Оңтүстік Қазақстан қазақтарының әдет –ғұрпы мен салт – дәстүр ерекшеліктері

Оңтүстік  Қазақстан қазақтарының  әдет –ғұрпы мен салт – дәстүр ерекшеліктері

Мен бұл еңбегімде  қазақ халқының, соның ішінде Оңтүстік Қазақстан  қазақтарының  әдет –  ғұрыптарына, салт – дәстүрлеріне, қазақы тұрмыс – тіршіліктеріне, наным  – сенімдеріне тоқталдым. Бұл еңбекті жазуда, осы тақырыпты аша түсіп, зерттеуде  С. Әжіғали ағамыздың «Қазақ халқының әдет – ғұрыптары» атты еңбегін пайдаландым. Бұл еңбектің кіріспе сөзінде Оңтүстік Қазақстан қазақтарының  бағзы заманнан бері жалғасып келе жатқан салт – дәстүрлері және заман талабына сай жаңадан қалыптасқан жөн – жоралғылардың бар екендігі, оны қазақ халқының өз деңгейінде орындап келе жатқандығы туралы айтылса, негізігі бөлімінде әр саладағы әдет – ғұрыптарға жеке – жеке тоқталдым. Мәселен, отбасылық – некелік қатынастарға негізделген әдет – ғұрыптар, табақ тартудағы қалыптасқан әдет – ғұрыптар, жас бала туылғаннан бастап, шілдехана, ат қою, қырқынан шығару, сүндетке отырғызу т.б сатылардан өткеннен кейін келін түсіру, үйлену салттарына, ал одан кейін жерлеуге байланысты әдет – ғұрыптар мен ырымдарға, ас беру дәстүрі туралы сипаттап жаздым. Қорытынды сөзімде ежелден жалғасып келе жатқан тарихи құндылығымыздың маңызына тоқталдым.

Халқымыздың ежелден  бері қалыптасып, ғасырлар бойы сақталудағы  әдет – ғұрып, салт – дәстүрлері заманның ағымына қарай өзгеріске ұшырап, ерекшеліктерге ие болғанмен, желісін үзбей жалғасын тауып келеді. Қазақ халқының әдет – ғұрыптары, салт – дәстүрлері, ырым – нанымдары қоғам сатыларынан өткен көне дәуірлердің куәсі ретінде адам санасында ежелден қалыптасып, халық санасында тұрақтанған. Кеңес дәуірі билік құрған ондаған жылдар ішінде орын алған әлеуметтік – экономикалық дамудағы түбегейлі өзгерістер ғылыми – атаистік көзқарастарды қалыптастырғанымен, діни сенімдер, ырымдар мен әдет – ғұрыптар халық арасында, әсіресе ауылдық жерлерде қолданылып келеді.

Қазақстанның оңтүстігінде орналасқан Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан  және Жамбыл облыстарын мекендейтін  қазақтардың әдет – ғұрып, салт –  дәстүрлерінің өзіндік ерекшеліктері  бар. Батыста Арал теңізі жағалауларынан, шығыста Жетісу өңіріне дейінгі аралықты қамтиды. Тарихтың көп ғасырлық беттері дәлелдегендей, қай халықты алсаңыз да көршілес халықтармен саяси, әлеуметтік – экономикалық және мәдени байланыстарға түспейінше өркендемейтінін көрсетеді. Ұлы даланы мекендеген қазақтардың көрші халықтармен тығыз байланыса отырып, өз тарихын, мәдени сана – сезімін қалыптастырғаны заңдылық. Ерте дәуірлерден қазақы тұрмыс - өмірдің ордасы болған Оңтүстік Қазақстан аймағы қазақ халқының ұлттық дәстүрлері көне мәдениеті мен тұрмысының  деректеріне бай. Тарихи дәстүр мен әдет – ғұрыптар халықтың адамгершілік принциптерін, адамдардың өзара қарым – қатынасының нормалары мен ережелерін көрсетеді.  Әдет – ғұрыптардың барлығы көбінесе жастарды тәрбиелеуге, оларды адамгершілікке үйретуге бағытталады. Халықтың тілдегі диалектілік айырмашылықтары секілді кейбір салт – сана, әдет – ғұрып негіздерінде жергілікті халыққа тән ерекшеліктері қалыптасты. Мысалы, «тал бесік пен жер бесіктің арасындағы адам ғұмыры космостық жылдамдықпен есептегенде қас қағым сәтке ғана сияды екен» деген түсініктегі «тал бесік» деген ұғымның өзі Сыр бойында өсетін ағаштың түрі – талдан бесіктің жасалатындығын көрсетеді.

