Инвестициялық жобалардың мәні, мазмұны және тиімділігін бағалау әдістері

жылы    Қазақстан Республикасындағы    инвестициялық     қызметтің 

нәтижесі-қаржы  емес  активтерге  жұмсалған  1307,2 млрд. теңге  инвестициясы  негізгі  капиталға  жұмсалған. Қаржы емес  активтерге  жұмсалған  инвестициялардың  жалпы   көлеміндегі  негізгі  капиталға  жұмсалған инвестициялардың   үлесі  84.2%  құрады. 

Негізгі  капиталға  жұмсалған   инвестициялар көлемі  2001жылғымен  салыстырғанда  10,6%-ға  (2001ж.-44,7%-ға: 2000 ж.-48,5%-ға;1999ж.-33.0%-ға) өсті.

2001 жылдың  деңгейіне  қарағанда  негізгі  капиталға   жұмсалған  инвестициялардың  өсуі  республикадағы  14 облыстың  10-ында  және Алматы,  Астана  қалаларында  байқалады. Көлемнің  едәуөсуі  Қызылорда(1,9есе), Ақмола(1,2есе)  облыстарында  және Алматы қаласында (1,2есе) байқалды. Негізгі  капталға  жұмсалған  инвестициялардың 13-1% шегінде  өсуі  Батыс  қазақстан, Қарағанды, Қостанай  және  Атырау  облыстарында, Астана  қаласында  байқалды.

Негізгі капиталға жұмсалған  инвестициялардың  өңірлік  құрылымындағы  көлемнің  жартысынан астамын (53,1%) республиканың  батыс  өңірлеріндегі  кәсіпорындар (Атырау облысы-22,2, Батыс  Қазақстан – 18,0%, Ақтөбе – 7,5%, Маңғыстау-5,4%) игерген. Мұнда, Алматы (13,9%)  және Астана (9,3%) қалаларының  үлесі  басым.

Негізгі  капиталға  жұмсалған  инвестициялар  көлеміндегі  ірі  кәсіпорындардың  үлесі – 47,0%, орташаларынікі – 27,9%, шағымдарынікі – 23,9%, халық үлесі – 1,2%  құрады.

Негізгі  капиталға  жұмсалған  инвестициялардың түрлік  құрлымына  сәйкес  тұрғын емес  үйлер  мен  ғимараттарға кеткен  шығындардың  үлесі  45,0% құрады, бұл 2001 жылғы  көрсеткіштен 9,6 пайыздық  пункте артық. Тұрғын  үйлерге  салынған  салымның  үлесі 0,6 пайыздық  пункте  өсіп,  4,8%құрады.  Машиналарға, жабдыққа,  құрал-сайманға, керек  жарақтарға  кеткен  шығындардың  үлесі  1,6 пайыздық  пунке  төмендеді[10].

Негізгі  капиталға  жұмсалған  басқа  шығындар 131млрд. теңгені                                                                                                                        

құрайды оның  89,1%  геологиялық  барлауға  жұмсалған.

Негізгі  капиталға  жұмсалған  инвестициялар  көлемінің  жартысынан астамын  меншіктің жеке  нысанындағы  кәсіпорындар  жүзеге асырған (54,2%) (2001-де-54,3%). Шетелдік меншік  кәсіпорындарының  үлесі  2001 жылмен салыстырғанда 0,5 пайыздық пунктке  төменделді. Мемлекеттік  кәсіпорындар  үлесінің  0,6 пайыздық  пунктке өсуі,  басымдығы  экономика  салдары:  көлік – коммуникациялық  кешенді  нығайту  және  дамыту,  аграрлық - өнеркәсіптік  кешенді  қолдау  және    ауыл      инфрақұрылымын 

дамыту,  сумен  жабдықтау,  экология, әлеуметтік  секторды  дамыту  жекеше  бизнес  үшін  тартымсыз  болып  табылатын  Мемлекеттік  инвестициялар  бағдарламасын  іске  асырумен  байланысты.

