Салык жуйесы

    Заттай Салықтар кезінде Салық толемінің негізі заттар түріндегі мүлік болып табылады. Жеке анықталған зат толем негізі бола алмайды, оны салық түрінде алу Салықтартың ңүқьщ қатынаста-рының тоңтауына әкелген болар еді.

   2.Салық — бұл қайтарылмайтын түрде ақша алу. Салықты
төлеу кезінде қүнның біржақты қозғалуы орын алады: төлеу-
шіден мемлекетке карай.

    Осылай салық, ақша, бірінші - төлеушіден мемлекетке, одан кейін - мемлекеттен төлеушіге (яғни ақша қайтарылады) қарай жылжитын кайтарымды толемдерден (мысалы, мемлекеттік ңарыздар) өзгешеленеді.

   Салықтардың «әлеуметтік қайтарымдылығы» туралы көптеген теориялар болган және бар, олар әсіресе социалистік қаржы дәуіріне тән болды. КСРО кезіндегі халықтан алынатын барлық Салықтартар кайтарымды деп бекітілген. Бюджетке түскен ақша-лар қарл^ыландырудың коптеген жүйесінен отіп барып халыққа ақысыз білім беру, емдеу, әлеуметтік қамсыздандыру түрінде және басқа да кеңес халкының көптеген қажеттіліктерін қанағаттандыру арқылы халыққа қайтарылады.

    Бұлардың барлығымен келісуге болады: расында да кеңес уақытында халыққа әлеуметтік төлем төлеу сомасы аса үлкен көлемге жетті, тіпті азаматтардан жиналатын салықтың жалпы сомасынан да асып түсті. Халықтан салық жинау социалистік қаржыда ешқашан маңызды рөл атқарған емес, бұл экономиканың мемлекет меншігіне негізделгендігін көрсетеді, онда мемле-кеттің негізгі кіріс көзі мемлекеттік кәсіпорындар толемінен түсіп отырды. Салықтарды әлеуметтік төлемдер арқылы қайтару капитализмнен де орын алады (әсіресе оның дамыған нысанында), мұнда мемлекет салықтар жинай отырып халыққа жәрдемақы түрінде қайтарады (жұмыссыздар бойынша жәрдемақыларды айтуға болады). Алайда, нақты салықтартық құқық қатынастары аясында ешқандай да қайтарымдылық туралы айтуға болмайды:

салық - бұл қарыз келісімі емес және де салықтартың төлемдер сомалары қайтары Салық жүйесі мемлекет қаржы көздерін жасаудың ең негізгі құралы болуымен қатар, ел экономикасын қайта құруға, өндірістің ұлғайып дамуына және саяси әлеуметтік шаралардың толығымен іске асуына мүмкіндік туғызады. Еліміздің салық жүйесінің дамуын төрт кезеңге бөліп қарастыруға болады:

• 1-ші кезең (1992-1995 жж) – жаңа салық жүйесі базисінің, салық кезеңінің өңделуі және іске қосылуы;

• 2-ші кезең (1996-1998 жж.) – нарықтық экономика талаптарына сай келетін салық жүйесін құруды аяқтау;

• 3-ші кезең (1998-2000жж.) – барлық қағидалардың ескерілуі арқылы салық жүйесіне өзгерістер мен толықтыруларды енгізу, салық жүйесін одан әрі жетілдіру.

• 4-ші кезең (2001-2002 жж.) – Жаңа салық Кодексі қабылданып, іске қосылды.

   Қазақстан Республикасының 1991 жылдың 25 желтоқсанында қабылданған Қазақстан Республикасындағы Салық жүйесі туралы Заң тәуелсіз салық жүйесін құрудың ең алғашқы бастамасы болып табылады.

   Бұл еліміздің экономикасын реформалаудағы күрделі жұмыстардың бірі болып саналады. Осы кезеңдерде елде көптеген өзгерістер болды және экономиканың дамуына көптеген құбылыстар, атап айтқанда, меншіктің көптеген түрлерінің дамуы, шаруашылық жүргізуші субъектілер мен мемлекет арасындағы қатынастардың құқықтық негізде жүргізілуі және тағы да басқа құбылыстар іске аса бастады.

