Жұмыспен қамтудың және жұмыссыздықпен күресудің кейбір аспектілері

     Жұмыспен қамтудың арнайы түрлерінің сипаттамасы :

     Жұмыспен  қамтудың жеткіліксіздігінің салдары  жұмыссыздық болып табылады. Қазақстан Республикасының азаматына жұмыссыздық құқығы келесі шарттарды сақтаған жағдайда ғана беріледі  
 
 

    Экономикаға жұмыссыздықтың теріс әсерін сипаттау үшін жұмыссыздықтан болған жоғалтуларды анықтау өте маңызды. Біріншіден, бұл қаржылық жоғалтулар, себебі, мемлекет әрекет етуші еңбек туралы заңға сәйкес жұмыссыздарға жәрдемақы төлеуге міндетті. Екіншіден, жұмыссыздардың өндіріске қатыспауынан, ешнәрсе өндірмегендіктерінен, мемлекет ұлттық өнім мен ұлттық табыстың белгілі бір бөлігін жоғалтады.

    Бірінші түрдегі жоғалтулардың көлемін  жұмыссыздығы бойынша төленген жәрдемақылардың  сомасы ретінде анықтауға болады. Екінші түрдегі жоғалтулардың шамасын жұмыссыздардың жылдық орташа санын жұмыспен қамтылған бір адамның жылдық орташа өнімділігіне (ұлттық табыс немесе өнім бойынша алынған) көбейту арқылы есептеуге болады.

    Халықты жұмыспен қамту бойынша мемлекеттік  мекемелердегі есеп пен есептілік бюджеттің орындалуын бақылаушы құрал бола тұра, ұлттық табысты кеңейтілген ұдайы өндіріс мақсаттарына тиімді бөлуге және халық шаруашылығындағы салалардың дамуына қажетті қатынасты сақтауға, бекітілген мемлекеттік бюджетті дәл орындауға ықпал етеді. 

Қазіргі таңдағы Қазақстан  Республикасындағы  жұмыспен қамтамасыз ету саясаты

    Жұмыссыздық  проблемаларын  шешуде  еңбек  биржалары (тұрғындарды  жұмыспен  қамту  қызметі )  айтарлықтай  орын  алады.  Нарық  қатынастары  дамыған  елдерде  еңбек  биржасы  алғашқыда  жұмыссыздарға  жәрдем  беру  мақсатында  адамгершілік  институттары  ретінде  пайда  болды.  Уақыт  өте  келе  және  еңбек  қатынастардың  дамуына  сәйкес,  оның  мақсатымен  және  атқаратын  қызыметтері  өзгереді.  Еңбек  биржасы – бұл  еңбекті  жалдау  барысында  жұмыскерлер  мен  кәсіпкерлердің  арасында  делдалдық  келісім  жасалатын,  тұрақты  жұмыс  істейтін  мекеме.  Бұрынғы  КСРО – да  ең  соңғы  еңбек  биржасы  1932  жылы  жабылған  болатын.  Қазіргі  нақты  жағдай – еңбек  нарығының  барлық  элементтерін  қайта  жаңғыртудың  қажеттігін  көрсетіп  отыр.  1991  жылдың  1  шілдесінен  бастап  Қазақстанда  барлық  жерде  тұрғындарды  еңбекпен  қамту  қызыметі  жұмыс  істей  бастады.

    Еңбек нарығы – жұмысшылар мен жұмыс  орындарының саны арасындағы қатынасты реттейтін механизм. Бұл жұмыс күшінің бірқалыпты ұдайы өндірісін және еңбекті тиімді пайдалануды қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар мен әлеуметтік, соның ішінде құқықтық институттар жүйесі болып табылады.

    Еңбек нарығының құрылымы деп оның құрамына кіретін барлық элементтер арасындағы байланыстар мен өзара әрекеттесуін айтамыз. Еңбек нарығының элементтерінің ішінде келесілерді бөліп қарастырған тиімді: жалдамалы жұмысшылар мен олардың бірлестігі; кәсіпкерлер мен олардың одақтары; мемлекеттік органдар жататын нарық субъектілері.

     Еңбек нарығының құрылуы, қалыптасуы және дамуы 1-ші суретте көрсетілгендей бірқатар факторларға байланысты болады.

Сурет  1 –  Еңбек нарығының қалыптасуына әсер етуші факторлар 
 

    Нарықтық  реформалар жұмыспен қамту сферасына жеткілікті деңгейде әсер етпейді, яғни ол мынадай нарықтық емес белгілерін сақтап қалды: жасырын жұмыссыздық түріндегі еңбектің артықшылығы және еңбек потенциалын жұмысшы күшінің бағасын жасанды түрде төмендете отырып, тиімсіз пайдалану.