              Негізгі  капиталға жұмсалған  инвестициялардың   салық  құрлымы  2001 жылмен салдыстырғанда аздаған  өзгерістерге  ұшыраған.  Негізгң капиталға  жұмсалған  инвестициялардың  жалпы  көлеміндегі ең көп үлес  салмақ  бұрынғысынша кең  өндіру  өнеркәсібіне (41,5%) өңдеу  өнеркәсібіне  (9,4%) көлік  және  байланысқа (11,1%) келеді.

              Кең  өндіру  өнеркәсібінде  негізгі капиталға жұмсалған  инвестициялардың  бардық  көлемі  дерлік  шикі  мұнай мен табиғи газ өндіруге  және осы салаларда қызмет көрсетуге келеді (93,8%).

              Өңдеу өнеркәсібі  салалары арасында металлургия  өнеркәсібінің  үлесіне  ғана негізгі капиталға  жұмсалған  инвестициялар көлемінің  44,4% 

тиеді.

              Көлік  және байланыста  негізгі капиталға жұмсалған  инвестициялардың елеулі үлес салмағы  құбырлармен айдауға (42,3%), әуе көлігіне (15,4%) және электор  байланысқа (19,8%) келеді. Негізгі капиталға жұмсалған  инвестициялардың үлес салмағы  жылжымайтын мүлік операцияларымен,  жалға  берумен және тұтынушыларға  қызмет көрсетумен  (12,6%) байланысты қызмет т үрлерінде  елеулі,  мұның  68% геологиялық 

барлау мен  іздестіруді жүзеге асыратын кәсіпорындардың үлесіне тиеді.

              Негізгі капиталға жұмсалған  инвестицияларды қаржыландыру  көздерінің  құрылымында  меншікті және сырттан тартылған қаражаттың ара салмағы сақталды. Басым қаржыландыратын көз ретінде кәсіпорынның меншікті  қаражаты қалады, оның негізгі капиталға  жұмсалған  инвестициялардың  жалпы  көлеміндегі үлесі 55,2% (2001ж. – 59,3%) құрады. Сонымен,  меншікті  қаражат экономикалық қызметтің мына түрлерінде: темір кенін ашық әдіспен  өндіруге; ағашты өңдеу және жиһаздан  басқа ағашпен тоздан жасалған бұйымдар өндіруде; қағаз массасын, қағаз, картон және осылардан жасалған бұйымдар өндіруде  негізгі кепиталға жұмсалған инвестицияларды  қаржыландырудың бірден-бір көзі болды.

2002 жылғы инвестициялық мақсаттарға  жұмсалған меншікті  қаражаттың едәуір бөлігі бөлінбеген табыс есебінен қаржыландырылды(89,6%). Негізгі капиталға  жұмсалған инвестицияларды  қаржыландыруға жұмсалған  амортизациялық аударымдар 5,5% құрады. Маңызды бөлігі – кәсіпорынның жұмыстары  іске асыру мен қызмет көрсетуден түскен айналым  қаражаты  болып табылатын меншікті  қаражаттың  басқа түрлері 4,9% құрады. Сырттан тартылған қаражат құрлымында  бюджет  қаражатының  үлесі 2001 жылғымен  салыстырғанда 1,5% - ға өсті, бұл  республикалық инвестициялық жобаларды іске асыру  үшін республикалық  бюджеттен қаражат бөлуге  байланысты. Отандық банктердің және өзге де қаржыландыру көздерінің  кредиттер үлесі тиіс

2,7 және 0,6% - ға өсті. Шетелдік банк кредиттері үлесінің 5,7% -ға төмендегені, басқа  шетелдік қаражаттың 5,0% -ға өскені байқалады[11].

