Экономикалық теория

1 ТАҚЫРЫП. ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯ»,

«САЯСИ ЭКОНОМИЯ» ЖӘНЕ «ЭКОНОМИКСТІҢ  ӨЗАРА       БАЙЛАНЫСТАРЫ»

Дәрістің жоспары:

• экономикалық теория курсының логикасы мен құрылымы;
• нетізгі экономикалық түсініктер;
• балама шығындар, көлбеу өндірістік мүмкіншіліктер;
• экономикалық теорияның әдісі.

 

Тақырыптың  мақсаты:

Тақырып материалымен танысқаннан  кейін, сіз мынаны дұрыс түсіндіре  аласыз:

 

Экономика. Экономиканың негізгі элементтері.

   

Экономика ғылымының  негізгі зерттеу аясы экономика, адамдардың ерекше өмір сүру салымы. Бұл саланың ерекшелігін, оның мазмұнын, элементін экономикалық      ғылым анықтайды, зерттейді. Экономикалық теория – оның негізгі бөлігі. Экономика жөніндегі алғашқы ғылыми мәліметтер ерте дәуірдегі Вавилония, Египет, Индия, Қытай, Грек ойшылдарының еңбектерінде кездеседі.

Байлықты алу  және тұтынуды қанағаттандыру туралы ойлануды  Аристотель (384-322) экономика  және хрематисстикаға бөлді.Экономиканың негізгі мақсаты – тұтыну құнын алу, өмір сүруге керекті және үй шаруашылығы, өнер, сауда арқылы баю. Алға қойған мақсатқа жетудің шегі жоқ- байлық және ақшаны иемденуде. Егер экономика табиғи себептермен қамтамасыз етілсе, хремасстика табиғат заңдарымен келіспейді.

«Хрематисстика» термині – сауда капитализмімен ұқсас түсінік. Осыған орай экономикалық ғылымға ең алғаш әкелген Ксенофонт өзіндік кітабын «Экономия» деп атады. Бұл еңбегінде сол заманғы құл иеленуші үй шаруашылығын басқару жөнінде  нұсқаулар жазылған. Жаңа дәуірде көпшілік елдерде кең тараған ғылымның аты сол грек сөзі «Айканомия»- шаруашылық және басқару сөзінен алынып, француз эконамисі Антуан Маккретьен (1575-1622жж) «Саяси экономия» деген еңбегі арқылы бекіді. Сонымен XVII ғасырдан қазіргі кезге дейін «саяси экономия» деген ғылым қалыптасты.

А. Макретьен  хандармен, жеке бейлеушілерге кеңес берді, мемлекеттік мүлікті қалай басқару керектігі туралы. «Саяси экономия» трактат кітабының аты соған байланысты болуы мүмкін. Осы кезден бастап әртүрлі экономика ғылымның пәні туралы әртүрлі ойлар мен анықтаулар айтыла бастады, дамыған бағыты автордың өзінің көзқарасына байланысты анықтала бастады.

Экономикалық  ғылым, басқа қоғамдық ғылым сияқты әртүрлі 

Және күрделі  қоғамдық шындықтың бір қырын  қамтамасыз зерттейді.Оны негізге  қарай белгілі көзқарас арқылы адамдар  және индивидиум арасындағы көзқарасты қарастырады.Альфред Маршалл басты негіз түсіндіру молшылықтың материалдық жағдайын жасау және пайдалануға негізделген¹.

Қазіргі жағдайда экономикалық ғылым  маңызды әлеуметтік институт, экономикалы  процестерді түсіндіру, прогноздау және айқындаған заңдар, заңдылықтар негізінде. Материалдық игілікті жасау және пайдаланудың тенденциясын анықтау.

Экономикалық  ғылым- білім суммасы, қоғамда үстемдік ететін шаруашылық идеологияның негізгі  құрамы және экономикалық ойлауды қалыптастырушы.Экономикалық ғылымның негізгі бөлігі ретінде кіретіндер экономикалық теория, шаруашылық логикасының тәжірибесі ретінде және экономикадағы табиғи процестерді реттеу, шаруашылық қызметіндегі тәжірибені реттеу, қоғаммен индивидумның тұтынуын қанағаттандыру.