Оңтүстік Қазақстан  қазақтарының отбасына байланысты, адам дүниеге келерге дейінгі сәттен дүниеден қайтқаннан кейінгі аралықтағы әдет – ғұрып, ырым, жоралғылары халық арасында аймаққа тән өзіндік ерекшеліктерімен қолданылады. Адам өміріндегі әрбір сәт діни сенімге байланысты рәсімдер мен белгілі бір әдет – ғұрып, салт – дәстүрлермен байытылған.

Оңтүстік Қазақстан  өлкесін мекендейтін қазақтар арасында диқаншылықтың ежелден орын алғандығын дәлелдейтін егіншілікке байланысты көптеген әдет – ғұрыптар бар. Жазғытұрым егістік жерді жыртуға кірісер  алдында әр үй жеті түрлі заттан (су, тұз, ет, май, құрт, сүт және бидай) дайындап, тағам пісіріп, құдайы тамақ беруге ұмтылған. Малы бар қой сойып, оның қанымен суды, егістік даланы қандап, асылған қой етін түгелдей жиналғандарға таратады. Диқандар түсімнің мол болуын тілеп, мал сойып, қанымен қырманды және қырмандағы түрлі саймандарды қандайды.

Табиғаттағы  дүлей күштердің, адам денесіндегі аурулардың,бақыттылық пен бақытсыздықтың өз иелері болады. Олардың бірін шақыру, бірін қуу керек деген ұғым соның көрінісі. Қандай жағдайда болмасын, оларды ренжітіп алмау керек, әйтпесе Құдайдың қаһарына ілігеді деген ұғым сақталынған. Мысалы, тасаттық беру – көктем шыққанда, жаңбыр дұрыс жаумай, қылтиған көк шөп бой көтермей, бусанған жер беті тырысып, ылғал су қажет еткен кезде, аспан құдайына құрбандық шалып, көктен жаңбыр тілейді. Тасаттық беру үшін 1 – 2 көше бойында тұратын отбасылар бірігіп, ірі қара мал немесе жылқы сатып алып, құрбандық шалар күнді алдын – ала белгілейді. Бұндай шешімге ауылдың сыйлы ақсақалдары бір үйге жиналып, «кеңес» өткізу арқылы келеді.

Отбасылық –  некелік қатынастарға негізделген  әдет – ғұрыптар. Қазақ халқының  некелік – жанұялық қатынастардағы басты кезең үйленуге байланысты әдет – ғұрыптар өзінің барлық кезеңдерінде мұсылмандыққа дейінгі ертедегі белгілерін сақтап қалды. Оңтүстік Қазақстан территориясында қазақтардың барлық этникалық топтары арасында экзогамиялық жанұялық – некелік қатынастар қалыптасқан. Алайда қазақ халқындағы субэтникалық топтары болып есептелінетін қожалар мен төрелерде некелесудің эндогамиялық, яғни өз ішінде қыз алысатын түрі сақталған. Ол туралы ХІХ ғасырда орыс зерттеушілері: «Ақсүйек қараға қыз бермейді, бірақ олардан қыз алады» - деген екен.

Егерде қалың қазақ  жеті атаға дейін қыз алыспайды  десек, бұл тәртіп Орта жүз қазақтарының көкмұрын руында одан да тереңдей түскен. Сыр бойын мекендеген қазақ руларының ішінде Қызылорда қаласын, Сырдария мен Шиелі аудандарын мекендеген қыпшақ руының көкмұрын аталығында қыз алысып, құдалы болу мәселесіндегі ерекшелігін айту керек.

Отбасына байланысты әдет – ғұрып, салт – дәстүрлерінің ортақ ұқсастықтары мен өзіндік ерекшеліктері бар. Отбасын құру кезінде екі тағдыр мен екі әлем бірігеді деп есептелініп, үйленуге байланысты әдет – ғұрыптарға ерекше мән берілген. Үйлену тойына дайындық «құдалықтан» басталады. Қазақ дәстүрінде құдалық жолмен балаларын үйлендіру ерте кезден  келе жатқан әдет – ғұрыптардың бірі. Сыр өңірінде өмір сүрген оғыз – қыпшақ ұлыстарында құдалық пен жеңгелік Х ғасырда болғандығын дәлелдейтін деректер бар.

