Инвестициялық тәуекелдіктер және олардың түрлері

Басқарушылық шешімдерді қабылдау барысындағы анықсыздық дәрежесі халықаралық бизнес ауқымында, оның ішінде шетелдік инвестициялау барысында түрлі операцияларды жүзеге асыру жағдайында одан да күшейе түседі.

Ішкі және шетелдік операцияларға жоспарланатын капитал салымдары тиімділігін талдаудың бірдей негізгі қағидалары қолданылғанымен де олардың арасында үш негізгі айырмашылық болады.

Қатер мен кіріс өзара байланысты категориялар ретінде қарастыры-лады. Олар жеке актив түрінде де, біріккен түрде де (қаржылық инстру-менттер) көрсетіледі.

Қатер дегеніміз залалдың пайда болу немесе болжанған нұсқамен салыстырғанда табыстың толық алынбау ықтималдығы

Кәсіпорынның қаржылық қызметін басқару процесінде қатер факторы барлық басқару шешімдерін дайындаумен қатар жүріледі.

Тәуекел - бұл белгілі бір құбылыс немесе жиынтық құбылыс (сақтандыру оқиғасы немесе жиынтық оқиға), өрттен мүліктің потенциалды бұзылу мүмкіндігі, су тасқыны, авариялар және тағы басқа апаттар. Адамның денсаулығы мен өміріне қатысты мұлдай апаттар ретінде кездейсоқ жағдайда (адамның ауырғаны, өлгені) еңбек қабілеттігінің жоғалуы болып саналады. Тәуекел - бұл зиынның өзі емес, зиынның пайда болу мүмкіндігінің ұйғарымы. Сақтандыру тәуекелін өзінің мәнінде теріс әсері бар оқиға, бірақ бұл зиян түсінігімен тығыз байланысты.

Міндетті түрде сақтандыру тәуекелін сақтандыру оқиғасынан айыра білу қажет. Сақгандыру оқиғасы - бұл қауіп-қатер оқиғасының пайда болуы. Сақтандыру оқиғасы мен сақтандыру жағдайы - сөз тіркесі, көбінесе оларды синоним ретінде пайдаланады. Бірақ, сақтандыру оқиғасы - үлкен масштабты құбылыс, ол сақтандыру оқиғаларының үлкен санын құрайды. Мысалы, жер сілкінісі - сақтандыру оқиғасы, ол жеке сақтандырудың үлкен бөлігін алады: өрт, адам өлімі, құрылыстың құлауы және тағы басқа.

Сипаттамасы бойынша тәуекелдер келесідей жіктеледі: объективті және субъективті, жеке (оған жеке бағалы мүліктер немесе коллекциялар жатады) және әмбебап (тәуекелдердің  үлкен көлемін құрайды), апаттық, экологиялық, транспорттық, саяси, әскери және техникалық тәуекелдер. Одан басқа, сақтандыру бағасының мөлшеріне байланысты сақтандыру тәуекелдерді кіші, орташа және ірілерге, сонымен қатар, аса қауіп-қатерлі және шамалы қауіп-қатерлі тәуекелдер (сақтандыру оқиғасының пайда болу мүмкіндігінің дәрежесі бойынша) бөледі.

б) Сақтандыру тәуекелі — сақтандыру оқиғасында қауіп-қатерлі дәрежесінің пайда болу мүмкіндігі ретінде. Бұл мағынада сақтандыру тәуекелі сақтандыру оқиғасының пайда болу мүмкіндігін білдіреді. Сақтандыру тәуекелінің жоғарылауы - сақтандыру ұйымдарында ірі шығындарға әкеледі, төмендеуі - сақтандыру оқиғасының пайда болуын төмендетеді, яғни ондағы зиянды өлшемінің қысқару мүмкіндігіне әкеледі.

в) Сақтандыру тәуекелі деп, әсіресе халықаралық сақтандыру тәжірибесінде,  белгілі бір сактандыру объектісін  (мысалы,  көлік) немесе сақтандыру ұйымдағы белгілі бір жауапкершіліктің түрін (көліктің батып кетуін) атайды.

