Оңтүстік Қазақстан қазақтарының әдет –ғұрпы мен салт – дәстүр ерекшеліктері

Баланы қырқынан шыққанша күнде кезекпен тұзды суға немесе сабынды суға салып шомылдырып, майлайды.

Қырқынан шығару. Ерте заманнан келе жатқан әдет қазақ туғанына қырық күн толғанда баланы қырқынан шығарған. Қырық күн өткеннен кейін баланың өмірінде жаңа кезең басталады деп есептеген, себебі қазақ халқының ұғымында қырық саны – қасиетті сандардың бірі. Қазақ халқының ғұмырында 7, 9, 30, 41 сандары қасиетті деп есептеледі. Ұл баланы қырық күнге жеткізбей, болашақта үйленгенде қалыңдыққа төлейтін қалың малы аз болсын деп, 37 не 39 күнде, ал қыз баланы қалыңмалы көп болсын деп, қырық күннен асырып, 42 не 44 күнде қырқынан шығарған.  Нәрестенің ит көйлегін шешкен күні, яғни қырқынан шығарғанда ауылдағы әйелдер жиналады, ішіндегі немерелі – шөберелі болған кемпірдің бірі немесе абысыны немесе өзінен үлкен әйел қырқынан шығару ырымын істейді. Баланың қарын шашын қалаған адамына алғызады, одан кейін қырық қасық суды үстінен құйып тұрып, « отыз омыртқаң жылдам бекісін, қырық қабырғаң жылдам қатсын» деген тілекті айтып шомылдырады да, баланы шешсіне береді.

Баланы қырқынан шығарғаннан кейін, ит көйлекті шешкен соң, оған тәтті, бидай, жүгері қуырып салып, түйіп иттің мойнына байлап жіберетін. Ауыл балалары итті қуып жүріп, мойнындағы «ит көйлекті» шешіп алып, тәттісін бөліп жейді. Ит көйлекті ырым деп, баласы жоқ әйелге береді.

Қаз тұрып, апыл – тапыл  жүре бастаған баланың тұсауы салтанатты түрде кесіледі. Бұл «тұсау кесер тойы» деп аталады. Нәресте 9-12 айлығында қаз тұрып, алғаш жүруге талпынады. Бұл кезде ата – анасы «балам қаз тұрып кетсін» деген оймен «тұсау кесер» жасайды. Тұсау кесу – сәби қаз тұрғаннан кейін тез жығылмай, сүрінбей жүріп кетсін деген тілекпен жасалатн қазақтың дәстүрі. Баланың тұсауын ала жіппен кескен. Ала жіппен тұсаудың негізінде «болашақта бала ешкімнің ала жібін аттамасын!» деген тілек бар. Жіпті қадірлі, ісі алға басып тұрған, әрі жылдам, сүрінбей жүретін адам кеседі. Бұл – бала сол адамға тартсын деген тілектен туған рәсім.

Сүндетке отырғызу. Ата – дәстүріміздің бірі – баланы сүндетке отырғызу. Мұны ел ішінде сүндеттеу деп атайды. Ертеде ата – бабаларымыз сүндеттеудің таза өмірлік қажеттіліктен туған дәстүр екенін түсінген, ескерген. Қалыптасқан дәстүр бойынша ата – бабаларымыз ер балаларын 5, 7  жасында сүндетке отырғызған. Баланы неғұрлым ерте сүндетке отырғызса, соғұрлым ауырсынбай, тез жазылып кететін болған. Дәстүр бойынша ауыл молдасы немесе қазіргі кезде дәрігер – маман баланы сүндетке отырғызады. Сүндет рәсімі жүргізіледі. Дастархан жайылады, әкесі баланы дастарханға шақырып, оның көңілін аудару үшін күлдіргі әңгімелер айтып, мезгіл жеткен соң, баланы төсекке жатқызады да, шешіндіреді, ересек ағалары баланың қол – аяғын мықтап ұстап, баланың көңілін аулайтын түрлі әңгімелер айтып отырып, сүндетке отырғызады. Жарасы қажалып, қанамас үшін балаға етегі кең жейде кигізеді. Осындай тәсілдерден кейін бала бір – екі күннен кейін жүгіріп кетеді. Молдаға немесе дәрігерге баланы сүндетке отырғызғаны үшін мал немесе ақша берген. Сүндет тойына келгендер «сүндетің қабыл болсын» деп баланың төңірегіне тәтті дәмдер толтыру, жастығының астына ақша тығу, балаға көрімдік беру сияқты әдет – ғұрыптар мен түрлі ырымдар өткізген.

