ЭМР-дің түрлері мен әдістерін сынаптау

Жоспар 
 

1.Теориялық  экология нені  зерттейді? 

2.Ағзаға  әсер етуші экологиялық  факторлардың негізгі  зандылықтарын.Қандай  факторлар шнктеуші  болып табылады? 

3.Экожүйенің  энергиялық байланыс.Экожүйедегі  энергия ағымы  және химиялық  элементтер айналымы. Қоректену тізбектері және трофикалық деңгейлер қолдану жүесі. 

4. Тірі заттың тасмалдау  қызметі. 

5. Ауыз, мәдени тұрақты  және барлық шаруашылықтарының  су қойылатын жалпы  талаптарды атаңыз 

6.Антропогенді  жолмен пайда болатын   және ауаға  тарайтын газдарды  атаңыз. 

7. Шөлдену дегенде  нені түсінесіз? 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

1.Теориялық экология нені зерттейді?

Экология (грекше oikos-үй, тұрақ, мекен, logos-ғылым) "мекен еткентабиғи орта туралы білім” деген мағынаны білдіреді. Шынында  да экология қоршаған ортаның тавзалығын сақтау, яғни салауатты өмір қалпын қалыптастыру болып табылады. Қазір экология кешенді ғылымдар ретінде дамып отыр. Сонымен қатар экология табиғатта болып жатқан барлық өзгерістердің себеін анықтау, баға беру, оның зиянды жақтарын алдын алу мәселелерін қарастырады. Ең алғаш 1866 жылы "экология” терминін неміс биологі Э.Геккель ұсынып, оның анықтамасын берген.

Экология  – тірі организмдердің бір-бірімен  карым-қатынасын қоршаған ортамен  байланыстырып зерттейтін ғылым. Бұл  анықтама қазір ғылыми-техникалық прогреспен және адамның іс-әрекетін байланыстырыла атылып, оның аясы кеңейіп түсуде.

Қазақстан полигондары

Республикамыздың  аудандарында ядролық қарудың сыналғаны  әлемге әйгілі. Полигондар аймағы ұзақ жылдар бойы құпия сақталынды. Тек  Семей полигоны ғана көпшіліктің назарында болып, қалған сынақ аймақтарынан жұрт беймәлім еді. Шын мәнінде, қазақ даласының шамамен 19 млн га жері 40 жыл бойы ядролық сынақтың полигоны болды. Ол жерлер Семей, Азғыр, Нарын, Тайсойған т.б. полигондар алып жатқан табиғаты әсем,шұрайлы жайылымдар еді. Осы жерлерде 1949-1989 жылдар аралығында болған ядролық сынақтардың 27-сі атмосферада, 183-і жер бетінде, қалғаны жер астында жасалды. Атом қаруы сыналған елдерді салыстырсақ, Ресейде –225, АҚШ-та -1032, Қазақстанда 500-ден астам жарылыс жасалған. Бұдан біз Қазақстан жерінің қаншалықты зардап шеккенін көреміз. Атом қаруы сол сияқты Ұлыбритания, Қытай, Франция, Үндістан және Пәкістанда да сыналғанын білгеніміз жөн. Оның үстіне, дүние жүзіне танымал ядролық сынақтың орталықтары Капустин Яр(Ресей) мен Лобнор (Қытай) Қазақстанға шекаралас жақын жатқан аумақтар 

2.Ағзаға әсер етуші экологиялық факторлардың негізгі зандылықтарын.Қандай факторлар шнктеуші болып табылады?

Ағза - француздың – organisme, латынша - organiso –  құрамын, сыртқы құрылым беремін деген сөздеріндегі мағынаны береді.

 Кең көлемде алатын болсақ, тірі ағза- дегеніміз,бір-бірімен байланыста болатын және бір-біріне бағыныңқы болатын элементтерден тұратын және олардың өзара байланыстары мен құрылысы біртұтас құрылымды беретін биологиялық жүйе болып саналады.

 Ағза  деген ұғымға тек жеке даралар  (индивидтер) ғана емес, колониямен  өмір сүретін (колониялы ағзалар),отбасы (жануарлардағы), популяция, биоценоз  және тағы басқаларда кіреді.

 Қысқаша  алғанда, ағза-дара, индивидиум, «тірі дене».

 Тіршілік  ортасы –ол, табиғаттың тірі  ағзаны қоршап тұрған және  онымен тікелей өзара байланыстағы  бөлігі.Тірі ағзалар өте күрделі  және ауыспалы өмірде тіршілік  етеді, олар сол ортаның әсеріне  байланысты үнемі өзгереді,тіршілік  әрекеттерін үнемі өзгертіп отырады.Ағзалардың ортаға бейімделушілігі – адаптация деп аталады.

 Ортаның  ағзаға әсер етуші жекеленген  бөліктері мен құрылымы – экологиялық  факторлар деп аталады.Экологиялық  факторлар табиғаты жағынан және  ағзаға әсер ету әрекеттері  жағынан әртүрлі болады.

