Ұлттық банк жүйесі

      Экономикалық  ынталандыруды дұрыс қолдану  мен нормативтік реттеуді жетілдіру  және Ұлттық банк тарапынан бақылауды күшейту есебінен барлық коммерциялық банктер қызметінің сапасын жақсартуды жүзеге асыру; олардың капиталдандыру деңгейін жоғарылату және халықаралық стандарттарға сай банктер тобын қалыптастыру.

      Банкааралық несиелік және валюталық нарықтарды дамыту және тереңдету жолдарымен оларда қалыптасатын пайыздық мөлшерлемелер мен айырбас бағам тұрақтылығына қол жеткізу, ал Ұлттық банк оларға тек өзінің тікелей және жанама реттеу құралдарымен ғана ықпал етеді;

      Республикалық бюджеттің тапшылығын Ұлттық банкінің тарапынан тікелей несиелеуден бас тартып, оның ішкі және сыртқы қаржылық нарықтарда инфляциялық емес әдістері арқылы қаржыландыруға көшу;

      Шаруашылық  жүргізуші субъектілері арасында төлемдердің  қауіпсіз, уақытылы және тиімді жүзеге асыру мақсатында еліміздің төлем жүйесінің сапалы қызмет ететін жаңа деңгейіне қол жеткізу және ұзақ мерзімді ұлттық төлем жүйесін дамыту;

      Орта  және ұзақ мерзімді инвестициялық жобаларды  инфляциялық емес несиелеу жүйесінің  негізін қалау.

      Бағдарламаның өткірлігіне қарамастан істің нақты жағдайын ескере отырып, оны жүзеге асырады.

      Ең  алдымен ақша несиелік реттеудің  құралдары және әдістері дами түсті.

      Банктердің  қайта қаржыландыру механизмдерінде  маңызды өзгерістер болды. 1995 жылы қаңтар айынан бастап директивті несиелерді беру тоқтатылды. Орталықтандырылған көздер есебінен берілетін несиелердің көлемі және мерзімі қысқарады. Экономиканы несиелеу қызметі негізінен Ұлттық банктен екінші деңгейлі банктерге көшті және олар өз кезегінде экономиканы несиелеудің шаруашылық жүргізу субъектілерінің бос қаражаттарын, халықтың жинақ ақшаларын тарту және сыртқы қарыздарды өздері тарту есебінен қамтамасыз етуге бейімдейді.

      1995 жылдың 1 жартысында Ұлттық банктің  2 деңгейлі банктерге беретін  несиелерінің негізгі массасы  аукцион арқылы ресурстар 3 ай мерзімге берілсе, 2 жартысында операциялардың барлық ауыртпалығын мемлекеттік бағалы қағаздардың 2 нарығына көше бастады. Сонымен бірге, банкааралық несие нарығы дамыды. Қыркүйек айынан бастап, ломбарттық несиелеу жүйесі еңгізілді. Базалық ақшалардың өсуін тежеу мақсатында, жылдың әр кезеңінде Ұлттық банк айналысқа бағалы қағаздарды шығару жолымен ақша массасының өсімін стерилизациялап отырды.

      1995 ж Ұлттық банк қайта қаржыландыру  мөлшерлемесінің жоғарлауын қарастыруға  әкелді. Инфляция қарқыны 1995 ж қаңтарында 8,9 пайыздан 2,4 пайызға дейін төмендеуін ескеріп, қыркүйекте қайта қаржыландыру мөлшерлемесі біртіндеп 210 нан 45 пайызға дейін төмендеді. Кейінгі айлардағы инфляцияның өсуі (айына 4,4) 20 қарашадан бастап Ұлттық банктің қайта қаржыландыру мөлшерлемесін 52,5 пайызға дейін арттыруына мәжбүр етті. Бұл өзгерістер өз кезегінде 2 деңгейдегі банктердің пайыздық саясатында да көрініс алды.

      1995 жылы Ұлттық банк мемлекеттік  бағалы қағаздар нарығының дамуын  қамтамасыз етті, ашық нарықтағы  операциялар басталды. Бұл жерде 1, 2 нарықтардың қызмет етуі қамтамасыз етілді. Нәтижесінде 95 ж айналыс мерзімі 3 айлық қазынашылық вексельдің көлемі 4,1 млрд. Теңгені құраса, мерзімі 6 айлық қазынашылық вексельдер 0,8 млрд. Теңгені айналысқа шығарды. Екінші нарықтағы операциялар көлемі жыл бойы 11,4 млрд. Теңге құраса, оның ішінде ашық нарықтағы операциялар 2,2 млрд. Теңгені құраған.

      1995 жылы Қазақстандық банкааралық  валюталық қор биржасындағы АҚШ  долларын сатып алу туралы  Ұлттық банктің позитивті тенденцияларын ескерсек, кәсіпорындардың ішкі валюталық нарықтағы шетел валютасындағы экспорттан түсетеін түсімдерін міндетті түрде сату талаптарын 30 пайызға дейін төмендету мүмкіндігін қарастырса, кейін оны мүлде алып тастау қарастырылады. Жыл соңында биржадан тыс валюталық нарық даму алды және ондағы операциялар көлемі биржалықтан асып кетті.

