Төлем балансы және оның мәні

     Тағайындалатын  валюта бағамы әдісі. Бұл тәсіл жоғарыда қарастырған тәсілге қарама-қарсы әдіспен жасалынады. Оның қолданылуы мемлекеттің валюта бағамын тұрақтандырып отыру қажеттілігінің туындауымен қиындатылады.  Валюта жетіспеушілігі автоматты түрде жойылады, ал тағайындау жағдайында тапшылықты мемлекет жоюы керек. Оны жою келесі әдістермен жасалады және олар қазіргі замандағы барлық елдерде қолданыла алады:

• Резервтерді қолдану. Бұл валюта бағамын тұрақтандырудың ең бір жеңіл тәсілі. Ол нарыққа мемлекеттің өзінің валюта қорымен әсер ету механизмі. Еліміз алдыңғы жылы оң сальдолы болып, біраз валютаны иемденіп қалды. Ол қор мемлекеттің иелегінде алтын ретінде сақталып, бағам ауытқулары байқалған кезде қолданылады. Бұл тәсілдің тиімсіз жағы: егерде теріс сальдо ұзақ уақыт байқалатын болса, онда мемлекеттің валюта қоры таусылып, бұл саясаттан бас тартуға мәжбүр болады.
• Сауда саясаты. Ол мемлекетттің бағамды бір қалыпта ұстау мақсатындағы импортты шектеу, керісінше экспортты ынталандыру саясаты. Импортты квота, қосымша салық салу арқылы шектеуге болады. Ол жеңіл де, бірақ бұл қолдан жасалған шектеулер экономиканың дамуына кедергі жасайды.
• Валюталық бақылау, оңтайландыру. Тағы да бір балама валюталық бақылау. Оның мәні келесіде: мемлекет өзінің шетке тауар шығарушыларына шетел валютасын тапсыруға міндеттейді. Алынған азын-аулақ шетел валютасын импорттаушыларға бөліп береді. Сонда импорт көлемін елдің экспорт көлеміне байланысты етеді.Бұл жүйенің келесідей кемшіліктері бар:

     сауданың бұзылуы;

     кемсітушілік;

     таңдаманың шектеулілігі;

     қара базар.

• Ішкі макроэкономикалық реттеулер. Салық және ақша саясаттарының жүргізу көмегімен шетел валютасына деген сұранысты азайтады.

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ІІ  Қазақстандағы  төлем  балансының тенденциялары

2.1.Қазақстан  Республикасының  төлем балансының қазіргі даму ерекшелігі

      Үкімет  пен Ұлттық Банк төлем балансының және валюта бағамының жағдайын бақылайтын болады. Экономикада жинақталған салалық теңгерімсіздіктердің ішкі және сыртқы өзгеруші жағдайларын ескере отырып, Үкімет 2009 жылы Қазақстанның 2020 жылға дейінгі әлеуметтік–экономикалық даму стратегиясын әзірлейді. Ол: 

- экономиканың сыртқы күштерге тұрақтылығын арттыруды;   

- елде инвестициялық климатты жақсарту үшін құрылымдық реформалар жүргізуді;   

- инфрақұрылымды жаңғыртуды;   

- адами капиталды дамытуды;    

- экспортты, бірінші кезекте, агроөнеркәсіптік секторды дамыту есебінен жедел әртараптандыруды;    

- мемлекеттік аппараттың тиімділігін арттыруды;   

- елдің сыртқы борышын тиімді басқаруды ескере отырып, таяудағы он жылға арналған нақты басымдықтар мен даму индикаторларын белгілейді:   

Бұл нәтижелерге  бағдарланған жоспарлаудың жаңа қағидаттарын ескеретін елдің бірінші ұлттық стратегиялық даму бағдарламасы болады.

   Төлем жүйесінің жетілдірілуі мен дамуы – Ұлттық банк пен Халықаралық валюталық қор және Дүниежүзілік банктің бірігіп анықтаған стратегиясымен жүргізіледі.

 Төлемдік  жүйеге негізгі қатысатындар  келесілер болып табылады:

• Елдің орталық банкі.
• Коммерциялық банктер
• Банкаралық есеп айырысулар және клирингтік аралықтарының төлемдері.    Банктің клиенттері ұлттық төлемдік жүйенің негізгілері болып табылмайды.

            Ұсақ төлемдер жүйесі төлемдер  құралдарына тәуелді клирингтік  цикл аралығында аздаған соманың  үлкен көлемдерін өңдеуі керек.  Бұл жерде ірі төлемдер жүйесі  арқылы есеп айырысуды келессі күні жүргізумен нетто – есеп айырысу қағидасын ұсынады. Ол бойынша басқа аймаққа арналған және ұсақ төлемдер жүйесінде бір айға енгізілген төлемдер – алушының аймағындағы шоттарда ғана көрініс алады.