Экономикалық  ғылым пәні және әдісін зерттеу бойынша, экономикалық теориямен ұқсас.

Дүниежүзілік  экономистердің көбі экономикалық теорияны жан-жақты ғылым дейді. Ресурстарды  талдау проблемасы мен адамдардың экономикалық теория оқу пәні ретінде (экономика  және саяси экономика) экономика ғылымынан айырмашылығы шаруашылық және адамдар тәртібін әрекеттерді нақты тұрақты дәлелдермен анықтайды, қашаннан белгілі түсініктер мен категорияларды бастапқы білім негізінде түсіндіреді.

Экономикалық  ғылым әр уақытта нақты шындықты зерттеумен байланысты, заңдар мен заңдылықты ашу, даму тенденциясын проленгировалау, қоғамның мақсатына жету тәсілдерімен әдістерін прогноздайды. Басқа сөзбен айтқанда, экономикалық ғылым әруақытта динамикалық, экономикалық теория оқу пәні ретінде әрқашанда статистикалық әрбір дәуір уақытында.

Экономикалық  теория, саяси экономия, экономика  пәндерін нақтылы анықтасақ, мынадай  жағдайда анықтауға болады:

Біріншіден  – экономикалық теория адамдар арасындағы байланысты және олардың өндірістегі  тәртібін тауарды айырбастау және іскерлік кезіндегі шектелген ресурстарды пайдалану тәсілі, материалдық және материалдық емес игілікті өндіруде оларға бөлу және тұтынуы қоғам мүшелері.      

Экономикалық  теория оқу пәні ретінде негізгі  төрт бөлімді біріктіреді.

 

1 сурет

 

 

 

 

 

 

 

Экономикалық теория пәнінің анықтамасынан шығатын, ол әртүрлі шаруашылық деңгейлеріндегі экономикалық категориялар мен заңдарды зерттейді.

Микроэкономикада  талдаудың негізі ретінде ең кіші шаруашылық бірлігі – үй шаруашылығы  жекелеген фирма, бірлестік т.б. қарастырылады.

Макроэкономика  елдің экономикасы біртұтас зерттелінеді. Макроэкономиканың нысандары болып  қоғамның табысы мен байлығы, эономикалық  өсудің қарқыны мен факторлары т.б. категориялар қаралады. Макроталдау  инфляция мен жұмыссыздыққа реттеу, іскерлік белсенділікті ынталандыру, халық шаруашылық проблемаларын шешуге бағытталған.

Мезоэкономика – ұлттық экономиканың белгілі бір  ішкі жүйелерінің немесе халық шаруашылығы  салаларының АӨҚ, ӘӨК, аймақтық экономика  т.б. жұмыстары мен заңдарын зерттейді.

Екінші саяси экономияның зерттейтін объектісі шектеулі ресурстар жағдайында материалдық игілікті өндіру, айырбастау, бөлу және тұтыну кезіндегі адамдар арасындағы қарым-қатынас. 

Саяси экономия өзінің пәні ретінде экономикалық заңдарды зерттеуге байланысты экономикалық процестің объективтік негізін және құбылысын анықтайды (2 сурет).

 

2 сурет

 

 

 

 

 

                  
         Экономикалық теорияның пәні мен политэкономияның пәні ұқсас. Дегенмен экономикалық теория адамдар арасындағы субъективтік жағын қарастырады – адамдардың мінез-құлқын, аптар мен таптардың және материалдық, материалдық емес игіліктер жайындағы қатынастарды, ал саяси экономика жағдайында қатынастарды, ал саяси экономия материалдық игілікті талдаумен шектеледі.

Үшінші –  экономика деп түсінеміз шаруашылықты басқару, шаруаны жүргізу ережесін сақтау, сонымен қатар саяси проблемалардың да қарастырады. Мысалы, мемлекеттік жұмыссыздарға төлемақы төлей ме, жұмыс істемейтін әйелдерге көмектесе ме, конверсиялауға дауыс бере ме және басқалар.