 Абиотикалық  факторлар- табиғаттың өлі элементтері:  температура, жарық, радиоактивті  сәулену, қысым, ауаның ылғалдылығы,  судың құрамындағы тұздар, жел,  ағымдар, жергілікті жер релефтары  және т.б. 

 Биотикалық  факторлар – бұл тірі денелердің бір – біріне тигізетін әсерлері.

 Антропикалық  факторлар – адамның табиғат  компоненттеріне әсер еткен іс-әрекеті  (оңды немесе теріс әсерлер).

 Тірі  ағзаларға экологиялық факторлардың  әсер етуші жалпы заңдылықтары:

1.Оптимум  Заңы.

2.Әсер  етуші фактордың түрлі функцияларға әсерінің бір жақты болмауы. 3.Өзгергіштік, вариабелділік және түрдің жеке даралардың орта факторларының әрекетіне жауап қайтару реакциясының әр түрлі болуы.

4.Әсер  етуші әр факторларға түрлер  әр түрлі жолдармен бір –  бірімен байланыссыз, өз бетінше бейімделуі.

5.Жеке  түрлердің экологиялық спекторы  төмендемейді. Әр түрдің өзіндік  экологиялық мүмкіншіліктері бар. 

6. Факторлардың  өзара байланысы. 

7. Факторларды  шектеу ережелері. 

 Негізгі  абиотикалық факторды және ағзаның  оған адаптациялануын қарастырайық.

 Жарық  . Күн сәулелерінің спекторының  әртүрлі бөліктеріндегі сәулелену  ағзаға әртүрлі жағдайда әсер  етеді: 

 Көрінетін  жарық өсімдіктерге оларда жүретін  фотосинтез процесі үшін қажет.Түрлерді  жарықсүйгіш (Фотофилдер) және көлеңкесүйгіш (фотофобтар) деп бөледі.

 Ұзынтолқынды  ультрокүлгін сәулелерге (УКС) өте  белсенділік тән. Олардың көп  мөлшері қауыпті, ал аз мөлшерде  көптеген түрлерге - өте қажет.Олар  өте күшті бактерицидті әсер  етеді, антирахитік дәрумен Д  түрінде қабылданады, терінің күюін (терінің қорғаныштық реакциясы) қамтамасыз етсе, инфрақызыл түсті ұзындығы 750 нм.-ге жететін ұзын толқындар ағзаны жылулықпен қамтиды.

 Жасыл  өсімдіктер өміріндегі жарықтың  ролі:

1).Хлорофиллдің  пайда болуы (фотосинтез).

2).Лептесіктердің жұмысын қалыптастырады (газ алмасу және транспирация), ферменттердің белсенділігін арттырады,ақуыз және нуклеин қышқылдарының биосинтезін жақсартады.

3).Жасушаның  бөлінуі мен созылуына, өсуіне  және өсімдіктің дамуына әсер  етеді, жемісберу мен гүлдеу мезгілдерін анықтайды, сонымен бірге өсімдіктердің формасының қалыптасуына да әсер етеді.

 Жарыққа  байланысты болатын экологиялық  топтар:

1. Жарық  сүйгіштер (жарықтағы) – гелиофиттер. 

2.Көлеңке  сүйгіштер (көлеңкедегілер) – сциофиттер.

3.Көлдеңкеге төзімділер – факультативті гелиофиттер.

 Жануарлар  үшін жарық кеңістікте бағытты  бақылауға , көруге ғана қажет. 

 Температура.Тіршілік  үшін қажетті температура мөлшері  0-дан басталып, +50°С –қа дейінгі  температура аралықтары, осы температура  аралықтары ақуыздың нормадағы құрылысы және қалыптасуы жүреді. Бірақ кейбір ағзалар осы мөлшерден тыс температура мөлшерінде де тіршілік ете алады:

1.Криофилдер  –суықты қажет ететін түрлер.

2.термофилдер  – керісінше, жоғары температураны  қажет етуші түрлер.

 Өсімдіктердің температураға адаптациялануы:

 Төменгі  температураға :

1.Суыққа  төзімсіздер. 2.Аязға төзімсіздер.3.Мұзға  төзімділер (аязға төзімділер).

 Жоғарғы  температураға :

1.Салқынға  төзімділер. 2.Ыстыққа төзімді эукариоттар. 3.Ыстыққа төзімді прокариоттар.

 Жануарлардың  температураға адаптациялануы :

1.Химиялық  терморегуляция. 2.Физикалық терморегуляция. 3.Ағзалардың өзін -өзі көрсетуі.

 Ылғалдылық. Су - барлық ағзалардың тіршілігіне  қажетті жағдай.

 Суға  байланысты өсімдіктердің экологиялық  топтары.

 Гидатофиттер  – суда толығымен немесе біршама  бөлігімен тұрып өсетін өсімдіктер.

 Гидрофиты  – құрлық –су өсімдіктері,  олардың көпшілік бөлігі суда  өседі, су тоғандарында, шалшық  суларда, балшықтарда өсетін өсімдіктер.