Жоғарыда  айтылғандардың  барлығы  кәсіпорынның  экономикасының  өсуі мен  капиталдың  қорлануының  негізгі көрсеткіші – негізгі капиталға жұмсалған инвестициялар  көлемінің өсуімен сипатталатын экономикалық  өсу үрдісінің дамуын  көрсетеді. Мемлекеттік инвестицияларды  тиімді

                                                                                                                             пайдалануға  ішкі  жинақ ақшаны жұмылдыруға, тікелей отандық   және

шетелдік  инвестициялар түсімін  ынталандыруға бағытталған  Қазақстан Республикасы Үкіметінің  жоспарланған  бағдарламасын іске асыру – болашақ инвестициялық  қызметте  оң үрдістерді сақтауға мүмкіндік береді. 

2.2 Қазақстан Республикасындағы компаниялардың инвестициялық стратегиясының  қалыптасу ерекшеліктері

              Макроэкономикалық  деңгейдегі  инвестициялық  стратегия  реттеу механизмдері.

              Кең түсінікте, инвестициялық саланы мемлекеттік реттеуді – жеке  және мемлекет ісінің қызметін реттеу  және координациялау  үрдісін  қамтамасыз  ететін басқару  органдары, әдістері және құралдары біртұтастығы  ретінде,  экономикадағы тұтыну,  жинау және инвестициялау  арасындағы рационалды пропорцияларды  қалыптастыру тәсілі ретінде анықтауға болады.

              Жалпы  жүйелі аспектіде инвестициялық  стратегия келесідей түрде тұжырымдалады:

-         мемлекеттік днңгейде инвестициялық саясаттың концепциясын  өңдеуге мүмкіндік  беретін – болжау;

-         капиталды салулардың  және инвестициялардың, құрылыс ұйымдарының  қуаттылығының  және ресурстарының көлемін  есептеуге мүмкіндік беретін мақсатты программа;

-         ресурстардың белгілі бір периодта олардың қолданылуда тиімділігін, және инвестициялық  салада, ел экономикасында және оның салаларында  тиімді нәтижелерге  жету мақсатында экономикалық және әкімшілік  бақылаушылардың  ықпал ету мүмкіндіктерін  анықтайтын  индикативті жоспарлау;

-         инвестициялар нарығын  мемлекеттік реттеудің  формалалар және әдістер, бірінші орында  инвестициялық сұранысты, сонымен қатар,  құрылыс материалдары  және мүлік нарығын белсендендіру;

-         кәсіпорындардың, инвесторлардың  және құрылыс комплексінің

-    ұйымдарының ұйымдық – құқықтық формалары.

Жаңа  экономикалық стратегияны  немесе оның өзгерісін таңдау инвестициялық   стратегияның  және одан шығатын инвестициялық саясаттың  және бәрінен бұрын  жаңа инвестициялық механизмді жобалауда негізгі бағыттарын қарастырумен байланысқан болу керек. Мұндай  механизм  шегінде бір құжатта барлық заңды және нормативті – құқықтық  актілерді реттеу  және жүйелендіру   мақсаттарында елдің   инвестициялық                                                           

кодексін шығару қажетті. 

Әрине, инвестициялық стратегиядағы  және саясаттағы  радикалды  өзгерістер әдетте  тұрақсыз экономикалы елдерге, оның ішінде Қазақстан Республикасы бар.

Жекеменшік   инвестициялық  ресурстардың  шектеулілігі  күшімен,  инвестициялық қызметтің  белсендірілуінде мәнді орынды  шетел кепиталдары  және инвестициялары алады.

Шетел инвесторлары инвестициялық  климатты  және капитал салудың экономикалық тәуекелдің дәрежесін  анықтайтын  факторларды  басқа елдердегі  құралдарды салу  мүмкіндіктерімен салыстыруда  және  комплексте  қабылдайды.  Бұдан мемлекеттік инвестициялық  стратегия және  саясат  белгілі бір талаптарға  және шарттарға  жауап берулері қажет.