Қазіргі кезде бел құда, бесік құда, қарсы құда, балалары ержеткеннен кейінгі келісімге негізделген құдалық және т.б түрлері сақталған. Бірін бірі жақсы білетін, араласып жүрген кісілердің бел құда, бесіктегі қыз бен ұлды болашақта үйлендіруге байланысты бесік құда болысуға  сөз байласуы мен құдалықтың жүзеге асуы сирек те болса кездеседі. Ал қарсы құдалық немесе егер қыз алған жақ қыздың қалың малын төлеуге шамасы келмесе, қалыңмал орнына өз жағынан қыз беру түрі ХХ ғасырдың 40 – 50 жылдарынан кейін өте сирек кездеседі. 1990 жылдары тіпті қолданылмады деуге болады.

Құдалықтың ең кең  тараған түрі – жастардың өз қалауымен  болатын «құдай қосқан құда» деп, бір  - бірімен араласатын түрі. Сыр  бойы қазақтарында осы жолмен құда түсудің екі түрі қалыптасқан:

1. Ата – ана шаруашылығы өзімен деңгейлес отбасы мен өнегелі адаммен құда болуды қалап, кімнің үйінде жақсы, тәрбиелі қыз бар, сол үйге құда түседі.
2. Қыз бен жігіттің бір – бірін ұнатып, өздері үйленуге шешім қабылдаған соң жігіттің ата – анасы қыздың үйіне құда түседі.

1990 жылдардың ерекшелігі  – құда түсу «сырға салу» салтымен байытылды. «Сырға салу» кезінде жігіт жағынан 4 – 5 адам барып, «құда түсер» ырымын жасап, қыздың құлағына сырғасын тағып, белгілі күні қызды алып кетуге, күйеу жағы нені әкелетініне келіседі. Соның ішінде «той малы», «сойыс», «бала күту», «әке күші» деген кәделерді орындау керектігі айтылады. Бұл жолы ұл жағының қыз туыстарына жасайтын «кәдесі» - қыздың ата – анасына «киіт», босағасына мал, ал мал болмаса, орнына ақша апару; қыз жағынан – мал сойып, құрметтеп күтіп алып, шығарып салу, киіт кигізіп жіберу және тағы басқа сый – сияпаттары орындалады.

 Құйрық – бауыр асату. Құдалар сойылған малдың етін жеместен бұрын құйрық – бауыр асатады. Бұл табаққа да ырым ретінде ақша салады. Жаңа сойылған малдың мүше бөліктерін салған, құданың сыбағасы, жамбас салынған «құда табақ» тарту да ырым салумен жалғасады. Содан кейін «сандық салу» басталады. Ортаға сандықты алып келеді. Ішіне тәтті заттар, алма, жаңғақ, ішімдік салып, құданың алдына қояды. Оның ішіндегісін жегеннен кейін сандықтың ішіне ақша салып жібереді. Құдалар қайтатын уақытта киіттерін алдына қояды. Оны «томбау» деп атайды. Томбау дегені киітті әрқайсысының алдына қойып, атын жазып бергенде құдалар ақша береді. Құдалар үйден шығар кезде екі әйел екі бақан әкеліп, «бақан түртер ырымын» жасайды.

Қызды алып кетерде 1960 жылдары  сыңсиды деген ұғым болды. Ол үшін қыз төркінімен қоштасып, жылап сыңсу  айтатын. Қазіргі кезде бұл әдет жойылды деуге болады. Қыздың үстіне қалыңдық көйлегін, ақ фата кигізіп, машинаға мінгізіп, ән – жырмен шығарып салған. 1990 жылдары ұлттық үлгіде тігілген күйеу мен қалыңдық киімін кигізу орын алуда. Үйінен шыққан сәттен бастап, машинаға кіргізіп, машина жүріп кеткеннен кейін де қалыңдықтың артына қарамағаны дұрыс дейді.