      Мемлекет  ішіндегі бөлшек айналымдағы жеке тұлға мен заңды тұлға арасында немесе жеке тұлғалар арасында қолма-қол есеп айырысу тек қана ұлттық ақшамен қызмет көрсете алады, осы мақсат үшін басқа ешқандай төлем қаражаттары ашық түрде пайдаланылмайды. Қолма-қол ақшасыз  тауар мен қызмет көрсету үшін есеп айырысар кезде, тек Ұлттық банкінің заң құжаттары бекіткен жағдайда, төлем  қаражаты ретінде, шетел валютасын пайдалануға болады.

      Көбінесе, сыртқы валюталық операцияларда, төлем  қаражаты ретінде, шетел валютасы жүреді, ал теңге сияқты ұлттық валюта тіпті сирек пайдаланылады.

      Қазақстан нарығындағы операциялардың көбі АҚШ  доллары, аз дәрежеде неміс маркасы  арқылы жасалады.

      Доллардың тұрақты сұранысы біздің экономикалық жағдайдың нашарлығына және халықтың ұлттық валютаға деген сенімсіздігінен  және инфляцияның әсерінен доллар Қазақстан Республикасының рейресми валютасы болып, 39,7 пайызға қолма-қол есеп айырысу түрінде жүреді.

      Қолма-қол  доллар банкноттарды алу соншалықты жеңілдеді, қолында қаражаты бар  азамат қай кезде болсын еркін  кішігірім заңдылықты сақтай отыра ресми қызмет істеп тұрған айырбастау органдарының оны қайда пайдаланатын мақсатын көрсетпей қолма-қол доллар алуына болады.

      Сөйтіп  шетел валютасының ішкі ақша айналымы қолма-қол кедергісіз және шек қойылмаған түсу тетігі қалыптасып, ол қызмет істеп  жатыр онда олар заңды төлем қаражатымен қатар кейде оны ауыстыра және ығыстыра шын мәнінде бақылаусыз пайдаланылуда.

      Өкілетті  банктерге белгілеген тәртіп мүлде еркін және кез келген мөлшерде қолма-қол ақша белгісін шет елден сатып алуға және оны еліне әкелуге мүмкіндік береді. Жүйе басында шетел валютасын көтерме саудагер жеткізуші банктер тұрады. Олар валюталық биржадан керекті банкноттарды шетелден сатып алу үшін, қолма-қол валюта алып, оны шетел банктеріндегі корреспондентік шотқа аударып,ал содан кейін осы қаражатпен қолма-қол валютанытөлейді. Осылай сатып алынған қолма-қол валюта көбіне доллар көтерме банк қоймаларынан аймақтарға және басқа үлестірме жүйелердің қатысушыларына таратылады.

      Келесі  сатысы орта буындағы қолма-қол валютаны сату үшін бас жіберушісінен алатын банктер немесе доллар банкноттарын сатуға қатысатын банктер.

      Осы тетіктер коммерциялық негізде істейді. Валюталық биржадан бастап, әр кезеңде  сатушылар келесі делдалға аударуға комиссиялық пайыздар өндіріп алады, ал олардың жеткізілуі сақтандырылуы және сақтау бойынша шығындарының сомасын соңғы тұтынушы төлейді. Долларды ақша айналымына құю операцияға қатысушыларға да мемлекетке де кіріс әкелетін тиімді бизнеске айналады. Экономиканың құралағанжәне саясаттың тұрақсыз жағдайында қолма-қол долларға сұраныс аяқ астынан өсіп кетеді. Жыл сайын елге миллиард доллармен өлшенетін реттелген тұрақты ірі көлемде қолма-қол шетел валютасы құйылып жатыр. Сонымен қатар қолма-қол валюта өте ірі мөлшерде шетелге қайтадан шығарылып та жатыр. Есеп бойынша сырттан әкелу шетке шығарудан асып түседі. Қалған сомалар Отанымыздың теңгесіне бәсекелестік жасап елдегі ресми және жасырын айналып жүрген долларды одан әрі көбейтуге ықпал етіп, ұлттық валюталық операциялар бақылауын қиындата түседі. Экономиканың долларлануын ұлттық ақша бірлігін бекітуге бағытталған өзар тиімді шаралар жиынтығын пайдаланғанда ғана жеңу мүмкін.

         Сонымен бірге өнеркәсібі дамыған елдерде өте ірі қаржылар мен сыйымды ішкі нарықтар бар. 60 жылдардың ортасынан бастап ГФР мен Жапонияның шетелдерге қаржы бөлуі жылдамдатылды. Олардың тікелей инвестицияларының өсу қарқыны АҚШ пен салыстырғанда 2 еседей көп болды. Капиталдарды салу сфераларына бәсекелестік күшейді. Мемлекеттің капитал эспортеры ретіндегі ролі кенеттен өсіп кетті.

   Қазіргі уақытта елдер арсындағы капиталдың қарама-қарсы қозғалысы кең дамуда, яғни олардың әрқайсысы бір мезетте әрі экспортер, әрі импортер ролін атқарады, яғни капиталдардың айқасқан айырбасы деген қозғалыс пайда болды. Сонымен бірге елдің ішінде капиталдың жетіспеуінен экспорттың жүзеге асырылуына, ал импорттың шетелдік капиталдың ұлттық капиталды бірнеше рет ығыстыруына әкеліп соғуы мүмкін.

