Жинақтаушы зейнетақы қорының зейнетақы активтерiн басқару

    Қаржылық талдаудан кітаптардың  бірқатар авторлары инвесторлар  мен несие берушілерді қамтамасыз  ететін, меншікті капиталдың оның  жалпы соммасына қатынасының ең аз мәні 0,6 болып табылады деп есептейді. (21,22). А.Д.Шеремет, А.М.Ковалев; В.П.Привалов, О.В.Ефимова және тағы басқалар бұл көрсеткіштің 0,5 деңгейдегі мәні кәсіпорынның барлық міндеттемелерін өз қаражатымен жабуды қамтамасыз ете алатын ең төменгі көрсеткіш бола алады (2,18,6) деп санайды.

    АҚШ және Еуропа елдерінде  тәуелсіздік коэффициентінің жоғары  жетерлік деңгейі болып, 0,5-0,6 тең  болатын меншікті капиталдың  баланс валютасына қатынасы саналады.Бұл  жағдайда несие берушілердің  тәуекелдігі төмен болады:өз қаражаттарынан қалыптастырылған мүліктің жартысын сатып (қарызға алынған қаражаттар салынған, екінші жартысы кейбір себептермен құнсызданған болса да), кәсіпорын өзінің қарыз міндеттемелерін жабуына болады.

   Жабдықтаушылар мен сатып алушылар арасындағы келсім-шарттық міндеттемелер қатаң сақталатын және фирманың атағына үлкен  мән  берілген нарықтық экономикасы дамыған елдерде тәуелсіздік коэффициентіне мұндай жоғары талаптарды қоймайды (Жапонияда оны 0,2-ге дейін төмендетуге болады).

    Жоғары да көрсетілген меншікті коэффициентін 0,5-0,6  деңгейінде  шектеуді орындау, қарызға берушілер үшін ғана емес, кәсіпорынның өзіне де маңызды. Сондықтан талдаушыға, қаражат көздерін орналастырудың тиімділігін белгілеуге мүмкіндік беретін, құрылымына зерттеу жүргізіліп баға беру қажет.Нарық жағдайында ол ақпарат ішкі және сыртқы пайдаланушылармен  жүзеге асырылады.Ақпаратты сыртқы пайдаланушылар, мысалы, банктер. Несие берушілер  меншіктік капиталдың  авансталынғанын капиталдың жалпы сомасындағы үлесінің өзгеруін, келісім-шарттарға отырған кездегі қаржылық тәуелділік жағынан баға береді.Меншікті капиталдың үлесі  төмендегенде тәуелділік өседі.Кәсіпорын капиталының құрылымын  зерттеу оларға  кәсіпорын қызметінің кеңейгені немесе  қысқарғаны жайлы  айтуына мүмкіндік береді.Қысқы мерзімдік несиелердің  төмендеуі және меншіктік капиталдың өсуі  кәсіпорын қызметінің  қысқарғанын  көрсетеді. Бірақ  біріңғай  мұндай қорытынды жасауға болмайды, себебі бұл қаражаттың үлесі басқа факторлардың несие үшін және диведентке пайыздық мөлшерлемелер әсерінен болуы мүмкін.Егер несие үшін пайыздық мөлшерлемелер дивиденттердің мөлшерлемелерінен төмен болса, онда тартылған қаражатты өсірген дұрыс, ал егер керісінше болса, онда меншікті капиталды пайдаланған дұрыс. Әрине авансталған капиталдың құрылымы жоғарыда қарастырылған жағдайларға  тәуелді болады.

      Қаржылық  есеп берудің активтерінің  қалыптасу  көздерінің  құрылымын   зерттеу үшін  келесідей талдау  кестесі құрылады.                                                    

Кесте 9

Тауарлы-материалдық  қорлардың қалыптастырудың қалыпты  көздерімен қамтамасыз етілуі 

 

Тұрақсыздық қаржылық және қалыптасқан жағдай келесі теңсіздікпен сипатталады:

      ҚШ > НК немесе НК < ҚШ   (3) 

Бұл қатынас  кәсіпорын өзінің тауарлы-материалдық  қорларының бір бөлігін жабу үшін «қалыпты емес» болып, яғни негізделмеген болып саналатын қосымша жабу көздерін таратуға баруына тура келетін жағдайға сәйкес келеді.

    Бұны тәуелсіздік коэффициентіне  енрі көрсеткіш болып табылатын  қатыстырылған капиталдың барлық  авансталынған  капиталдағы  үлес салмағы да дәлелдейді. Оны тәуелділік коэффициенті деуге болады.Ол мына  формулалармен анықталады:                                                                                                                                      

               Кт = Қк : А к немесе  Кт  = 1 – Ктс (4) 

Мұндағы: Кт – тәуелсздік  коэффициенті;

                 Қт – қатыстырлған капитал;

                 Ак – авансталған капитал (балнс валютасы, жиыны); 

                 Ктс – тә

уелсіздік коэффициенті.

Батыс фирмаларында қаржыландыру коэффициентінің  кері көрсеткіші кеңінен қолданылады, қарастырылған  капиталдың  меншіктік  капиталға  қатынасымен анықталатын  қарыз және меншікті қаражаттар қатынасының коэффициенті           

                                                             

      Кк/м  =Қк:Мк          (5) 

     Мұндағы:  Кк/м -  қарыз және  меншікті  қаражаттар

                        Қатынасының  коэффициенті; 

 Қк -    қатыстырылған капитал.