Оңтүстік облыстарда «қыздарды алып қашу» арқылы үйлену түрі де кездеседі. Бұлайша үйленудің екі жолы бар: 1) жігіт пен қыздың келісімімен, құда түсуге мүмкіндіктері жетпеген жастар арасындағы некелесу; 2) қыздың сыртынан танып – білген жігіттің қызды алып қашуы.

Қалта қарау  кәдесі. Күйеу бала мен күйеу жолдас қалталарына қызға лайықты иіс сабын, айна, тарақ, иіс су, жүзік, білезік, т.б заттар салып бару керек. Қыздың жеңгелері күйеу баланың қалталарын қарап алады да, қатар отырған адамдарға үлестіреді. Күйеу баланың жолдасының қалтасы да бос болмау керек. Құдаларды кіргізерде, не кіріп отырғаннан кейін «ұн жағу» кәдесі орындалады. Құдалар бетіне ұн жағады. Құдалар келіп орналасқан соң «сыбаға асу», сүр еттен сыбаға асады. Мұнда құдалардың сыбаға жамбасы міндетті түрде болады. Сыбаға желініп, шай ішілген соң, арнайы мал әкелініп, бата жасатады, малға бата жасаған адам бұл ет желінген соң да, тағы бата жасап, ақша алады.

 Келін түсіру. Келін келгенде, оған да арнайы даярланып шашу шашылады. Келін келгендегі ең бірінші ырым – екі жағынан жігіттің екі жеңгесі қолтығынан ұстап май құяр ырымын жасатады. Келін алғанда, ол босағадан аттап кірерде үлкен қазанның астына от жағып, қойдың құйрық майынан жеті түйір май дайындап қойылады. Келіннің оң қолтығынан ұстап, ақ фатамен беті жабылып тұрған келіннің қолына май беріп, ыдысқа салынған оттың шоғына жеті түйір майды салғызып, әруақтарға сыйынып оң босағаға оң аяқпен аттатқызып, үйге кіргізеді.

Келін неғұрлым майды  көбірек салса, ырысы соғұрлым көбірек  көп болады деген ұғым бар. Басына орамал салып, «келін келді» деп шымылдықтың ішіне отырғызады. Қасына жас қыздар бірге отырады. Шымылдықта отырған келінді көруге келгендерден «көрімдік» алу басталады.

Үйленуге байланысты әдет – ғұрыптардың бірі – беташар. Беташарда әруақтардан бастап, ата – ана, туған – туысқандардың атын атапкелінге сәлем жасатады.Кейін келіншек қайынағаларын көре сәлем беріп, қайныларының атын атамайтын болады.

Табақ тартудағы  қалыптасқан әдет – ғұрыптар. Құдалар араласқанда сыйлы адамдардың беделіне, жасының үлкен – кішілігіне қарай піскен қамыр үстіне кесек ет пен сыбаға жіліктер салынып тартылады. Жіліктерді көзделген адамдарға береді де, етін сол үйдің иесі турайды. Құрметті, сыйлы қонағына ақсақал отырса, үлкен кісі алдына бас қояды. Жамбас та сыйлы қонаққа қойылатын баспен қатар жілік. Ортан жілік, тұқыс жілік – барлық адамдарға беріле береді. Жамбас – құдалар сыбағасы және үлкен кісілерге береді. Асықты жілік – қыздарға, әйелдерге беріледі. Кәрі жілік – үлкен кісілердің сыбағасы. Төстің басы (сүріншек бас деп аталатын) туысы, күйеу балаларға берілмейді. Бел омыртқа – жілік жоқ кезде жілік орнына жүре береді. Құйрық – табақ тартқанда ет бетіне салынады, құдалар келгенде бауырмен қосып, алдарына қояды. Мойын омыртқаны табаққа салмайды, бала – шаға жейді. Ауыз омыртқа – тек үй иесіне береді. Егерде ол сапарға кетіп қалған болса, әйелі сақтап қойып, келгеннен кейін беретін болған. Ал ұзақ жолға кеткен болса, сол үйдің үлкен ұлы жейді. Табақтағы ет желінумен бірге, онымен қатар сорпа да әкелініп, қатар тартыла береді. Қызылорда облысында, әдетте ең соңғы ішетін аяқтағы сорпаны «найман сорпа» деп айту қалыптасқан.Оның мәнісі сорпа ішіп отырған адам  сорпаға тойған соң «болдым рахмет» десе, үй иесі «ең соңғы кесе, найман сорпаңызды ішіңіз» деп тағы құяды.