Исламға дейінгі діни наным – сенімдердің бір көрінісі – бақсылық рухқа сенімнің сақталған түрі. Аймақтағы жергілікті халықтың арасында бақсының күшіне сеніп, оларды шақырып, зікір салғызу немесе ислам дініне ден қойып, Құран үзіндісі жазылған қағазды суға езіп ішкізу де кездеседі. Сыр бойында, қазіргі Қармақшы ауданы жерінде туып, сонда жерленген, бұдан мың жылдан аса уақытта өмір сүрсе де ел санасында сақталып, ұрпақтан ұрпаққа даңқы жеткен, сөзі мен аңыздары халық аузында қалған адамзат ұрпағы, дара тұлға – Қорқыт баба. Қорқыт аңыздар бойынша бақсы, әнші, ішекті аспап – қобызды ойлап тапқан. Қобызды ойлап табуы туралы Сыр өңірінде тарағана аңыз бойынша, ол шайтан тілін біліп, олардың сөзін тыңдап, қай ағаштан қобызды жасау керектігін, қай ағаштан бубенді жасайтындығын біліп, сиқырлы қобыз жасаған.

Бақсылық – тұқым қуалайтын қасиет. Бақсылық ұстаған адамдардың ұрпақтарының айтуы бойынша, рух белгілі бір бақсының немересі мен шөбересіне келіп, «Бақсылық өнерді жалғастырасың, болмаса өз басыңда не жанұяңда қиын жағдай болуы мүмкін» деп ескертуі мүмкін.

Сонымен, оңтүстік қазақтарының өмірінде мұсылман дініне дейінгі ертедегі діни наным – сенімдер мен салт – жоралғылардың әсері нәтижесінде синкретикалық негіздегі мұсылман дініне қатысты әдет – ғұрыптар қалыптасқан.

Жерлеуге байланысты әдет – ғұрыптар мен ырымдар. Адам қайтыс боларда немесе қайтыс болғаннан кейін молданы алдырып, Құран жолын білетін кісіге иманын айтып отырады. Содан кейін ағайын – туыстары барлық туысқандарына хабар айтады. Туған – туыстары бәрі жиналып болса, бір – екі күннен артық ұстамайды. Бірінші күні қайтыс болған адамның жақын – жуықтарынан кеңес шақырылады. Мал сояды. Кеңесте болған кісіні қашан жерлеу, күтуші кісі кім, оған қандай шығындар шығады дегендей мәселелер қарастырылады. Кеңесті Қазалы, Жусалы аудандарында «қонақасы» деп атаса, Қармақшы жерінде «шілдехана» деп те атайды екен.  Шиелі және Жаңақорған аудандарында «мәслихат» деген атқа ие. Оған елдің, рудың үлкендері, ауыл ақсақалдары шақырылады. Кеңес шешімі бойынша, біріншіден тұрмысына қарай, екіншіден, өлген адамның жас ерекшелігіне қарай ірі қара, сиыр, жылқы, түйе, сояды.

Облыстың батыс бөлігінде  «кеңестен» кейін жыртыс таратылады. Келген адамдардың барлығына матадан жыртыс береді. Қазіргі кезде оны «тәбәрік» дейді. 80-90 жасқа келіп қайтқан адамдардың жасын берсін деп тәбәрікті ырыммен алады. Сырдария, Шиелі, Жаңақорған аудандарында тұратын қазақтарда «жыртыс» өлікті шығарғаннан кейін үлестіреді. Шығарар алдында 5 адам жуады. Мысалы: сол күні сағат 7-де жуса, сағат 10-да құран жолы деп, 11-де «намаз» дейд». Қай халық болсын өлікті сыйлаған. Өлікті жөнелтерде, ақ жауып арулап жерлеген. Жуған 5 кісіге жейде береді. Оны «бас» дейді. Оған жаңа киімдердайындалады. Міндетті түрле жаңа жағалы пальто, аяғына мәсі, бас киім тымақ болу керек. Арал ауданында 13-17 адам сүйек жуады. Ертеңіне 11-де намазын шығарады.

Ең алдымен «бейсенбілік», «жетісі», «қырқы», «жүзі» «жылы» беріледі. Марқұмды еске түсірудің алғашқы жөн – жоралғысының бірі – «жетісі».  Өлген адамның жаны, яғни аруағы жетінші күні өз шаңырағына бірінші рет оралады деген сеніммен жетісін беріп өткен. Ол үшін 7 күнде марқұмның туған туыстары мал сойып, ас – су дайындап, халыққа тамақ таратып, тие берсін айтылып, марқұмға «сауабы» тисін деп Құран оқытады.

Қырқына дейін өлік шыққан үйдің есігі ашық болу керек, себебі жан – жақтан келімді – кетімді  кісілер келіп, көңіл айтады. Соған  дастархан жайылып, Құран оқытылады. «Қырқын» өткізу – 40 күнде адамның  ет пен сүйегі ажырайды деген түсініктен туған. Осыған орай марқұмның қырқын береді. Марқұмның жанұясы 40 күнге дейін үйде болуға тиіс болған. Қайтыс болған адамның қабірінің басына ескерткіш ретінде «құлпытас» қоюдың өз алдына белгіленген уақыты болмаса да, 40 күнге, яғни «қырқына» қарсы мәйітке ескерткіш қойылады. Ал жүзіне дейін басын қарайту керек. Басына төртқұлақ салады, сосын көк тасын қояды.