 
       Еңбек  биржаларының  негізгі  атқаратын  қызыметтері  мыналар:  еңбек  нарығындағы  сұраным  мен  ұсынымды  анықтау;  жұмыссыздарды  есепке  алу  және  бос  жұмыс  орындарын  тіркеу;  жұмысын  ауыстыруға  және  жұмысқа  тұруға  тілек  білдіретін  адамдарға  ақпараттар  беру;  Жұмыс  іздеп  жүрген  кадрларды  оқыту  мен  қайта  дайындауды  ұйымдастыру;  жастар  арасында  кәсіптік  бағдар  беру  жұмысын  жүргізу;  адамдарды  жұмысқа  орналастыру  үшін  делдалдық  қызымет  көрсету  және  жұмыссыздыққа  байланысты  жәрдемақы  тағайындау.  Мемлекет  кәсіпорындар  мен  ұйымдардың  мүдделерін  есепке  ала  отырып,  биржалар  арқылы  еңбек  нарығына  әсер  етеді.  Еңбек биржасы  беретін  жұмысқа  жолдама  кәсіпкерлер  үшін  міндетті  болмайды,  ол  тек  қана  ұсынымдылық  сипаты  болады,  себебі  олардың  жұмыскерлерді  еркін  түрде  таңдауға  хұқы  бар  және  оны  өздерінің  кадр  бөлімі  арқылы  жүзеге  асыруға  тырысады. 
       Қазіргі  еңбек  биржасында,  жұмыс  күшіне  сұраным  мен  ұсыным  туралы  мағұлматтар  банкісі  болуы  қажет.  Осы  бағытта  өнеркәсібі  дамыған  Батыс  елдердің  тәжірибесін  қолдануға  болады.  АҚШ – та,  мысалы,  аймақты  және  жергілікті  деңгейде  жұмыс  күшінің  электронды  банкілері  құрылған.  Онда  жұмысқа  орналасқан  кезде  жоғары  сапалы  консультациялық  көмек  көрсетіледі.  Нәтижесінде  барлық  мамандық  топтарындағы  жұмыссыздардың  40  проценті  бір  айдың  ішінде  жұмысқа  орналасады.  Сондай – ақ  жұмыссыздарды  қаржыландырудың  жаңа  бағдарламасы  ендірілген.  Әсіресе,  Вашингтон  штатында  федералдық  үкімет  тиісті  білім,  жұмыс  тәжірибесі   бар  және  өз  ісінің  маманы  болғысы  келген  400  жұмыссыз  адамға  белгілі  бір  уақытқа  дейін  мүмкіндік  беріп,  алдын – ала  жәрдемақы  төлейді.  Бұның  өзі,  олардың  жұмыс  жобасының  экономикалық  дәлелі  бар,  әдейі  курстарды  өткен,  сондай – ақ  жаңа  істі  консультант  көмегімен  бастаған  жұмыссыздарға  беріледі.  
      Осы  уақытқа  дейін  біздің  елімізде  еңбек  нарығы  болмады.  Мамандарды  қайта  дайындаудың  тым  қарапайым  жүйесінің  болуы – тұрғындарды  толық,  бірақ  тиімсіз  түрде  жұмыспен  қамтуға  жағдай  туғызды,  өмір  сүру  ресурстарын  бөлуде  теңгермешілідікке  жол  береді,  ал  ол  белгілі  бір  дәрежеде  қоғамның  өндіргіш  күштерінің  дамуын  тежеді.  Әкімшілдік - әміршілдік  басқару  жүйесі жағдайында  мемлекет,  жұмыспен  толық  қамту  мәселесін   өндіргіш  күштерді  орналастыру  бағдарламасына  сәйкес  орталықтанған  жоспар  бойынша    өндіріс  салалары  мен  аймақтарына  бөлу  арқылы  шешіп  отырады.  Жаңа  жұмыс  орындарын  жасау  еңбек  етуге  қабілетті  бар  тұрғындардың  санына  асып  кетіп  отырды,  ал  ол, өз  кезегінде    жұмыс  күшінің  тапшылығын  тудырады.  Және де,  бұл  қадырлық  экстенсивті   типтегі  шаруашылық  механизмінен  қолдау  тауып  отырды:  кәсіпорынның  жалақы  қоры  жұмыскерлердің  санынан  тәуелді  болды,  олардың  санының  өзгеріп  отыруы  еңбек  өнімділігінің  төмендігінің  және  басқа  жұмыстарға   пайдаланудың  орнын  толтыруға  тиіс  еді. 
       Оның  есесіне  жұмыскерге, белгілі бір  жұмыс  орнына  ие  болуға  нақты  кепілдік  берілетін  және оны  жұмыстан  шығару  іс  жүзінде  мүмкін  болмайды.  Соның  нәтижесінде  жұмыс  күшіне  деген  сұраным  еркіндігі  мен  ұсыным  еркіндігі  қатаң  шектеледі.  Мемлекет  жұмыскерлердің  белсенділігі  мен  қозғалысына  қатаң  бақылау  жасап отырады,  олардың  өздерінің  жұмыс  күшін  қолдануына  тек  қана  мемлекет  белгілеген  еңбек  нысандарының  шеңберінде  ғана  рұқсат  етіледі. 
       Кадрларды  тұрақтандыруда «жас  маман»  институты,  белгілі бір  кезеңде  мерзімдік  шартқа  қол  қою  сияқты  тікелей әдістер,  тікелей  жұмыс  уақыты  өтелгеннен  кейін  пәтер  беруге  уәде  ету,  бір  кәсіпорында  істеген  үзіліссіз  жұмыс  стажын  жоғалту  қатері  сияқты  жанама  әдістер  де  қолданылады.  Өздерінің  қабілетін  толығырақ   көрсетуге  және  лайықты  өмір  қалпын  қамтамасыз  етуге  мүмкіндік  беретін  жұмыс  істеу  ұмтылысы – қалада  төлқұжат  тәртібі  түрінде,  елде  керісінше  колхозшыларға  төлқұжат  бермеу,  жұмыстан  шығуға  кедергі  жасау,  пәтер  алу  қиындықтары  сияқты  әкімшілік  механизімі  кедергілеріне  тірелетін.  Бір  орында  ұзақ  уақыт  жұмыс  істеу  экономикалық  тұрғыдан  да  және  әлеуметтік  тұрғыдан  да  ынталандырылады.  Соның  нәтижесінде  еңбекті  ауыстырудың  экономикалық  заңды  бұзылды.  Оның  мәні – адам  өзінің  экономикалық  жағдайын  жақсарту  үшін  белсене  жұмыс  істеу  керек,  ал  ол,  үнемі  өзін - өзі  жетілдіру  қажет  етеді,  соған сәйкес   жұмыс  істейтін  өмірдің  барлық  кезеңі  бойына  еңбек  ету  нысанынан  ауыстырып  отырады. 
 