      1995 ж алтын валюталық резервтерді  басқару бойынша көптеген жұмыстар  жүзеге асырылды. 1995 жыл сәуірде  Ұлттық банктің басқармасы алтын  валюта резервтерін басқару тұжырымдамасын бекітті.

      Ұлттық  банк алтын валюта резервтерін көбейту  мақсатында валюта мен қымбат бағалы металдарды сату және сатып алу операцияларын  жүргізді.

      Мұндай  ақша несие саясатын жүргізу нәтижесі 1995 ж монетарлық бағдарламаларға  жүктелген параметрлер негізінен орындалады. Ол инфляцияның орташа айлық қарқынын 24,1 пайыздан 4,8 пайызға дейін төмендеуге әкелді. Әрі шетел валюталары бойынша теңгенің бағамы тұрақтанады. Ұлттық банктің жүргізіліп отырған ақша несие саясаты экономиканың тұрақтануына жақсы жағдай туғызады. ЖІӨ нің құлдырауы (1994 ж 23,7) 9 пайызға дейін төмендеді. 1997 ж салыстырғанда экономикалық бірқатар салаларда өндірістің өсуі байқалады. Сауда балансының қалдығын жақсарту тенденциялары анықталады.

      Қазақстан Республикасында төлем құралдарын тиімді пайдалануды жоғарылату үшін 95 ж Ұлттық банктің басқармасымен: «Қазақстан Республикасында есеп айырысудың вексельдік жүйесі туралы уақытша ереже» «Банктік сервистік бюро туралы уақытша ереже», «Қазақстан Республикасы аумағында дебиттік және кредиттік карточкаларды пайдалану мен байланысты шетел валютасындағы есеп айырысудың уақытша тәртібі» нормативтік құжаттар дайындалып бекітіледі.

      «Қазақстан  Республикасы Ұлттық банкі туралы»  және «Қазақстан Республикасы банктер  және банктік қызметтер туралы» Призеденттің заң күші бар жарлығы шықты.

      97 ж . 6 наурызда «Заң күші бар,  «Қазақстан республикасы Президентінің  жарлығына толықтырулар  еңгізу  туралы», 1997 ж 28 сәуірде «Қазақстан  Республикасындағы вексельдік айналыс  туралы», 97 ж. 11 шілде «Банктік қызмет сұрақтары бойынша Қазақстан Республикасы кейбір заң актілеріне өзгерістер мен толықтырулар еңгізу туралы» заңқабылданды.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

1.3. Банктік  қызметтердің ұйымдық негізі, банктердің типтері

     Банктік заңдарда, банктің жарғылық қоры қандай көздерден құралғанына байланысты оларды: мемлекеттік, жеке меншік, акционерлік, аралас және шетелдік банктер деп жіктейді.

     Банктердің  ұйымдық акционерлік формасының ерекшеліктері мен айырмашылықтары  неде? «Шаруашылық серіктестіктер мен  акционерлік қоғамдар туралы» заңға сәйкес, біріншіден, акционерлік қоғам –бұл құрылтайшылардың меншік құқығын, Ұлттық банк берген лицензия негізінде шығарылатын акциялармен куәландыратын заңды тұлға. Акционерлердің банк меншігіндегі үлесі мен табысы сатып алынған акциялардың санымен тікелей байланысты. Акционерлердің жауапкершілігі тек сатып алынған акциялардың сомасымен ғана шектелген. Егер банк банкротқа ұшыраса, өз қызметін тоқтатса, барлық кінә жеке акционерлерге емес, банкке қойылады.

     Банкті  басқаруда акционерлердің жауапкершілігі тек басқарманы сайлау мен жылдық жиналыстарда банк саясатына қатысты сұрақтар бойынша дауыс беру мен шектеледі.

     Банкті  ұйымдастырудың акциялық емес формасы  қатысушылардың меншік құқығын куәландыратын  қандай да бір формальды куәлікті қажет етпейді.

     Үлес  қоушы банк қызыметі мен байланысты бар тәуекелді өз мойнына алады  да, оның барлық міндеттері бойынша  жауап береді. Банкрот болған жағдайда кінә банкке және де өзінің бар мүлкімен жауап беретін әрбір үлескерге  де қойылады.

     Екіншіден, акционер өз акцияларын басқа тұоғаға бере алады. Бұл жерде банктің қызмет етуі жекелеген акционерлердің қоғамнан шығуына біліксіздігіне банкроттыққа ұшырауына байланыссыз. Ал үлестік жарна формасында қатысушы өз үлесін, басқа қатысушылардың келісімінсіз бере алмайды.