  Осы Заң бойынша алғаш рет Қазақстан Республикасында 42 салық түрі қызмет етті және олар 3 топқа бөлінді:

• жалпы мемлекеттік салықтар – 10,

• міндетті түрде төленетін жергілікті салықтар мен алымдар – 11,

• жергілікті салықтар мен алымдардың 18 түрі.

Бұл салықтардың негізін табыс салығы, пайдаға салынатын салық, қосылған құнға салынатын салық, акциз салығы, жер салығы және тағы басқа салықтар құрады.

Алғашқы салық жүйесінің көптеген кемшіліктері де болды. Атап айтқанда, басқа елдерге қарағанда біздің салық жүйеміздің жинақталған ғылыми және практикалық тәжірибелерінің жеткіліксіздігі, салық түрлерінің көптігі, халықаралық салық салу қағидаларының назардан тыс қалуы, айналымды анықтаудың қиындығы, дәлелсіз берілген жеңілдіктердің көптігі және тағы да басқалары. Осыдан келіп еліміздің салық жүйесін реформалаудың қажеттігі туындады

    Қазақстан Үкіметі 1992 жылдың басында салық жүйесін кезеңді түрде реформалаудың концепциясын қабылдады. Аталмыш концепцияны іске асырудағы негізгі кезең болып Қазақстан Республикасы Президентінің 24-ші сәуірдің 1995 жылында қабылдаған „Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы” Заң күші бар жарлығы табылады. Ол 1995 ж 1-ші шілдесінен бастап іске қосылды, нәтижесінде бұрын қызмет еткен 42 салық түрінің орнына 11 салықтар мен алымдар қызмет ететін болды. Бұл Салық Заңдылығы бойынша еліміздің салық жүйесі нарықтық қатынастар талабына біршама бейімделіп, халықаралық тәжірибеге мейлінше жақындатылады. 1999 жылы салық жүйесі 5 рет өзгерістерге ұшырады. Осыған орай 2000 жылы 1-ші қаңтарынан бастап Қазақстан Республикасында 17 түрі салықтар мен алымдар қызмет етті. 4-ші кезеңде, яғни 2001 жылдың 12 маусымында Жаңа Салық Кодексі қабылданып, 2002 ж. 1-ші қаңтарынан бастап іске қосылды. Салық Кодексінде Қазақастан Республикасында қолданылатын салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер, атап айтқанда 9 салық, 13 алым, 9 төлем, 1 мемлекеттік баж, 4 кедендік алым белгіленген.

    Қазақстан Республикасы салық жүйесін басқару Қазақстан Республикасы Конституциясы бойынша Президентке, Парламентке, Үкіметке, Қаржы Министрлігіне жүктеледі. Салық қызметі органы Қазақстан Республикасы Қаржы Министрлігі Салық Комитетінен және облыс, Астана, Алматы қалалары, аудандар мен қалалар бойынша салық комитеттерінен тұрады.

    Қаржы Министрлігінің салық комитеті салықтар және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық әрі уақытылы түсуіне мемлекеттік басқаруды қамтамасыз ететін және салық қызметі органдарын басқаратын орталық атқарушы орган болып табылады. Салық қызметі органдарына салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің салық міндеттемелерінің орындалуына салық бақылауын жүзеге асыру жөніндегі міндеттер жүктеледі. Салық органдары тиісті жоғары тұрған салық қызметі органдарына төменнен жоғары қарай тікелей бағынады және жергілікті атқарушы органдарға жатпайды. Уәкілетті мемлекеттік орган салық органдарына басшылық жасауды жүзеге асырады. Салық органдарының бірінші басшыларын қызметке уәкілетті мемлекеттік органның бірінші басшысы тағайындалады.

                                              Қорытынды

    Экономикалық  жағдайдың жалпы  жақсаруы  салықтардың түсімдерінің ішінде табысқа салынатын салықтардың көбеюіне әкеледі.

    Әр мемлекетте әрқашан да екі альтернативті, яғни бюджеттік пен салықтық саясаттардың арасындағы қарым-қатынастарының құрылуының принципиалды қарама-қайшылықты стратегиялық қолайлы жол бар.

