Қазақстандағы жұмыссыздықпен күресу шаралары

        Республикада 2001 — 05 жылы экономикалық белсенді халықтың саны жыл сайын орта есеппен 159 мың адамға (2,2%-ға) көбейді және 2005 жылы 7,9 млн. адамнан асып түсті. Экономикалық белсенділік деңгеәі соңғы жылдары 70% деңгейінде тұрақталды. Жұмыспен қамтылған халықтың едәуір бөлігі 4,1 млн. адам қалалық жерлерде еңбек етед, мұның өзі жұмыспен қамтылғандардың жалпы санының 56,2%-ы, ауылдық жерлерде 3,2 млн. адам жұмыспен қамтылған, яғни 43,8%.

                           2.2 Қазақстандағы жұмыссыздық. 

      Еңбек нарығы және халықты жұмыспен қамту  саласындағы үдерістер әрқашан  әлеуметтік-экономикалық даму аспектілерінің орталық мәселелері болып табылады. Өйткені елдің тұрақты дамуы  тікелей тұрақты жұмыспен қамтылу және еңбек нарығы саласындағы әртүрлі қолайсыз жағдайлардың алдын алумен байланысты.

      Нарықтық  қатынастарға көшу мен экономикалық реформалауға байланысты жаңа тәуелсіз елдерде жұмыспен қамтылу, жұмыссыздық мәселелері пайда болды.

      Еліміздегі  нарықтық экономикаға әсер ететін қаржылық және экономикалық тұтқалардың, нарықтық инфрақұрылымның жетілдірілуі көптеген әлеуметтік мәселелерді, әcipece еңбек және жұмыспен қамтылу саласындағы мәселелерді өте маңызды ете түсті.

      Жаңадан қалыптасып келе жатқан қазақстандық еңбек нарығы аймақтық еңбек нарықтарының қарама-қайшылықтарын бойына жинақтаған. Сондықтан да жұмысшы күші мен еңбек нарығын саралау үшін және сол негізде макродеңгейде біртұтас стратегия құру үшін облыстардағы жұмыспен қамту мәселесіне толық талдау жасау қажет.

      ҚР  Үкіметімен бірнеше жыл бойы жүргізілген қатаң монетарлық саясат табиғи нәтижеге – жұмыссыздықтың өсуі есебінен инфиляцияны ауыздықтауға әкелді. ҚР-дағы жұмыссыздық жоғарыда айтылған барлық нысандарда көрінді:

      1) кезеңдік жұмыссыздық елдегі  экономикалық дағдарыстың нәтижесі  ретінде болды;

      2) уақытша жұмыссыздық жақсы өмірді  іздеген елдің басқа елдерге  жаппай көшуінің нәтижесінде  болды.

      3) құрылымды жұмыссыздық сыртқы  әлемнен экономиканың көп жыл жабық болуының және нарықтық қатыныстарға қазіргі жағдайда көшу қажеттігінің нәтижесінде болды.

      Осы нысандармен қатар жұмыссыздықтың негізгі пайызын көрінбейтін жұмыссыздар құрайды. Ол біріншіден, көп кәсіпорындар толық емес жұмыс күні тәртібінде жұмыс істеп және өндіріс көлемін қысқарта отырып, жұмыскерлкрін төлемсіз демалысқа жіберуге мәжбүр, екіншіден, адамдар олардың ұйымдастыру жұмыстары жетілмегендіктен, еңбңек биржасынан гөрі өздері жұмыс тауып алуды жөн көреді.

      ҚР  еңбек рыногындағы келесі проблемаларды  бөліп қарастыруға болады:

• еліміздің әр түрлі аймақтарындағы жұмыспен қамтамасыз ету деңгейінің біркелкі еместігі өседі;
• жұмыссыздықтың мерзімінің өсуінің ұзақтығы;
• жұмыспен қамтылудың әлеуметтік құрылымы өзгереді;
• екінші жұмыспен қамтылу өседі;
• материалдық өндіріс пен ғылым салаларында жұмыс істейтіндердің саны азайып, өндірістік емес салаларда көбейеді;
• жұмыссыдықтың қатары әйелдер мен жастардың құрамында көбейеді;

      Жұмыссыздық мәселесін шешуде ерекше орынды еңбек  биржалары (тұрғындарды жұмыспен камту  орталығы) алады. Еңбек биржасы –  бұл тұрақты негізде қызмет жасайтын мекеме, мұнда еңбекті жалдау кезінде  жұмыскер мен кәсіпкер арасындағы делдалдық  іс-әрекет жүзеге асады. Бұрынғы КСРО-да ең соңғы еңбек биржасы 1930-шы жылы жабылып, жұмыссыздықтың көзі жойылғандығы айтылды.