г) «Тәуекелді сақтандыру» термині ретінде, сақтандыру ұйымдағы жауапкершіліктің өлшемін немесе одан зардап шеккен клиенттерді атайды. Жа-уапкершіліктің өлшемін сақтандыру ережесімен заң шығарушы қабылдауды немесе сақтандыру ұйымы мен оның клиенті арасында құжатпен тіркелген келісім анықтайды.

2.2 Инвестициялық тәуекел түрлері

Инвестициялық тәуекелдің келесі классификациясы:

  - көрініс саласы бойынша: экономикалық саяси, әлеуметтік, экологиялық және т.б;

- инвестицияның формалары бойынша: нақты инвестициялануы,  қаржылық инвестициялануы;

- пайда болу көздерінің тәуекелдің екі негізгі түрі бойынша: жүйелік (нарықтық) және жүйелі емес (спецификалық)

- тәуекелдің келесі бөлек көздерін белгілейді: өндірістік саламен байланысты тәуекел, басқару, уақытша, коммерциялық тәуекел.

Оқиғаның ықтималдығының пайда болуы объективтік және субъективтік әдістерімен анықтауы мүмкін. Оқиға ықтималдылығының пайда болуының есептеу жиілігі негізінде анықталады, Яғни бұл объективті әдіс болып табылады. Ал субъективтік әдіс – субъективті критерилер арқылы пайдаланады. Яғни әртүрлі болжамдарға негізделеді. Тәуекелдің сапалық бағалануы келесідей анықталады:

а) алынған нәтиже керек мәннен төмен болса

б) күтілетін залалдық мүмкін туындысы

Тәуекелдердің жіктелуі:

1) Тәуекелді бағалау бойынша оның келесідей негізгі түрлері ерек-шелінеді:

- сақтандыру мүмкіндігі бар тәуекелдер;

- сақтандыру мүмкіндігі жоқ тәуекелдер;

- жағымды тәуекелдер;

- жағымсыз тәуекелдер, сақтанушы тәуекелдері (В.В. Шахов бойынша).

Сақтандыру мүмкіндігі бар тәуекелдер үлкен емес топты құрайды. Тәуекел сақтық болып саналады, егер зиянды өлшемнің санымен және сақтандыру оқиғасының пайда болу ықтималдығының көз қарасымен бағаланатын болса.

Тәуекелді келесі негізгі критерий бойынша сақтық деп санауға болады:

- сақганушының жауапкершілік көлеміне қосылатын тәуекелдікті өтеу қажет.

- тәуекел кездейсоқ сипатқа ие болу қажет.

- кездейсоқ жағдайда берілген тәуекелді біркелкі объектілердің мас-сасымен байланыстыру қажет.

- тәуекелді өткізуде сақтандыру оқиғасының пайда болуын білдіру үшін, сақтандырушы мен қызығушы тұлғасының еркі байланыспау керек. Яғни, сақтандырушының ойымен байланысты тәуекелдерді сақтандырмау қажет.

- сақтандыру оқиғасының пайда болу фактісінің уақыты мен аумағы белгісіз.

- сақтандыру оқиғасының катастрофалық өлшемді апаты болмауы тиіс, яғни ірі сақтандыру жиынтығында объектілердің көбісіне үлкен зиян келтірмеу қажет.

- тәуекелді өндіруде зиян келтірмеу үшін, міндетті түрде объектівті өлшеу мен бағалау қажет.

2) Қауіп-қатердің қайнар көзіне тәуелді мынадай тәуекелдерді бөледі:

- табиғаттың стихиялық күшінің әсерімен байланысты - жер сілкінісі, су тасқыны, цунами, селдер, және басқа да табиғи құбылыстар.

- материалдық қорларды иемдену процесінде адамның әсер етуіне бағытталуымен байланысты - ұрлық, тонау, вандализм актілері және басқа да әсер ететін іс-әрекеттер.

3) Сақтанушыныц жауапкершілік көлемі бойынша тәуекелдерді жеке және универсалды деп бөледі. Мысалы, актілік вандализм экспо-зициясы жағдайында және бейнелеу суретінің біртумасын сақтандыру келісімінде ұсынылатын жеке тәуекел. Әмбебап тәуекел сақтанушының жауапкершілік көлеміне көбінесе мүліктік сақтандару келісім шарттарын енгізеді. Мысалы, ұрлық.