      Мк -    меншікті  капитал.

 Бұл коэффициент  кәсіпорын активтеріне  салынған  меншікті қаражаттың әрбір теңгесіне  қанша қарыз қаражаттын тартқанын  көрсетеді.Біздің кәсіпорынымызда  бұл көрсеткіш келесі белгілермен  сипатталады

   2009 жылы 10617545

   2010 жылы 14067732

    Арнайы әдебиеттерде (2,    10)  бұл көртеткіш үшін қалыпты шектеу  Кк/м     Егер оның мәні  1-ден асып кетсе,онда кәсіпорынның тәуелсіздігі мен тұрақтылығы қауіпті нүктеге жетеді,бірақ жауап әр уақытта бір жақты бола бермейді.Қарыз және меншікті қаражаттар қатынасының коэффициенті  салалық ерекшеліктерге, кәсіпорын шаруашылық қызметінің  сипатына және айналым қаражатының  айналу жылдамдығына байланысты болады. Материалдық айналым қаажатының айналымдылығының жоғары көрсеткіштері  және дебиторлық борыштың одан да жоғары айналымдылығы кезінде  коэффициенттің қауіпті мәні   бірден асып кетуі мүмкін, ол сонда да кәсіпорынның қаржылық дербестігіне ешқандай әсерін тигізбейді. 
 

2.4. ЖЗҚ-ның төлем  қабілеттілігі мен өтімділігін талдау 

     Егер  бір жүйенің бір немесе бірнеше  теңсіздігінің қолайлы варианттағы  қарама-қарсы мәні болса, онда баланс өтімділігінің абсолютті өтімділіктен азды көпті айырмашылығы болады. Баланстың  топтастырылған баптарын кесте түоінде  көрсетуге болады.  

Кесте 10

Баланс активінің  өтімділік дәрежесі бойынша және пассивтің төлеу мерзімінің неғұрлым  шұғылдығы бойынша баптарының тобы 

 

     Актив пен пассив баптарының І тобынынң жиындарын салыстыру жақында келіп түскен кірістер мен төлемдердің қатынасын көрсетеді. Актив пен пасив баптарының ІІ тобын салыстыру жақын уақытта күтілетін төлем тәртібінің жағдайының жақсаруы немесе нашарлауы туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.

     Жалпы алғанда баланс активі мен пассив баптарының І және ІІ топтарын салыстыру  арқылы ағымдағы өтімділікті анықтауға  болады. Активте 2009 және 2010 жылдары өтімді активтер 160371 және 346314 мың теңгені құраса, пассив бөлімде неғұрлвм тез төленуге тиісті міндеттемелер 2009-2010 жылдарда 0-ге тең.

     Баяу  өткізілетін активткрді ұзақ мерзімді міндеттемелермен салыстыру перспективалы  өтімділікті бейнелейді және болашақ  кірістер мен төлемдерді салыстыру  негізінде төлем қабілеттілігін жобалауды көрсетеді, яғни кәсіпорынның бұдан да алыс алдағы уақытқа қаржылық жағдайының жақсаруы немесе нашарлауын алдын ала біліп отыруға мүмкіндік береді. Мысалы, кестеде берілген мәліметтерге қарасақ, 2009 жылы 491002 мың теңгені құраса, 2010 жылы 0-ге тең. Ал пассив бөлімінде ұзақ мерзімді міндеттемелер 2009 жылы 43077,5 мың. теңгені құраса,  2010 жылы  212513 мың.теңгені құрап отыр. Бұл мәліметтерден  ЖЗҚ-ның перспективалық өтімділігі жоғары екенін көреміз.

     Баланс  активі мен пассиві баптарының төртінші  тобының жиындарын салыстыру кәсіпорынның иеленушілері алдындағы міндеттемелердің жаба алу мүмкіндігін көрсетіп отыр.

     Жалпы өтеу коэффициенті өтімді құралдар жедел  және қысқа мерзімді міндеттемелерінің  сомасын өтейтінін белгілеуге мүмкіндік  береді және сонымен баланс құрылымынң тұрақтылық дәрежесін ғана емес, кәсіпорынның өзінің қысқа мерзімді қарыздары бойынша тез есптесе алу қабілеттілігін дәлелдейді.  Кәсіпорынның аралық өтімділік коэффициентінің тәмен және жалпы өтеу коэффициентінің жоғары болуы кезінде айналымдылықтан аталған көрсеткіштерінің нашарлауы осы кәсіпорынның төлем қабідетінің нашарлығын көрсетеді. Өтімді қаржылардың айналым көрсеткіштерінің нашарлауы болған кезде, кәсіпорынның төлем қабілетін объективті бағалау үшін осындай төмендеу себептерін айқындау керек.

     Кәсіпорынның  қаржылық тұрақтылығының маңызды көрсеткіштерінің бірі – төлем қабілеттілігі. Ол баланстың  өтімділігімен тығыз байланысты. Сонымен бірге кәсіпорынның төлем  қабілеттілігінің басты факторлары – елдегі саяси және экономикалық жағдай, ақша нарығының жағдайы, кепілдік және банктік заңдарының жіктелуі, меншіктің капиталмен қамтамасыз етілуі,

     дебиторлық  қарыз, кәсіпорынның қаржы жағдайы және басқалар әсер етеді. 

Кесте 11

Ағымдағы активтердің  өтімділік көрсеткіштері