Экономика кәсіпкерлікке қатысты сұрақтарға да жауап береді, неге биржалар көп, ақшаны сатып алуға банкіге салу тиімді ме т.с.с.

Кемшілік пен  ресурстардың шектелуі болуы оларды пайдалану альтернативтік жағдайда іске асады. Осы жағдайды Самуэльсон 2 тауар мысалында қарастыруа болады – зеңбірктер мен май.

1-вариант.  Қоғамның барлық ресурсы мая  өндірісін өндіруге бағытталған, 5 млн. кг бұл максимум өндірістің  ресурстық-технологиялық жағдайына  байланысты өндіруге болады.

2-вариант. 15 мың  зеңбірек шығаруға бағытталған.  Бірінші, екінші варианттарды қолдануға болмайды.

3-вариант.  Қоғам зеңбірек шығару үшін  май өндіру көлемін азайтады.

Альтернативтік  мүмкіндік мағынасы төменде көрсетілген.   

 

3 сурет

 

Мүмкіндік	Зеңбірек, мың тг.	Май, млн. тн
А	15	0
В	14	1
С	12	2
Д	9	3
Е	5	4
F	0	5

Өндірістік  мүмкіншіліктің көбеуі (нүктелер А, В, С, Д, Е, F) әлде трансформация, бұл анықтайды  экономика толық жұмыстылық кезінде  альтернативтік болады.

Қажетті талдауға өндірістің техника экономикалық жағдайына  қарай (зеңбірек не май) ресурстарды бөлу арқылы өндіруге болады. Ресурстардың толық жұмыс бастылық кезінде барлық нүктелер мүмкіндік комбинациясына байланысты көлбеу трансформациясында болады. кез келген нүкте көлбеуге парето тиімділік жағдайын анықтайды.

Өндірістік  мүмкіншілік толық қамтамасыз етілмесе не өндірістік комбинациясы жұмыссыздық болса, 4 нүктесінде деп болжасақ май мен зеңбірек көлбеуде жатпайды. Бұл ситуация ескертеді, қолда бар қосымша ресурстарды пайдалансақ, онда қару-жарақ және май өнімдерін шығаруды молайтады.

Өндірістік мүмкіншілік көлбеуі 5 нүкте маңында болса, онда қоғам бір мезгілде зеңбірек және май өндірісін ұлғайта алмайды.

Трансформация көлбеуі дәлелдеуі мүмкін және өндірістік айырмашылығын білу елдердің экономикалық, одан артық экономика трансформациялық көлбеудің жоғарғы деңгейге көтерілуі техникалық жаңалықтарын ашу, қазба байлықтарының жаңа қорын ашу және т.б. Қоғам әр кезеңде қорлануды таңдайды (финанситық және нақты секторларды инвестициялау) мен тұтыну (жеке). Қорлануды көбейту (жаңа заводтар мен фабрикалар үшін күрделі қаржыны көбейту) қоғам бірнеше жылдан кейін көлбеу трансформациясының сатысына көтерілуі.

 

 

 

 

 

 

 

 

                              Май

 

Экономикалық  заңды қалай түсіндіруге болады.

Бұл – экономикалық ұғым ретінде сонара қалыптасқан  құбылыстардың себеп-салдарлы байланыстары. Экономикалық зерттеулер кезінде ғалымдарға жекелеген, оқшауланған фактілермен жұмыс істеуге тура келеді. Сол себепті фактілерді топтастырып, қаржылау қажет, бұған индуктивті әдіс жалпы пікірлер пайымдаудан жеке қорытындыларды логикалық пайымдау әдісімен жүргізіледі.

Экономикалық  заңдар объективтік түрде әсер етуді  адамдардың сана-сезіміне байланысты емес экономикалық процестердің ішкі мазмұнын, мәнін анықтау үшін обьективтік  заңдарды ашу керек. Олар экономикалық құбылыстар мен процестердің қасиеттері (мән және форма) арасындағы қажетті,тұрақты, ұдайы тәуелділіктерді көрсетуі және обьективті болуына байланысты себеп-салдарды, байланыстарды, айқындайды.