     Бұл, бірінші жағдайда - халықтың қазынаға жоғары салықтарды төлету, оның қауіпсіздігі, амандығы, басқа қызықшылықты қорғаудың толық жауапкершілігін өз мойнына алу, сондай-ақ ертеңгі күнге сенімділігінің мүмкіндігінің бар болуын өзіне қабылдау. Екінші жағдайда - шектеулі төмен салықтарды алу, яғни азаматтардың, халықтың өзінің қарауынша өздерінен алынбаған салық түріндегі құралдарды өз беттерінше қолданатындар өз-өздерін мемлекеттің көмегінсіз-ақ күте алады.

     Әр жағдайда бұл таңдаудың мәселесін шешу негізінен халықтың әлеуметтік және экономикалық деңгейлерінің тұтынуынан, оның экономикасының потенциалды және әлеуметтік бағытталуынан қатысты. Ереже бойынша, әлсіз экономикамен елдерде, яғни дамып жатқандар, өзінің қалыптасу және нарыққа көшудің, әсіресе алғашқы қадамында қатысты төмен салықтарға ұмтылады. Кейін, қоғамдық тұтынудың (білім беру, денсаулықты сақтау, коммуналды қызмет және т.б.) әр түрлі формаларының дамуымен салық салудың аса жоғары деңгейіне баяу өту жүзеге асырылады, оның параметрлері экономикасы мықты: елдердің, басқа сөзбен айтқанда, дамыған елдердің максималды мәніне жетеді.

Алайда, жалпы тенденцияның шектеуінде әртүрлі мемлекеттер әр түрліше өзінің қаржылық, сондықтан, салықтык саясатын құрайды. Олар тым жоғары нәтижелі айқындамасы бойынша жеке тұлғалардың меншігінен гөрі қаржылық құрылымдардың бақылауындағы қаржы құралдарының қолданылуын, салықтық және басқа міндетті төлемдер түрінде қоғамның табыстарынан 50% дейін алу мүмкін деп ойлайды. Басқалары, керісінше, бұл көзқарастарды бөлмей, өздерінің салықтық тәбеттерін жалпы ішкі өнімнен 25-30% - бен шектейді.

     Біріншілердің ішінде, бай елдер, олардың салықтық алып тастаулары орта жандық жалпы табыстар деңгейіндегі 25-30 мың. долл. елеулі сома құрайды. Мысалы, Данияда бұл халықтың бір жанына 17 мың. долл. шамасында (ЖІӨ-гі салықтардың үлесі - 51%), Швейцарияда 15 мың. долл. шамасында (ЖІӨ-гі салықтардың үлесі - 33%), Норвегияда -14 мың. долл. (ЖІӨ-гі салықтардың үлесі - 42%), Германия, Франция, Бельгия, Финляндияда - 11-ден 12 мың. долл. диапазонында (ЖІӨ-гі салықтардың үлесі - сәйкес 40% - дан 47% - ға дейін).

     Орта жандық табыстарының деңгейі бойынша соңғы орынды алатын елдерде салықтық алып тастаулары көлемі аса қарапайым. Солай, ол Оңтүстік Кореяда 2,5 мың. долл. төмен (ЖІӨ-гі салықтардың үлесі - 22%) құрайды, ал Мексикада 500 долл. төмен (ЖІӨ-гі салықтардың үлесі - 16%). Және тек Ресей орта жанды табыстар деңгейі бойынша соңғы категорияға түссе де, салықтық алып тастаулар үлесі бойынша жоғары дамыған елдердің артынан тартылады - ЖІӨ-нің 30% астам (шамамен халықтың әр жанына 1 мың. долл., яғни Жапония мен Швейцария деңгейінде). Басқаша айтқанда, онда 4 адамнан түратын статистикалық отбасына барлық салық түрлерінің алу сомасынан жалпы қиындықта орташа 4 мың. долл. қүрайды. Сол уақытта, мемлекеттердің адекватты көлемде бұл отбасылардың қызығушылығы мен қажеттіліктерін қорғауды қарастырады.