Тәтті шай – қыз алып қашқан жағдайда орындалады. Себебі қыз мезгілсіз уақытта кетіп қалды, енді 3-47 адам, ел ақсақалы кешірім сұрап барады. Бірақ қыздың ата – анасын бұрын көрмегенедіктен, олар жігіттің (күйеу баланың) есігін көрмегендіктен, жігіт жағы құда – құдағиға «тәтті шай» береміз деп, оларды қонаққа шақырады. Бұрын – соңды бармаған, аттамаған құда – жекжат бір – бірін көреді, шайды ішіп (онда жақсы тілектер айтылады), құйрық – бауыр тартып бауырласып жатады. Сондықтан да осы шай басқа шайдан «тәтті» болады деп айтып жүреді.

Құдалар есіктен кірерде шашу шашылады, бірақ оған нан қосылмайды. Себебі нан – қасиетті, оған конфет, қант қосылады. Мәні бір – бірімізбен шекердей тәтті болайық деген мақсатпен.

Құрсақ  тойы. Жас келіннің бойына бала біткеннен кейін оны тіл – көзден сақтау мақсатымен қамқор ана ауыл әйелдерін жинап, «құрсақ тойын» өткізген. Оған жиналған әйелдердің бәрі шашуларын әкеп келіннің үстіне шашқан, келінге бата – тілектерін білдірген.

Шілдехана – жаңа туған нәрестенің құрметіне арналған той. Шілдехана – үлкен қасиетті күн. Келін босанып, үйге келгеннен кейін мал сойып, көрші қолаң, ағайын туыс, көбіне әйелдер келеді. Шілдеханаға аранайы шақырумен де шақырусыз да келе береді. Бұл тойдв «балаңыздың бауы берік болсын» деген құттықтау айтылады.

Келегн күні баланы шілде суға түсіреді. Анадан шыққаннан кейін ол тазару керек. Әдетте шілде суына жара шықса жағу үшін кішкене ыдысқа құйып, кейінге сақтап алып қояды. Итаяқ – баланы шомылдыру үшін пайдаланылған ыдыс. Оған ақша – тиын, сақина – білезік салады, баланы суға түсіріп болған соң оны келіндерге бөліп береді.

Қазақтың салт – дәстүрі  бойынша, нәрестенің кіндігі түсіп, кіндік жарасы жазылысымен, бір жетідей  уақыт өткен соң, «бесікке салар» ырымын жасаған. Бесікке салғанда мал сойылып, ауылдың үлкен әйелдері, абысындары, көрші – қолаңдары шақырылады. Шақырылған әйелдер шашуларын әкеліп, қуанышқа ортақтығын білдіреді. Жөргектен шығарып, ит көйлек кигізген сәбиді бесікке әйелдердің ішінен жас жағынан болсын, мінез – құлық, іс - әрекет жағынан болсын парасатты, бойы таза, инабатты, жөн білетін, ел жұртқа сыйлы, балалы – шағалы болған бәйбішелердің бірі салады. Баланы бесікке саларда бесікті аластау ырымы жасалады. Бұл отқа табыну дәуірінен қалған ырым. Баланы бесікке саларда қарт аналардың бірі шымшуырды отқа қыздырып, сонымен бесіктің басын, арқалығын қарып кертеді. От пен оның иісінен жын – шайтан, дерт – дербезе қашады мыс деп аластаған.

Балаға ат қою. Қазақ отбасында нәрестенің дү.ниеге келуіне байланысты қазақ халқы ат қоюға ерекше мән берген. Бала дүниеге келегеннен кейін нәрестеге үш күннен кейін атасы мен әжесі немесе ауыл ақсақалы ат қояды. Ат қою дәстүрінде халықтың ұлттық ерекшелігі, наным – сенімі, салт – санасы, арман – мүддесі айқын көрінеді. Ерте заманда қазақ елінде қалыптасқан дәстүр бойынша ат қоюшы адам баланың құлағына: «Сенің атың... (баланың аты айтылады)» , - деп үш рет қайталайды. Ат таңдаған кезде түрлі ырымдар, түсініктер, тілектер ескеріледі. Ата – аналар бала есімінің мағыналы әрі көркем болғанын қалаған.