дүниежүзілік валюта жүйесінін элементтеріне дәл келеді. Дүниежүзілік валюта жүйесінің ерекшеліктері мен тұрақтылығы оның құрылымдық принциптерінің әлемдік шаруашылықтың құрылымы принциптеріне, әлемдік тұрғыда күштердің орналасуына және басшы елдердің мүддесіне сәйкестік деңгейіне байланысты  өзгереді.  Бұл  принциптер сәйкес келмесе дүниежүзшік валюта жүйесі әлем-әлі дағдарысқа ұшырап, оның ыдырауымен және жаңа валюта жүйесінің құрылуымен ұштасады. ЕВЖ-ге      мүше-елдердің      өзара      қарама-қайшылығынан   біраз   қиыншылықтарды   басынан   кешіруде. Олар    сол    елдердегі    экономиканың,    инфляцияның,    жұмыссыздықтың, төлем балансы жағдайының, алтынвалюта резервтерінің әр түрлі деңгейлілігі мен қарқындылығынан туындайды. ЕВЖ-нің   дамуындағы   маңызды   кезең   -   саяси,   экономикалық және валюталык одақ (ВО)  құру жөнінде   1994 ж. қарашада қол қойылған Маастрихт шарты. ЕО-ны құрудың бірінші  кезеңі   1990   ж.   шілдеде   басталып   (бұл   шарт   ал-дыңғы "Делор жоспары" негізінде жасалған), мүше-елдерге 1992 ж. аяғында валюталық шектеуді мүлдем жоюды карастырған. Бұл кезеңде мемлекеттердің экономикалық дамуының деңгейін жақындастыруға, инфляция қарқынын төмендетуге, бюджет кемшілігін қысқартуға зор көңіл бөлінген.

    Екінші  кезеңде Еуропа валюталық институты (ЕВИҚ-ның орнына) құрылып, оның құрамына он екі орталық банктердің басқармалары енді. Оның мақсаты - орталық банктердің Еуропалык жүйесін эмиссиялау. Бұнда ЕО-ың министрлер Кеңесінің директивалары негізінде экономикалық үйлестікке және оған мүше-елдердің Еуропарламентке берген есебінің орындалуына басты назар аударылады. Экономикалық (әсіресе бюджеттік) тәртіпті бұзушыларға Еуропалық инвестициялық банктің (ЕИБ) несиесін шектеу, айыппұл төлеу, бюджет кемшілігін төмендеткенге дейін ЕО-ың процентсіз депозитін шектеу формасында жазалау шаралары қолданылады. Экономиканы сауықтыруға бірлескен қорлар есебінен және ЕИБ несиесінен ЕО-ң көмегі қарастырылған.

      Үшінші кезең ЕО-ның бірнеше  мемлекеті несие-ақщ_а жүйесінің бірыңгай үлгісі шеңберінде бір жақты өзгерістер енгізуге қажетті келісімге келген XX гасырдың аягында бас-талды. Жоғарыда айтылгандай, ЕО-га кірген 15 елдің Щ 1999 ж. қаңтарынан ұжымдық валюта - еуроны - алгашқыда қолма-қол ақшасыз есеп айырысу үшін банктік шотқа жазу формасында енгізді, ал 2002 жылдан ол ұлттық ақщ_а өлшемдерінің орнына қолма-қол ақша формасында ен-гізілетін болады. Біртіндеп еуро аймагына қосылатын елдер саны ұлғаяды деп күтілуде. Ақша-несиелік және валюталық реттеу үшін 1998 ж. 1 шілдесінде Еуропа орталық банкі құрылды. ЕВЖ-нің құрылымдық ерекшеліктеріне төмендегілер жатады:

• СДР-дың  орнына еуропалық валюта өлшемі - ЭКЮ  стандарты енгізілді. ЭКЮ-дің валюталық  қоржыны батыс еуропалық 12 валюталардан құрылады. Онда неміс маркасы (30%-тен  астамы) үстем болды. ЭКЮ-ді қолдану  аясы СДР-ды қолдану аясына қарағанда  әлдеқайда кең, оны тек қана мемлекеттік  сектор емес, сонымен қатар жеке секторлар, оның ішінде банктердің депозиттік ссудалық операцияларында, халықаралық  есеп айырысу жеке фирмалары қолданады. ЭКЮ бірітіндеп әлемдік валюта нышандарын ала бас-тағанымен, әзірше әлемдік  деңгейге шыққан жоқ. Оны 1999 жылдан ұжымдық еуропалық валюта - еуро ауыс-тырды. Ямайка жүйесінде алтынды ресми демонетизациялауға қарама-қарсы     ЕВЖ-де     осы     валюталық     металмен жүргізілетін операциялар   жаңғыртылды.   Алтын   мен доллар ЕВЖ-ге мүше елдердің ресми алтын долларлық  резервтерінің    20%-ін    біріктіру    жолымен    ЭКЮ-ді эмиссиялау механизміне енгізілді. Осы елдердің орталық банктері Еуропа валюта институтының қарауына 2,3 мың т. алтын аударды. Институт алтынның орнына ЭКЮ-ді шығарып, аталған орталық банктердің шотына   ауыстырды.   Мемлекеттердің   алтынмен   төлеген жарнасы   қайта  жаңартылатын  үш   айлық  "своп"  келісімімен рәсімделеді, ол қолма-қол алтынды ЭКЮ-ге сатып,   үш   айдан   кейін   оны   кері   сатып   алу   үшін қарсы келісім жүргізумен үйлестіріледі.