Қорытынды

     Жұмыспен  қамту саласындағы мәселелер  тек әлеуметтік-экономикалық өзгерістердің  нәтижесі емес, сонымен бірге келешектегі  реформалардың бағыты мен динамикасын  анықтайтын қуатты факторлар болып табылады. Нарықтық қатынастардың қазіргі кезеңінде экономиканың барлық салаларындағы түбегейлі өзгерістер әсері халықты жұмыспен қамтуға байланысты жаңа көзқарастарды дер кезінде ойластыруды және соған қатысты тиімді мемлекеттік саясатты жүргізуді талап етеді. Cондықтан, еліміздегі әлеуметтік-экономикалық қатынастардың трансформациялану кезеңінде жұмыспен қамту мәселесін, оны реттеудің мақсаты мен бағыттарын анықтау үшін дер кезінде қайта қарау өте маңызды.

    Бүгінгі таңда Қазақстанда және оның аймақтарында жұмыспен қамту мәселелерінің өзекті аспектілері болып отырғандар: инженерлік-техникалық мамандықтарға қажеттіліктің және өндірістік сфера, ғылым, өнеркәсіптің ғылыми салаларында жұмыспен қамтылғандардың қысқаруына алып келген, персоналдардың салалық және кәсіби-біліктілік құрылымының деформациясы; экономиканың көлеңкелі және қылмысты салаларында ресми емес жұмыспен қамтылғандардың көбеюіне алып келетін жұмыспен қамтудың жаңаша емес формаларының кеңінен таралуы. 

     Тұрақты даму тұжырымдамасын жүзеге асырудың маңызды жағдайы әлеуметтік бағдарланған рыноктік экономиканы құру болып саналады. Елдің тұрақты дамуы – адамдардың жұмыспен тұрақты түрде қамтылумен, еңбек саласындағы әр алуан қисылтаяң ахуалдар көрінісінің алдын алумен тікелей байланысты. Қазіргі кезде экономиканың нақтылы секторында жұмыссыздықпен күресу мәселесі жұмыс орындарын құрумен, жұмыспен қамтудың белсенді саясатын жүргізумен жұмыссыздықтан қорғаумен біртұтас түрде қаралуға тиіс. Рыноктік қатынастар пайда бола бастаған кезде мемлекеттің әлеуметтік саясатының ең маңызды міндеттерінің бірі – еңбеккерлердің жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғау жүйесін жасау болып табылады. Жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғау жүйесі дамыған елдерде қазіргі ғасырдың басынан-ақ белсенді түрде қолданыла бастаған болатын.

     Қазақстандағы жұмыссыздық бойынша әлеуметтік қорғау жүйесін дамыту үшін халықаралық  тәжірибені талдау жасаудан басқа, оның мәнін, мағынасын, қызметін және оның қызмет істеу үдерісін анықтау қажет. 
 
 
 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

1. В.Д. Камаева. Экономическая теория. Мәскеу-1999
2. Мауленова С.С. Экономикалық теория, Алматы-2004
3. Үсенова Г. Жұмыспен қамту және экономикалық өсу, Ақиқат-№2, 2003
4. Қазақстан әйелдері мен ерлері (статистикалық жинақ), Астана-2007
5. Шеденов Ө.Қ. Жалпы экономикалық теория. Ақтөбе-2004
6. Кедейлікпен және жұмыссыздықпен күрес жөніндегі 2000-2002 жылдарға  арналған бағдарлама