Бұл  талаптардың негізгілері келесілер:

-         заңдылықтың тұрақтылығы, қаржылық, салықтың,  кедендік  бақылаудың нақты құқықтық базасын құру;

-         салықтардың, тарифтердің және жеңілдіктердің  бәсекелестікке  қабілетті  деңгейі;

-         Қазақстанның өндңрістік күштерінің  дамуында проритеттімақсаттарға  жетуді қамтамасыз ететін салық және аумақтық несиелерде иілмелі қаржылық саясаттың болуы;

-                                                                                                                              

-         шетелдік инвестицияларға қатысты сұрақтарды шешу кезіндегі мемлекеттік органдарының компентециясының  бір мәнділігі, әр түрлі министрлік жағынан қайталауды тапсыру[12].   

Қазақстанның инвестициялық нарығының  дамығандығынан, шетел капиталы және инвестицияларын: халықаралық несиелерді және тура шетел инвестицияларын тартатын негізінен екі  каналды  жүйе сақталады. Бірінші каналда, алдын ала төленеді,  кепілдікті және пайызбен қайтаруды талап ететін өкіметтік неисе формасы көрініс табады. Әрине, әр түрлі себептерге байланысты  бюджеттің қысқару тенденциясында бұл форма мемлекетті әр уақытта  күдікті күйде сақтайды.

Осы мен байланысты, үлкен орын турв инвестицияларға беріледі:

-         біріншіден, олар әлемдік технологияларды, басқару және маркетинг әдістерін қамтамасыз ете отырып, өндіріске тауарлар  және қызмет көрсетулер енгізу үшін  тура негзігі көз болып қызмет атқарады;

-         екіншіден, олар несиелер сияқты елдің ішкі қарызын үлкейтпейді және қиындық тудырмайды;

-         үшіншіден, олар үлкен өлшемде  ұлттық экономиканы әлемдікке интеграциялауына ықпалын тигізеді.     

Қазіргі  уақытта, елде құрылымдық приоритеттер және инвестициялық стратегия жоқ. Инвестициялық  саясат бақылау облысындағы мемлекеттік саясат әрқашан түсінікті бола бермейтін  дискретті ағым б.т. Алайда, табиғаты  бойынша, инвестициялық саясат мемлекеттік реттеу  жүйесі өмір                                                                                                               

сүруді  қамтамасыз теу және  қоғамның гормониялық даму мақсаттарын адекватты болу керек.

Осымен байланысты, әдістемелік жоспарды елдің құрамдық саясатының негізін инвестициялық стратегия  және қазіргі кезеңдегі қоғамның мақсаттарын құрайды. Одан  кейін,  экономиканың құрылымдық түрлендірулерінің  жүзеге    асу   негізінде   инвестициялық     саясаттың

приориттеті      бағытын   анықтау   қажет. Бұл  жағдайда,  әр  түрлі  халық

шаруашылық  комплекстерін салаларының, оның ішінле агроөнеркәсіптің, көлік және телекоммуникациялардың байланысының, құрылыс материалдарын өндіру бойынша өнеркәсіптің,  коммуналдық шаруашылықтың, ғылымның  және ғылыми қызмет көрсетудің дамуының ішкі байланыстылығына қол жеткізеді.

Қазіргі шарушылықтың  дамуының ұзақ мерзімді және приоритетті  мақсаты болып ғылыми – техникалық прогресстің жетістіктері қорындағы экономикалық өсімнің жаңа сатысына өту табылады. Қойылған  мақсатқа жетуге экономикалық үрдістерді әкімшілік – құқықтық  бақылаушылармен тығыз байланысты жүргізілетін бюджеттік – қаржылық  және ақшалай – несиелік саясат ықпал ету керек.

Инвестициялық  бағдарламаның стратегиясы және оның жүзеге асуының механизмдері.

Компанияның деңгейіндегі  инвестициялық саясаттың қатал, инвестиция тарту бойынша кедергілерді жоюға бағытталған  программалық – ұйымдық жүйе түрінде көрсетуге болады. Жергілікті  нарықтық спецификасы  және олардың инфрақұрылымына салатын қажетті  инвестициялық салулар арнайы  инвестициялық  бағдарламаларды  бейнеленулері мүмкін.