«Жылы» деген –  ас. Ежелден келе жатқан наным –  түсінік бойынша, бір жылдан кейін, яғни қырық күннен соң бұзыла бастаған мәйіт әбден ағып біткен кезде, өлген адамның екінші о дүниедегі «шын өмірі басталады» деп білген. Бағзы замандардан бері осының құрметіне ата – бабаларымыз өлген адамның жылын өткізеді. Өлген адамның туыстары «хатым құран» шығарған. Мұның бәрі өлген ата – бабаларды құрметтеудің, олардың аруағына деген наным – сенімнің айғағы.

Ас беру дәстүрі. Ас беру – халқымыздың ата – салты. Ел – жұртына ерекше сыйлы болған, артына мол дәулетпен бірге өнегелі іс, өсиетті сөз қалдырған аталарымызға ас беру рәсімі қилы кезеңнен бері ұрпақтан – ұрпаққа ұласып, өз жалғасын тауып келеді. Ас беру арқылы олар ата – баба алдындағы  борышы мен перзенттік парызын өтеумен бірге, өздерінің атақ – абыройларын асырып, елінің айдын – айбынын да өсірген. Қазақтардың дәстүрі бойынша, мәйіттің жылы толған соң оны еске түсіру мақсатымен асы берілген. Өлген адамның жылын өткізу мен оның асын беру арасында үлкен ерекшеліктер бар. Мәселен, өлген адамның жылы ешбір ойын – сауықсыз, ат бәйгесінсіз берілсе, ас беруді той түрінде өткізу дәстүрі қалыптасқан. Оны өткізудің өз алдына рәсімдері бар. Асқа көп адам шақырылады, ақындар айтысы, балуан күресі, ат бәйгесі болады, халыққа берілетін тағамды, сусынды, малды есептемегенде, басқа ойын – сауыққа, бәйгеге, күреске, айтысқа, т.б жүлделер тағайындалады. Ас беру дәстүрінде бір ай бұрын төңіректегі және алыстағы адамдарға ас берілетін күн туралы хабар етіледі. Асқа қатысқысы келетіндер бәйгеге қосу үшін аттарын жаратуға тиіс болады. Тағайындалған мерзімде , ауылдың қасына толып жатқан қаз – қатар киіз үйлер тігіледі, содан кейін келушілерді қонақ ету үшін астың малы сойыла бастайды. Ас өткізу мерзімі де ескеріледі. Әдетте, ол 3-4 күннен бір жетіге дейін созылады, ас беру рәсімдері мүлтіксіз орындалады.

Қазақтың дәстүрі бойынша, жас жігіттен бастар «пайғамбар жасына» (63 жас) жетпеген кісі қайтыс болған кезде қазақтар ас бермеген, тек жылы ғана өткізілген.

Сыр бойында ел үшін елеулі оқиға болып табылатын небір  астар өткен. Оның ішінде есте қаларлығы  – үш жүздің баласы шақырылып, үш жүз  үй тігілген Көтібардың асы.  Көтібар – Бұқарбай батырдың үлкен баласы, халқымыздың сән – салтанаты, әдет – ғұрып, дәстүрі көрінген бұл асты білетіндер некен – саяқ. Алайда «елу жылда ел жаңа» демекші, қазіргі кезде өткізіліп жатқан ас беру салтанатында да халқымыздың уақыт тезінен өтіп келе жатқан әдет – ғұрып жаңа ерекшеліктерімен байытылуда. Сондай астардың бірі деп 1991 жылғы 7 қарашада өткен, Қызылорда облысы, Жалағаш ауданында үш жүздің баласының ата – баба әруағына арналып берілген асын айтамыз. Бұл ас – Көтібар асынан кейінгі Сыр жерінде үш жүздің басын құраған ірі ас болар.

Қыпшақтан тараған Көкмұрын руының ұрпақтары 1999 жылы 7 тамыз күні аталарына арнап Құран оқып, құдайы беру, жер – жерде жүрген көкмұрындардың жиналып, туыстық бірлігін сақтау, қазақ  халқының, Қазақстан бірлігін сақтау мақсатында «өлі разы болмай, тірі байымас» дегенді назарда ұстап, ескерткіш белгі орнатып, Құран оқытты.

3 мыңнан аса адамды  жинаған осы Құран оқыту, еске  алу кезінде 33 киіз үй тігіліп,  жылқы, бірнеше ірі қара, сандаған  қой т.б құдайыға шалынып жатты. Жиналған халық Х – ХІ ғасырларда өмір сүрді деген Көкмұрын (шын аты – Құдайменді) ата мен оның ұрпақтарының әруақтарына арнап иіс шығарып, Құрн оқып, құдайы беріп еске алды. Бұл да қазақ халқының «үлкенге құрмет – кішіге ізет» деген принципі мен жастарды бірлікке, ынтымаққа, генетикалық тазалыққа тәрбиелеудің, ата жолының мұрагерлік ісінің жалғасуына негізделіп қалыптасқан әдеттің бір көрінісі болып табылады.