 Гигрофиттер  – құрлықтағы өсімдіктер, олардың көпшілігі ылғалды ауасы бар жерлерде, ылғалды топырақта өседі.

 Мезофиттер  – аздаған және өте шөлді  жерлерде өсетін өсімдіктер.

 Ксерофиттер  - ылғалы жеткіліксіз жерлерде  өседі. 

 Суккуленттер  – бойына шырын жинаған шырынды  өсімдіктер, оларда суды паренхималары мен түрлі органдарында жинау қабілеттері бар. 
 
 
 
 
 
 
 

3.Экожүйенің энергиялық байланыс.Экожүйедегі энергия ағымы және химиялық элементтер айналымы. Қоректену тізбектері және трофикалық деңгейлер қолдану жүесі.

Табиғи  экожүйелер әртүрлi көлемдi бола алады: тоған, мұхит, шалғындық, тайға, дала – әртүрлi көлемдi экожүйенiң мысалдары. Кез келген экожүйенiң тiрi бөлiгi – биоценоз және оның физикалық айналасы бар. Майда экожүйелер үлкендерiнiң құрамына кiредi. Бiздiң планетадағы жалпы биологиялық зат алмасу жеке алмасулардың өзара әсерлерiнен түзелiдi.

Экожүйелер  зат алмасумен қажеттi 4 құрамдас бөлiктi бiрiктiрудi қамтамасыз ете алады: биогендi элементтер және заттар қоры және продуценттер, консументтер мен  редуценттер.

Продуценттер  – биогендi элементтерден органикалық зат жасайтын, яғни күн энергиясын пайдалана отырып, биологиялық өнiм жасайтын жасыл өсiмдiктер.

Консументтер  – осы органикалық заттарды пайдаланып, жаңа түрлерге айналдырушылар. Олар әдетте жануарлар. Бiрiншi реттi косументтер – өсiмдiкқоректi түрлер және екiншi реттi консументтер – етқоректi жануарлар.

Редуценттер – органикалық қосылыстарды минералдарға дейiн ыдырататын организмдер. Редуценттердiң  ролiн биоценозда негiзiнен саңырауқұлақтар  мен бактериялар және өсiмдiктер мен жануарлардың қалдықтарын өңдейтiн майда организмдер.

Экожүйелердiң  тұрақтылығының негiзгi принципi – энергия  ағыны көмегiмен жүретiн зат  алмасу – Жердегi тiршiлiктi үздiксiз  қамтамасыз етедi. Осы принцип бойынша  тұрақты жасанды экожүйелер, су немесе басқа ресурстар жинақталатын өндiрiстiк технологиялар ұйымдаса алады. Биоценоздардағы организмдердiң келiскен қызметiн бұзу экожүйелердегi зат алмасудың өзгерiстерiне әкеп соқтырады. Бұл топырақ өнiмiнiң азаюының өсiмдiктер өнiмiнiң төмендеуiнiң, жануарлар өнiмдiлiгi мен өсуiн тоқтатудың, табиғи ортаның бiртiндеп бұзылуының негiзгi себебi болады. 

4.Тірі заттың тасмалдау қызметі.

Тірі жүйелердің сыртқы және ішкі әсерге (өзгерістерге) жауап қайтара алу қасиеті. Адам ағзасындағы тітіркенгіштік көбінесе жүйке, бұлшықет және безді ұлпалардың қасиеттеріне байланысты болады. Бұлар жүйке серпілісі, бұлшықет жиырылуы немесе заттар секрециясы (сілекей, гормондар, т. б.) түріндегі әрекетке жауап қайтару арқылы жүзеге асады. Жүйке жүйесі жоқ тірі ағзаларда тітіркенгіштік қозғалыс кезінде көрініс береді. Мәселен, амебалар немесе домаланғылар (вольвокс) концентрациясы жоғары тұзды қолайсыз ерітіндіден кетіп қалады. Ал өсімдіктер жарықты молырақ сіңіру үшін өркенінің қалпын өзгертеді (жарыққа ұмтылады).

Қозғалыс (қимыл) - орын ауыстыра алу қасиеті. Бұл да тірі нәрсеге ортақ қасиет, дегенмен бір қарағанда бекініп орныққан ағзалар қозғала алмайтын тәрізді болып көрінеді. Кез келген тірі ядролы (эукариотты) жасушада цитоплазма қозғалыста болады. Тіпті бекініп орныққан жануарлар әдетте аздап қозғалыс жасайды. Өсімдіктерге «өсу» қимылы тән қасиет, ол жасушалар саны мен мөлшерінің ұлғаюы есебінен жүзеге асады. 
 
 

5.Ауыз, мәдени тұрақты және барлық шаруашылықтарының су қойылатын жалпы талаптарды атаңыз

Шаруашылық-ауыз суымен жабдықтауға және мәдени-тұрмыстық су пайдалану орындары жөніндегі санитарлық-эпидемиологиялық ереже мен нормаларды бекіту туралы Қазақстан Республикасы Денсаулық сақтау министрлігінің 2004 жылғы 28 маусымдағы N 506 бұйрығы