     Алайда, белгілі болғандай, мемлекеттің бюджеті арқылы қайта таратудың мүмкін салық салу деңгейінің өз шектеуі бар, яғни ол экономикалық және әлеуметтік қайшылықтарының шиеленісуі әрі қарай өсуіне жеткендегі ЖІӨ-гі салықтық алып тастаулардың сондай үлесі. Олар ашық саяси дауларда және салықтық реформалардың наразылық шақырылған уайыммен, оның ішінде: салықтық үкіметке бағынбау, табыстарды массалық жасыру және салықтық міндеттерді орындаудан кету, ұлттық экономикадан шет елдерге капиталдың ағылуы, халықтардың салық төлеушілер үшін азырақ ауыртпалылықты түсіру бойынша аймақтарға көшу формаларымен көрсетілуі мүмкін. Және тек шүғыл немесе форс - мажорлық жағдайларда (мысалы, соғыс, сұрапыл апаттар, ірі техногендік апаттар, эпидемия) экономикалық үғынуларға қарсы салықтық шектеудің деңгейі қалыпты жиһазда оның ең жақсы мәнінен көп жоғары болуы мүмкін.

     Салық салу мәселелері әрқашанда экономистер, философтар, әр түрлі дәуірлердің мемлекеттік қызметкерлерінің ойларымен қамтылды. Салық салу теориясының негізін салушылардың бірі А.Смит салықтар, оны төлейтіндерге арналған - құлдықтың белгісі емес, керісінше бостандықтың деп айтқан болатын. АҚШ-тың мемлекеттік қызметшісі және ғалымы Б.Франклин «өмірде өлім мен салықтардан басқа шарасыз заттар жоқ» деп айқындады.

     Д.С.Миль алғаш рет ғалым классиктерінің арасында салықтың бірегей емес, керісінше, салықтардың әркелкілігін жалпылауын қолдану ойын түжырымдады.

Онымен қоса, қазынаның табыстарында негізгі орынды тікелей салықтарға (рента мен мүраға) берген. Жанама салықтарды айтсақ, оның ойынша, олармен тек сол азы ғана бірінші қажеттілік заттарына жатпайтындар салықпен алыну керек және барлық жалпы қолданылуға арналмаған, тек халықтың кейбір категориясының қандай-да бір ерекше түтынуларын қанағаттандыру үшін.

XX ғ. 70 - 80 ж.ж. батыс елдерде ұсыныс экономикасының неоклассикалық теориясында негізделген А. Лаффердің бюджеттік концепциясы қолдау алды. Оның мәні салық төлеушінің салықтық жүктеменің өсуі оның табысының белгілі «критикалық деңгейі» деп аталатынның өсуімен қоса жіберіледі, оның арттыруы алдын ала бұл табыстың төмендеуіне шарасыздықпен әкеледі, өндірістің қысымына, кейін тіпті ақырғының рентабельді емес болғаннан тоқталуына әкеледі. 1995 ж. Қазақстанда «Салық және бюджетке төленетін міндетті төлемдер туралы» ҚР Президентінің Жарғысы жүзеге асырылды

     Қазақстанның салық саясаты салық берешегін жеңілдету жолымен республика экономикасына қаражаттарды салу тиімділігін көтеруге бағытталған.

    Салық салуды жетілдіру, диверсификацияны ынталандыру бойынша және экономиканың жаңа салаларын дамыту міндеттерін іске асыру мақсатында 2007-2009 жылдар салық саясатының негізгі бағыттарын анықтауда.

     Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне салық салу мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңы салық жеңілдетулерінің жиынтығын қарасытартын, жалпы салық ауыртпалығының деңгейін төмендетуге (дербес кіріс және әлеуметтік салықтар, СҚБ, арнайы салық режимдеріндегі салық), экономиканың бөлек салаларының ерекшеліктерін іске асыруға, сонымен қатар экономиканың бөлек секторының ерекшеліктерін іске асыруға жеке кәсіпкерліктің еркін дамуына кедергі жасайтын кейбір әкімшілік мәселелерді шешуге және де жеке кәсіпкерліктің дамуына кедергі жасаушы кейбір     әкімшілік мәселелерді шешуге бағытталған:

    қосылған бағаға салық мөлшерін төмендету;

    жеке кіріс салығын 10 пайыз дәрежесінде барлық жеке тұлғаларға фискалды мөлшерін енгізу;

    әлеуметтік салықты орта есеппен алғанда 30 пайызға төмендету;

патент және жеңілдетілген декларация негізінде шағын бизнес субьектілері үшін арнайы салық тәртібінде салық мөлшерлерін төмендету;

    ауылшаруашылық өнімді өндіруші кәсіпорындарға қосылған бағаға салықты төлеуде арнайы тәртіпті енгізу;