      Экономикадағы оң үдерістер, жұмыспен қамтылу саласында нысаналы түрде жүргізіліп саясат, жаңа өндірістердің құрылуы, шағын кәсіпкерлікті қолдау жұмыссыздық деңгейін 1999 жылғы 13,5%-дан, 2005 жыл 8,1%-ға дейін төмендетуге мүмкіндік берді.

        Жұмыссыз халықтың (табыс табатын кәсібі жоқ, оны белсенді түрде іздеуші, оған кipicyгe дайын халықтың) саны 2005 жыл 640,7 мың адам болды және 2001 жылғымен салыстырғанда 139,6 мың адамға (21,8%-ға), 2004 жылғымен салыстырғанда 18,1 мың адамға (2,8%-ға) қысқарды. Қала тұрғындарында жұмыссыздық деңгейі 9%-ды, ауыл тұрғындарында 7%-ды құрады. Жұмыссыздардың жалпы санында жастардың үлесі 28,6% (183,5 мың адам).

      Жұмыссыздардың  құрылымында әйелдер мен жастардың саны басым. 2005 жыл жұмыссыз әйеддердің саны ерлерден 99,5 мың адамға (36,8%-ға) көп болып, 370,1 мың адамға жетті. Әйелдер арасыңда жұмыссыздық деңгейі 6,9%, ерлер арасында 6,7%. Жоғары білімі барлардың арасында жұмыссыздық деңгейі 4,5%-ды құрады, орта кәсіптік білімі барларда 7,5%, орта жалпы білімі барларда 10,4%. Жоғары білімді жұмыссыздардың арасыңда жоғары білімді әйелдер 60%-ды құрайды, орта кәсіптік білімі барлар 66%. 2005 жыл 501 мың жұмыссыздық (78,2%) еңбек тәжірибесі болды. Олардың негізгі бөлігі (21,7%) бұрын ауыл шаруашылығында еңбек еткендер, сауда саласында жұмыссыздардың 14%-ы, өнер-кәсіпте 10%-ы, құрылыста 7,3%-ы, көлік пен байланыста 5,4%-ы, білім беруде 5,2%-ы бұрын еңбек еткендер.

      2005 жыл ұзак мерзімді жұмыссыздық  деңгейі 4,3% болды. Бір жыл-дан астам уақыт бойына жұмыссыз жүргендердің саны 229,4 мың адам болды, бұл олардың жалпы санының 37,3%-ы. Ұзақ мерзімді жұмыссыздық деңгейі ерлер арасында 3,1%, әйелдер арасында 5,6%7.

      Бүгінгі қалыптасқан өмір шындығы, барлық еңбек  қажеттілігін алға тартуда. Қазақстанда  тұрғындарды жаппай жұмыспен қамту  орталығы 1991-ші жылы шілденін 1-нен бастап жұмыс істей бастады.

      Қоғамдық  қатынастары дамыған елдерде  еңбек биржасы алғашқыда гуманитарлық институт ретінде пайда болып, оның мақсаты жұмыссыдарға көмек көрсету  еді. Уақыт өте келе бұл елдегі еңбек қатынастарының дамуына сай  олардың міндеттері мен қызметтері өзгерді.

      Соңғы жылдары еңбек биржасы еңбңек нарығын реттеудің иаңызды инструменті  болып, жұмыспен қамту саясатын жасап, әрі оны өмірге ендірді. Мұндай биржалардың бүгінгі кездегі негізгі қызметтері мынау болып табылады: еңбек нарығындағы сұраным мен ұсынымды зерттей білу, жұмыссыздар санын есепке алу, бос жұмыс орнын тіркеу, жұмысты ауыстыратын және жұмысқа тұрғысы келктін адамдарға ақпарат беру, жұмыс іздеген мамандарды оқытуды ұйымдастыру және жаңа дайындықтан өткізу, жастар арасында кәсіби бағдар жұмысын жүргізу, адамдарды жұмысқа орналастыру кезінде делдалдық іс атқару және жұмыссыздарға жәрдем ақы төлеу болмақ.