Экономикалық  заңдар адамдардың экономикалық іс әрекеті  мен қатынастарын білдіреді.

Сонымен, экономикалық заңдар- бұл адамдар арасындағы экономикалық қатынастарды бейнелеу формасы. Олар адамдардың қоғамдық іс-әрекеттерінің тәуелді  байланыстарын, жүйесі ұғым-атау формасындағы заңдарын қарастырады.

Экономикалық  заңдар әлеуметтік, қоғамдық қатынастар заңдары жатады осылайша олар табиғат заңдарынан ажыратылады. Оның екінші бір айырмашылығы тарихи шектеулі сипатта болуы, ал табиғи заңдар мәңгілік қатынас ретінде зерттеу әдісіне ғана тәуелді. Өздерінің әрекет ету сипатына қарай экономикалық заңдар ерекше және жанама болып екіге бөлінеді.

Ерекше экономикалық заңдар жекелей алынған дәуірлерге, формацияларға тән. Мысалы, құлдық және феодализм дәуіріндегі материалды игіліктерді бөлу заңы.

Жалпы экономикалық заңдар барлық экономикалық заңдар барлық экономикалық формацияларда әрекет етеді, мысалы, еңбек өнімділігін арттыру заңы, уақытты үнемдеу заңы және басқа да тарихи-әлеуметтік қажеттіліктер.

Абстрактылық  ойлау кезінде мәннің сырты қабықтан босату кезі іске асады. Абстрактылық ойлау кезінде логикалық түсінік қалыптасады, азды не көпті зерттейтін нақты шындықты талдап қорытындылады. Өмірдің бұл фактісінде таусылмайтын ғылыми зерттеулер жатыр.

Логикалық түсінік  қоғамның экономикалық өмір жағдайын талдап бейнелеу экономикалық категория  К. Маркс жазды «... Категория білдіреді ... өмір сүру жағдайының күн-көріс фирмаларын тек жиі кейбір жақтарын белгілі қоғамда».¹

Қоғамның экономикалық даму заңын анықтауда – экономикалық ғылымның негізгі міндеті. Ф. Энгельс  тура бағынады экономикалық теория «Заңдар туралы ғылым, өндірісті басқару және адамдар қоғамындағы материалдық өмір игілігін айырбастау».²

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                   

 

                                                                           

 

 

 

 

 

Суретте экономикалық теорияның  басқа экономикалық ғылыммен байланысы, әрқайсысының өзіне тән пәні, қойған мақсаты бар. Құрылыс экономика курсын алсақ, осы өндіріс саласына байланысты заңдылықтар мен негізгі ерекше заңдарды зерделейді, не оның ерекшелік көрінісін, құрылыс саласындағы экономикалық категориялардың қызметінің ерекшелігін анықтайды. Негізгі көңіл қоятын жағдай құрылыстың тиімділігін арттыру экономикалық тұтқалар мен категорияларды, оның кейбір бөліктерін: құрылыс, жоспарлау мен сметаны жасау, құрылыс өндірісіндегі несие-қаржы механизмі, материалдық-техникалық маркетинг, менеджмент – бір сөзбен айтқанда құрылыстағы күрделі қаржыны жұмсаудың тиімділігін арттыру ерте жасалған негізгі өндірістік қорларды қайта құру және жаңғырту.

Экономикалық теория басқа  экономикалық ғылымдармен өзара байланысы арқылы шектелмейді, қоғамдық табиғи комплексіне әсер етеді, сонымен бірге техникалық ғылымдарға да, адамдардың шаруашылық қызметінде оларды пайдалану тиімді нәтижесінде анықтайды. Бұл экономикалық социологияға қатысты, мәдени экономия, химия ғылымының экономикасы, металлургия салаларының экономикасы т.с.с. экономикалық ғылымның ішкі саласы қолданбалы ғылымдардың барлық салаларымен байланысты, бұл ғылымдардың техника мен технологиясының интегралдық байланысының дамуына әсер етеді, бұл жағдай өте қажетті, келешек инженер кадрларды дайындауға, техникалық шешімді тиімді пайдалануға.