       ЕВЖ-ге    мүше елдердің    валюта    бағамының    "бірге өзгеру" ережесі олардың  өзара ауытқу шегін бекітеді (Ол  қазір орталық бағамнан ± 15%-і,  ал 1993 жылдың тамызына дейін ±  2,25% болған). Валютаның бұндай ұжымдық  өзгеру тәртібі "еуропалық  валюта жыланы" деп аталады. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:

1. Артыкова  Б., Назыкеева Б. «Саяси экономия»  жоғарғы оқу орындарына арналған  оқулық.    Алматы, 1990 жыл.

2.Дүйсенбаев К. Ш., Э.Т. Төлегенов., Ж.Г. Жұмағалиева

          «Кәсіпорынның қаржылық жағдайын  талдау»  Алматы, 2001ж.

3. Мельников В.Д., Ілиясов К. «Қаржы» Алматы, 1994ж.

4.Үмбеталиев А., Ғ. Керімбек  «Кәсіпорын экономикасы

                        және кәсіпкерлік»  Алматы, 2002ж.

5. Ілиясов Қ.Қ., Құлпабаева С. Қаржы. Алматы, Алматы 2003ж.

6. Сейітқасымов Ғ.С. «Ақша, несие, банктер»  Алматы, 2001ж.

7. М.Т.Жоламанова «Ақша,несие,банк»

8.С.Б.Мақыш «Ақша,несие,банктер  теориясы»

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Жалпы валюта жүйесі дегеніміз халықаралық валюта қатынастарының ұйымдастыру формасы, яғни ол - халықаралық несие-қаржы институттарымен халықаралық шарт және мемелекеттік құқық нормасы кешендерін біріктіретін жүйе. Бұл ереже шарттардың негізгі міндеті - халықаралық сауда-саттық процестерін жеңілдету, саудаға қатысушы фирмалардың іс-әрекеттерінің тиімділігін қамтамасыз ету. Жалпы валюта жүйесі халықаралық экономикалық және сауда қатынастарын ұзақ мерзімге жоспарлауға мүмкіндік туғызуы қажет. Басқа жағынан, оның мақсаты - кейбір мемлекет пен үкіметтер жағынан болып тұратын әр түрлі валюталық шектеуді және тамыр-таныстық (протекционизм) әрекеттерді түп-тамырымен құртуға мүмкіндік жасау.

Валюта  жүйесі әлемдік шаруашылық байланыстарда  дербес роль атқарады. Ол өндірістің даму қарқынына, халықаралық айырбастың көлеміне, баға саясаты мен жалақыға әсер етеді. Дүниежүзілік валюта жүйесі елдер арасындағы ақша-есептесу қатынастарын, сондай-ақ қатысушы елдердің әрқайсысының ішкі ақша айналымын қамтиды. "Дүниежүзілік валюта жүйесі" деген ұғымға кіретін ішкі және сыртқы жүйелер органикалық өзара байланысты, себебі екеуін біріктіретін түйін  әлемдік ақша белгілері.

     Алғашқыда әлемдік ақшаның бірден-бір  түрі болып алтын, кейін құйма  формасындағы алтын есептелді.  Алтын монетаны   халықаралық   есептесуде   қолдану   үшін   алдымен  құйма жасау, содан соң басқа елдің монетасын соғу қажет болды. Біртіндеп айналыс шығындарын азайту мақсатында халықаралық есеп айырысуда ұлттық алтын монета және несие айналым құралдары қолданыла бастады. Валюта қатынастары - әлемдік шаруашылықта валюта айналымынан қалыптасатын қоғамдық қатынастар жиынтығы, олар   ұлттық   шаруашылықтардың   нәтижесінің   (тауарының, қызметінің)   өзара   айырбасталуына   қызмет   етеді.    Валюта қатынастарының   кейбір   элементтері   көне   дәуірде   (ежелгі Египетте,   Римде)   вексель   және   айырбастау   істері   ретінде пайда болған. Валюта қатынастарының туындауы ұдайы өндіріске байланысты болғанымен оған, өз кезегінде, өндірістің тұрақтылығы дәрежесіне қарай керісінше де әсер (жағымды немесе   жағымсыз)   етеді.   Валюта   қатынастары   құқықтың нормалармен және ережелермен реттеледі.