      Мемлекет  кәсіпорын және ұйымдар мүддесін ескере отырып биржа арқылы еңбек  нарығына әсер етеді. Еңбек биржасы  берген жұмысқа жолдама-кәсіпкер үшін ұсыныс болып табылады. Себебі олар жұмысқа кімді аламын десе де таңдау еркіне құқылы және өзінің кадрлар  бөлімі арқылы жұмыскерді жалдауға мүмкіндігі бар. 

      Экономикасы дамыған елдер кәсіпорындар мен  компанияларында жұмыс күшін  жалдау екі жағдайды ескере отырып жүргізіледі:

• біріншіден, фирманың ағындағы тұтыныстарын, оның қосымша даму стратегиясын және фирманың өз ішінде кадрларды дайындау мүмкінджіктерін ескеру керек;
• екіншіден, жұмыс күшінің ұлттық нарығының жағдайын ескеру керек.

Жұмыс күшін жалдау кезінде төмендегідей тәсілдер қолданылады:

• жоғарғы және орта оқу орындарынан мамандарды тарту;
• жұмыспен қамту (биржа) орталығы арқылы кадрларды жалдау);
• жарнамалық хабарлау мен жаппай ақпараттық құралдар көмегімен кадрларды тарту;
• орналасатындарды конкурстық (бәсекелестік) негізде мұқият тандау, сондықтан бip жұмыс орнына бірніше орналасатындарды тарта білу.

      Талдау ic-әрекеті мұқият талқыланып, онда әртурлі тестілерді қолдану ескеріледі.

      Тестілер жұмыс орынына таласатын іздемпаздың лауазымды қызметіне байланысты әртүрлі болып құрылады. Tecті жалпы интеллектуалды денгейі тексеруге, кейде артурлі дайындык денгейін байқататын, жалпы және өндірістік сыипатты көрсететін сауалдарға, оның ішінде талапкердің тандап алған мамандығы бойынша сұрақтарға негізделіп жасалады.

      Қазақстан Республикасында тұрғындарды жұмыспен қамтудың арнайы бағдарламасы жасалған. Еңбек нарығындағы жағдайды ескере отырып, жұмыссыздарды қайтадан оқыту шаралары, қарастырылған, жастар, әйелдер, мүгедектерді жұмыспен қамтуға қамқорлықтар жасау көзделген. Кәсіпорындарда оларды жұмыска алудың үлесі белгіленген. 
 
 

                  2.3 Кедейшілік пен жұмыссыздыққа қарсы күрес. 

      Ең  төмен жалақы үнемі саяси пікірсайыстың негізгі болып келеді.ең төмен жалақының көп есе жоғары деңгейде болуын жақтаушылар оны әл-ауқаты төмен отбасылардағы табысты жоғарылатудың тәсілі етіп қарастырады. Әрине, ең төмен жалақы тек өте тапшы өмір деңгейін қамтамасыз етеді. Мысалы, 1988 жылы сағатына 3,55 долл. Ең төмен жалақы кезінде, үш адамнан тұратын отбасының ресми аралық төменгі шекті алу үшін жұмысшыға аптасына 52 сағат жұмыс істеу керек еді.

      Ең  төмен жалақыны көтерудің қарсылыстары бұл әл-ауқат үшін көмектін ең тиімді тәсілі емес екенін айтады. Біріншіден, еңбекақы төлеуге кететін шығындардың  өсуі дұмыссыздықтың көбеюіне әкелер еді, ал екіншіден, көмек арналғандарға  тимес еді. Ең төмен ақы төленетін  жұмысшылар орта топтағы ұсақ шығынға  тыбыс табатын жасөспірімдер. Ең төмен жалақы алатын шамамен 5 млн. жұмысшылардың отбасы басшысын 25%-ы құрайды, ал жасөспірімдер 37%-ын құрайды.

      Көптеген  экономистер мен саясатшылар  жұмыс істейтін кедейлерге нағыз  көмек тәсілі салық несиесі болатынын  айтады. Табыс салынған жалақыға жеңілдік – жұмыс істейтін әл-ауқаты төмен  отбасыларына тиесілі салықты белгілі  сомаға түсіру. Олардың табысы неғұрлым төмен болған сайын, оларға берілетін  жеңілдік көп. Ең төмен жалақыны көтерумен  салыстырғанда, салық жеңілдігін пайдалану  фирмаға еңбекақы төлеуге шығындарын жоғарылатпайды және содан еңбекке  сұранысты қысқартады. Осы шараның  кемшілігі мемлекетке түсіретін  салықты қысқартады.