   Капитал миграциясы пайда болған кезеңнен бастап, 70 жылдардың аяғына дейін батыс  Еуропа капиталдарының байланысқан  айырбасының ең үлкен аймағы болып саналды. Бұл ең алдымен эконмикалық одақтастықтың Еуропалық одақ ішіндегі интеграциялық процестердің дамуы салдарынан пайда болған. 70 жылдың аяғынан бастап, Батыс Еуропаның ішіндегі қаржылардың үлесі азая бастады, сонымен бір мезгілде АҚШ-та капитал экспорты өсе бастады.

   80 жылдары бұл ел ұлттық эконмиканың ішіне жұмсалған шетелдік капиталдың көлемі бойынша дүние жүзінде бірінші орын алды.

   Қазіргі уақытта капитал миграциясының  тағы бір ерекшелігі дамушы елдерде  атап айтқанда мұнай табатын ОПЕК-ке кіретін елдерде капитал экспортының пайда болуы.

         1996 жылы республикада 995 біріккен кәсіпорындар шетел  қорларына басқаруға берілді.  Бұндай капиталдың ағылуы тек  пайда табу көзі емес, кәсіпорындарға  толық қадағалау мүмкіншілігінің  болуы. Тікелей инвестицияның келуінің Қазақстан үшін маңызы өте зор. Себебі бұл техникалық және басқару істерін алып келуге жол ашады. Бұл жерде технологияның келуі, капитал ағылуының пайдасынан артық деуге болады.

   Бұл ағылу инвестиция табысына байланысты. Шетел капиталының республикаға коммерциялық несие және халықаралық ағымдардың заемы түрінде, сондай-ақ құнды қағаздар ретінде береді. 2006 жылы 17 елден келіп түскен 18 несие жүйелері, контракт, 229,4 млн доллар несие, 483,1 млн доллар заем пайдаланылды.

   2006 жылы банкаралық қысқа мерзімді ақша заемы 128,1 млн долларғажетті. Қазақстанда өтпелі кезеңнің басқа елдері нақты қаржы нарығы онша дамымаған сондай-ақ жеке капиталдың келуі әліде болса Қазақстан эконмикасына сенімнің аздығынан деуге болады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

2.2.Қазақстан Республикасының төлем балансының экономикаға әсері

      Қарыз капиталының шетке  шығарылуы  несие немесе заем арқылы жүзеге асырылады.

      Несие берудегі басты мақсат жоғары қарыз  пайызын алу.  Қарыз капиталының  шығарылуы қазіргі заманғы халықаралық  несиенің негізі болып табылады. Ол елдер арасындағы тауар айырбасының өсуіне мүмкіндік жасайды, олардың арасындағы есеп айырысуларды жеңілдетеді, экономиканы дамыту мақсатында сыртқы қаржыларды тартуға мүмкіндік береді. Халықаралық несие қарыз алған елдің шаруашылығының жылдам дамуына жәрдемдеседі.

      Мемлекеттер арасындағы несиелік  қатынастар жоғары қарқынмен кеңейіп келе жатыр, олардың  көлемі әлемдік сауда қарқынынан және шетел инвестицияларының ұлғаюынан  әлдеқайда артық деп есептелген.

      Халықаралық несие бұл қайтарымдылық жеделдік және пайыз алу шарты бойынша валюталық және тауар ресурстарының берілуі.

      Несие берушілер мен оны алушыларға банктер, компаниялар, жекелеген кәсіпкерлер, мемлекеттік ұйымдар, үкіметтер  және де халықаралық аймақтық ұйымдар  жатады.

      Халықаралық несие әртүрлі формада болады.

      Өзінің  мақсатты пайдаланылуына байланысты халықаралық  несие екіге бөлінеді:

• байланысқан несие;
• қаржылық несие.

   Байланысқан несие қаржылық несиелердің несиелік келісімінде бекітілген қатаң түрдегі  мақсатты сипаты болады.

   Оларға  жататындар:

   - коммерциялық несиелер- олар тауарларды  сатып алу немесе қызметтерге  ақы төлеу кезінде беріледі;

   - инвестициялық несиелер- нақты бір  обьектіні сату кезінде беріледі.

   Бұл несиелермен салыстырғанда қаржылық несиелер қатаң түрдегі мақсатта берілмейді.

   Қаржылық  несиелер қарыз алушының кез келген мақсатына сәйкес беріледі. Мысалы,тауар сатып алу, инвестициялар, қаржылық операцияларды жүргізу, төлем балансының тапшылығын жою, сыртқы қарыздарды жою және тағы басқа мақсаттарда.

         Фирмалық несиелер өте қымбат несиелер, ал мемлекеттік және халықаралық қаржы институттары несиелері ең арзан несиелер болып табылады. Өйткені мұндай несиелер мемлекеттік бюджет арқылы немесе айрықша резервтер арқылы беріледі.