4) Ерекше топты спецификалық тәуекелдер құрайды: аномалды және  апаттық. Аномалды тәуекел - жиынтық сақтандырудың кез келген топтарына арнайы объектілердің өлшемін жатқызуға мүмкіндік бермейді.

Апаттық тәуекелдер топтың едәуір бөлігін құрайды, өйткені ол сақтанушылар мен сақтандыру объектілердің үлкен көлемін алады және аса ірі мөлшерде едәуір зиян келтіреді. Бұл тәуекелдер табиғаттың стихиялық күштерімен пайда болады, сонымен қатар, материалды қорларды иемдену процесінде адамның іс-әрекетін көрсетеді (мысалы, АЭС-ғы авариялар).

Кәсіпкер өзінің іс-әрекетінде тәуекелдің әртүрлі деңгейінен өтеді және тәуекелдің пайда болуының әртүрлі себептері болады. Пайда болу себебі ретінде тәуелсіз жағдайға әкелетін белгілі бір шарт ұйғарылады. Тәуекелдер үшін мұндай қайнар көздер ретінде: фирманың шаруашылық қызметі; кәсіпкердің өзінің қызметінде; кәсіпкерлік қызметінің нәтижесіне әсер ететін сыртқы ортасы туралы ақпараттың жетіспеушілігі, және тағы басқалар болып саналады.

Осыған орай мынаны айыра білу қажет:

-  шаруашылық қызметімен байланысты тәуекелді;

-  кәсіпкерлік тұлғасымен байланысты тәуекелді;

- сыртқы  орта туралы  ақпараттың  жетіспеушілігімен  байланысты тәуекелді.

Елдегі салық салымы бойынша ақпараттың жетіспеушілігі - бұл мемлекеттік органдар жағынан фирмалардағы штрафтық санкциялардың нәтиже-сінде жетіспеушіліктің қайнар көзі. Бәсекеллестіктер туралы ақпараттың жетіспеушілігі кәсіпкер үшін жетіспеушіліктің қайнар көзі болып табылады.

Кәсіпкерлік тұлғасымен байланысты тәуекел - кәсіпкерлік облысында кәсіпкерлердің әрқайсысында кәсіпкерлік қызмет етудің әртүрлі білімдерінің, тәжірибелерінің бар болуымен байланысты.

Сөйтіп, тәуекелдің тағы екі ірі топтарын бөлуге болады:

-   статистикалық (жай).

-   динамикалық (спекулятивті).

Статистикалық тәуекелдердің ерекшелігі, ол тәжірибе жүзінде кәсіпкерлік іс-әрекетінде ылғида шығындарды көбейтеді. Мұндағы ереже бойынша, жеке фирмалар үшін шығындар арттыру - жалпы қоғам үшін шығындарды арттырумен бірдей. Шығындардың көбеюімен байланысты статистикалық шығындар келесідей топтарға бөлінеді:

-  фирманың активтеріне стихиялық апаттардың негативті әсер етуі (отын, су, жер сілкінісі, жел, т.б.) нәтижесінде шығындардың пайда болу ықтималдығы;

- қылмыстық іс-әрекеттердің нәтижесівде шығындардың пайда болу ықтималдығы;

- үшінші жақ мүліктің әсер ету нәтижесінде шығындардың пайда болу ықтималдығы, бұл негізінен жеткізуші мен кәсіпкердің арасындағы қызмет етуін тоқтатады.

Статистикалық тәуекелге қарағанда динамикалық тәуекел компания үшін не шығындарды, не табыстарды әкеледі. Сондықтан да оны «спекулятивті» деп атайды. Одан басқа, егер динамикалық тәуекелдер жеке фирмалар үшін шығындарды арттырса, онда қоғам үшін керісінше, жалпы ұтыстарды арттырады. Сондықтан да басқару үшін динамикалық тәуекелдер өте қиын болып табылады.                                                                                                                                                                                                                                                                                           

Тәуекелдердің жалпы жіктелуінде келесі айырмашылықтарды білу қажет:

-  саяси тәуекел — бұл мемлекеттік саясаттың нэтижесінде шығындардың пайда болуы мен табыстардың қысқаруы.