      Жұмыссыздықтан  сақтандыру деңгейінің көтерілуі туралы факт, бұл саясаттың қажетсіздігін  білдірмейді. Оның жағымды жағы –  жұмысшыларда нақты табыс алатындығына сенім тудырады. Одан кейін жұмысшылардың  ұнамсыз жұмысқа қарсы болуына  жағдай жасап, бұл саясат мүмкін жұмыс күші мен жұмыс орындары құрылымының сипаттамасы арасындағы тура сәйкестікті орнатуға жағдай тудырады. Салыстырмалы нәтижелілік пен жұмыссыздықтан сақтандырудың әр түрлі жүйелерінің құнын бағалау қиын проблема.

      Жұмыссыздықтан  сақтандыру мәселесін зерттейтін экономистер, көбінесе жұмысшылар санын қысқарту үшін бұл жүйені реформалау жолдарын ұсынады. Сондай ұсыныстардың бірі жұмысшыны  жұмыстан шығаратын фирмаға жұмыссыздық  жөніндегі жәрдемеқаны толық  көлемде төлетуді ұсынады.

      Бұндай  жүйе жүз пайыздық өтем жүйесі деп  аталады, себебі әр фирманың жұмыссыздықтан сақтандырудағы жарнасы жұмыссыздықтың масштабын бейнелейді. Қолданыстағы бағдарламалардың көбі ішінара өтем жүйесіне негізделген.

      Осыған  сәйкес жұмысшыны жұмыстан шығаратын  фирмадан осы жұмысшыға жұмыссыздағы үшін берілетін жәрдемнің тек  бір бөлігі ғана алынады.

      Фирмаға жұмыстан босатылаған жұмысшылардың  өмір сүру деңгейін сақтау шығынының  бір бөлігі түсетіндіктен, оған уақытша  сұраныстың төмендеуі кезінде артық  жұмысшылардан құтылу пайдалы. Өтемақының өсетіндігі көбінесе уақытша жұмыстан босатуды шектеуге мүмкіндік туғызады.

        Осы жылдардың ішінде кедейшілік пен жұмыссыздыққа қарсы күрес стратегиясы:

• кіші кредиттер жүйесін енгізуге;
• шағын және орта бизнесті дамытуға;
• еңбекті көп қажет ететін салаларды басымдықпен дамытуға және бұларға шетел инвестициялары мен ұлттық капиталды белсенді тартуға;
• шарттар мен контрактар және бюджеттік сатып алулар кезіде жұмыспен қамту проблемаларына қатаң тұрғыдан келуге;
• қоғамдық жұмыстарды ең алдымен жол құрылысы мен орман отырғызуды дамытуға;
• жеке кәсіпкерлікті дамыту жолындағы қажетсіз әкімшілік кедергілердің бәрін алып тастауға;
• қызмет көрсету саласын және әcipece туризмді белсенді дамытуға негізделеді.

      Жұмыссыздарды әлеуметтік қолдау саясаты "әлеуметтік топтардың мұқтаждарына" емес, "жұмыссыздарды  жұмыс істейтіндерді "ортақ қазанына" кіру үшін дайындауған шоғырландырылады. Жыл сайын кемінде 23 мың жұмыссыз кәсіби даярлықтан және қайта даярлаудан өтеді.

        Еңбек нарығы талаптарының үздіксіз  өзгеруіне ден қоятын икемді  еңбек ресурстарын дамыту жүйесін  құру, еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғауды арттыру, қауіпсіз еңбек жағдайларын жасау үшін жұмыс берушілердің мүдделілігі мен жауапкершілігін арттыру және қазақстандық кәсіпорындарды OHSAS 18001:1999 халықаралық стандарттарына жеделдете көшіруге жәрдемдесу, әлеуметтік диалогтың рөлін күшейту және Қазақстан Республикасы Еңбек кодексінің  негізінде әлеуметтік-еңбек қатынастарын шарттық реттеу жүйесін дамытуды қамтамасыз ету жөнінде шаралар әзірленеді. Жұмыс күшінің сапалы әлеуетін арттыру мақсатында жұмысшы кәсіптері мен мамандықтары бойынша ұлттық кадрларды кәсіби даярлау, қайта даярлау және олардың біліктілігін көтеру жүйесі дамиды, сондай-ақ бюджеттік сала қызметкерлеріне  еңбекақы төлеу жүйесі жетілдірілетін болады.