     Үшіншіден, акционерлік банкте оны басқару  бойынша қызметтер нақты үлестірілген. Басқарманы таңдайды, соңғысы төрағаны, ал ол басқару аппаратын, басқару  аппараты өз кезеңінде мамандар мен  қызметкерлердің міндетін анықтайды.

     Банкті  ұйымдастырудың акционерлік формасының кемшіліктеріне мыналар жатады: акционерлік банкті құру, қиындығы өзгермелі жағдайға бейімделу мен икемділік дәрежесінің төмен болуы.

     Осы жағдайда аталған кемшіліктерге  қарамастан банкті ұйымдастырудың акционерлік  формасы нарық жағдайында тиімді, қолайлы болып келеді және нарықтық экономикасы дамыған барлық елдерде банктер акционерлік компания немесе корпорация нысанында ұйымдастырыоуы да кездейсоқтық емес.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

ІІ-тарау. Ұлттық банк жүйесі

     2.1 Банктердің Ұлттық, Орталық және Коммерциялық банктер мен қарым –қатынасы.

      Ұлттық  банк –ақша резервтерінен, басқа  да материалдық құндылықтардан тұратын  жекеше мүлкі бар заңды тұлға.

      Заңның 9 бабына сәйкес, Ұлттық банк жарғылық қорын 10 млрд. Теңге көлемінде мына қаражаттар есебінен құрылады: республикалық бюджеттен бөлінген қаражаттар, мемлекеттен алынған негізгі қорлар және Ұлттық банк тапқан пайдадан аударымдар.

      Қ.Р  –ның Ұлттық банкінің негізгі міндеті  –Қ.Р ның Ұлттық валютасның ішкі және сыртқы тұрақтылығын қамтамасыз ету болып табылады. Қ.Р ның ҰБ. Міндеттері:

      - Қ –ның экономикалық дамуы  және оның дүниежүзілік экономикаа  интеграциялануы мақсаттарына жетуге  көмектесетін ақша айналысы, несие,  банктік есептеулерді және валюталық  қатынастар саласындағы мемлекеттік  саясатты жасау және жүзеге асыру;

      - ақша –несие және банк жүйесінің  тұрақтылығын қамтамасыз етуге  көмектесу.

  Негізгі бағыттары:

• елдегі несиелік ресурстарды және ақшалай айналымды басқару;
• өзіне бағынышты мекемелер арқылы ақшалай түсімді инкассациялауды ұйымдастыру және жүзеге асыру;
• банк ісін лицензиялау, ақша несиелік реттеудің әдістерінің формаларын талдау;
• банк ісін бақылау мен қадағалау;
• елдің банк жүйесінің тәуелсіз балансын жасау т.б.

Несиелік  ресурстар мыналардың есебінен құралады:

• меншікті қаражаттары;
• басқа банктер мен тартылған және келісім шарт негізінде ҰБ ке орналастырылған қаражаттар,
• ҚР ның тыс жерлерден тартылған қаражаттар;
• Мемлекеттік арнайы қорлардан және бюджеттің арнайы бос қаражаттарынан.

     Банктердің  ҚР ның ҰБ пен қарым қатынасы «ҚР-ң  банктер және банктік қызмет туралы» заңның 41-45 баптармен анықталған қағидалар негізінде қалыптасады.

     ҰБ  ақша несие жүйесінің амуы мен  қалыпты қызмет етуіне ықпал етеді; банктік жүйе үшін қажет кадрларды  дайындауға қатысадыү

     ҰБ  реттеушілік және жақылау қызметі  “Қр –ның ҰБ. туралы” заңымен шектеледі.

     ҰБ  банк банктердің міндетін, нормативтерді  сақтауын және “ҚР ның ҰБ туралы”  заңмен анықталады, өкілеттіліктерге сәйкес, олармен шығарылатын жағдайды бақылап отыру үшін ҰБ ті тұрақты  бақылаушыларды ендіру болып табылады.

     ҚР. Президентінің “ҚР –ғы банктер және банктік қызмет турлы” заң күші бар жарлғына сәйкес ҰБ –ке банктік аудитті лицензялау қызметі жүктелген. Оны лицензиялауға байланысты нормативтікқұжаттарды жатқызады; онда банктік аудиторлардың жауапкершілігі анықталып және жоғарғы талаптар қойылады.

     Орталық банктер бүкіл елдің несие  жүйесін басқарушы әрі реттеуші бс органының рөлін атқара отрып, ерекше орынға ие және басқарудыңмемлекеттік  органы болып табылады Олардың басшылық рөлі мемлекет берген өкілеттіліктермен  анықталады.

     Орталық банк елдің эмиссилық, резервтік  және кассалық орталығы, сондай –ақ  ол норма шығару, басқару құқығын  ие, “банктердің банкі”, “соңғы сатыдағы несие беруші” рөлін атқарады, ақша несиелік және валюталық саясатты анықтап, оның негізгі мақсаты пайда  табу емес, ақша несие саясатын жүзеге асыру және елдің несиелік жұмысын басқару болып табылады.