- өндірістік тәуекелдер - бұл өнімді, тауарды өндіруде немесе қызмет көрсетумен байланысты тәуекел.

- коммерциялық тәуекел - бұл көмек көрсету мен тауар өткізу процесінде пайда болатын тәуекел.

-  қаржы тәуекелі - бұл қаржылық келісім мен қаржылық кәсіпкерлікті іске асуруда пайда болатын тәуекел.

- техникалық тәуекел - бұл жаңа техника мен технологияларды енгізу-мен байланысты тәуекел.

- салалық тәуекел - бұл салалардың экономикалық құрамының өзгеруі нәтижесінде, сонымен қатар, өзгеру дәрежесі бойынша салалардың ішінде және басқа да салалармен салыстырғанда шығындардың пайда болу ықтималдығы.

- инновациялық тәуекел - бұл қызмет көрсету мен тауар өндіруге фирманың өзінің қаражаттарын салғанда пайда болатын шығындардың ықтималдыгы.

Тәуекелді талдаудың әдістерді пайдаланудың келесідей сипатталынады:

  - Эксперттік талдау: сұрыптап алынған эскперт тобы жобаны және тәуекелдің бөлек процестердің деңгейін бағалайды

  - Шекті көрсеткіштерін талдау: өткізу шарттарының мүмкін өзгеруіне тұрақты деңгейіеің анықталуы.

  - Жобаның орнату ағаш шешімдерінің әдісі: жобаның өткізу процесінің қадам бойынша таралуын болжамдайды.

Қаржылық қатер дегеніміз кәсіпорынның қаржылық қызметін жүзеге асырудың сыртқы және ішкі шарттырының белгісіздігімен қалыптасатын қатердің арнайы түрлерінің жиынтығы.

Портфельдік қаржылық қатер дегеніміз қаржылық операциялардың белгілі түрлерін жүзеге асырумен байланысты қаржылық құралдар жиын-тығына тән, жалпы қатер. Кәсіпорындағы портфельдік қаржылық қатер-лердің негізгі түрлеріне мыналар жатады: инвестициялық портфель қате-рі (бағалы қағаздар жиынтығынан қалыптасқан); несиелік портфель қате-рі (берілген коммерциялық немесе тұтыну несиесі бойынша дебиторлық берешектен қалыптасқан); депозиттік портфель қатері (коммерциялық банктердегі кәсіпорындардың депозиттік шоттары жиынтығынан қалып-тасқан) және басқалары.

Түсімділікті арттыруда қатерсіз норманың маңызы айтарлықтай зор. Түсімділіктің қатерсіз нормасы – капиталдан немесе табыстан айырылу-дың нақты қатері жоқ қаржылық (инвестициялық) операциялар бойынша түсімділік нормасы. Бұл көрсеткіш қаржылық операциялар бойынша түсімділіктің қажет нормасын есептеуге негіз ретінде қолданылады.

Қаржылық қатер деңгейі- қатердің белгілі түрінің туындау ықтималды-ғын және потенциал қаржылық шығындар мөлшерін сипаттайтын көрсеткіш.

Қаржылық менеджменттің базалық тұжырымдамалырының бірі – тү-сімділік деңгейі мен қатердің қатынасы. Ол екі көрсеткіштің тікелей өза-ра байланысымен анықталады. Осыған байланысты басқа жағдайлар өз-гермеген жағдайда қаржылық операциялардың түсімділік деңгейі олар-дың қатерінің деңгейімен қатар өседі және керісінше.

Қаржылық қатер ықтималдығы – кәсіпорынға қаржылық шығын әкелетін, қолайсыз жағдайдың туындау жиілігінің өлшемі.

Бета-коэффициент- жеке қаржылық инструменттің айырбас курсының немесе барлық қаржылық нарық бағасының жиынтық индексінің динамика-сын қатысты олардың портфелінің өзгеру деңгейін сипаттайтын көрсеткіш.

Қатер үстемесі (премия) – инвесторға қатерсіз қаржылық операция-лар бойынша алуға тиісті деңгейден артық төленетін (немесе төлем қа-растырылған) қосымша табыс.