Шағын және орта бизнес түсінігі.

1992 – 96 жылдары кезеңінде кәсіпкерлікті  қолдау және дамыту, екі мемлекеттік  бағдарламаның жүзеге асыру шағын  бизнестің құрылуы мен қалыптасуына  негіз бола алады. Бұл кезеңде шағын кәсіпкерлікпен айналысатындардың үлесі жалпы жұмыспен қамтылғандардың саны ішінде келесі қатынасты құрады: 1992 жылы - 6%, 1993 жылы - 4%, 1994 жылы - 4%, 1995 жылы - 5%, 1996 жылы – 5,2%. Қызмет етуші субъетілерінің саны 24030 бірлікке дейін артты⁷. 2000 жылы тіркелгендердің саны 118429 бірлік, олардың ішінде 107134 – шағын кәсіпорындар⁸, және 59244 – қызмет етуші кәсіпорындар болды.

Сонымен, көріп отырғанымыздай, ойланып ұйымдастырылған шағын  және орта бизнес саясаты стагнациялық экономикадан шығудың балама жолы бола алады, өйткені ол екі макроэкономикалық проблемелармен байланыстырады – жұмыспен қамту және өндірістің жандануы. Шағын кәсіпорындар экономикаға барлық көрсеткіштер бойынша өзгерістер алып келуі мүмкін. Өзін жұмыспен қамтуды ынталандыру және шағын кәсіпорындар ашу ең аз шығынмен жұмыссыздық мәселесінен шығатын жол ретінде қарастырылады. Соңғы он жылдықты дамыған елдердегі экономиканың даму тенденциясы шағын бизнес саласына өтумен байланысты. Осы салаға бәсекелестікті ынталандыру, кәсіпкерліктің жандануы, қоғам ресурстарын толығырақ қолдану және инновациялық процесті күшейту сияқты негізгі үміт арттырған. Батыс елдерінде шағын бизнес тиімді дамуды қамтамасыз ету және мемлекеттік экономикалық саясатты қосу саласына айналған. Мемлекеттік протекционистік шағын бизнестің нақтылануы қажет еткен, адрестілігін, жеңілдіктер тек шағын кәсіпорындарға берілетін. Шағын кәсіпорындарды ажырату барысында сандық сипаты бойынша, әр елдегі экономикалық жағдайға байланысты әр түрлі пікірлер қалыптасқан. Жалпы сипаттамасы ұйымдастырылуының қарапайымдылығы, жаңа өнім шығаруға тез бейімделе алуы, нарыққа қызмет ету, яғни нақты тапсырыстармен сатуға, сондай – ақ шағын кәсіпорындарды басқару және меншікті біріктіру дәрежесі болып табылады.

Кез келген процесс сияқты шағын және орта бизнестің дамуы мен қолдауын басқару қажет. Кәсіпкерлік басқару объектісі ретінде өзінің ерекшеліктері бар. Егер бұл сұраққа басқару қызметі жағынан келетін болсақ, онда басқарудың келесі қызметтерін көрсетуге болады:

• жоспарлау (стратегиялық менеджмент, маркетинг стратегиясын әзірлеу, бизнес жоспарды әзірлеу);
• ұйымдастыру (барлық деңгейде кәсіпкерлікті сәйкес басқару құрылымын құру);
• мотивация (кәсіпкерлік белсенділікті ынталандыратын механизмді қалыптастыру);
• бақылау (жоспарланған істерден ауытқуды анықтау және сәйкес түзетулер енгізу);

  Осы орайда ұсынғым  келіп отырғаны мәні – шағын  кәсіпкерліктің экономика жағдайын  жақсарту үшін ірі ағымы бар  екенін көрсететін, экономиканы  дамыту үшін кәсіпкерлік модельді  ұстану. Осы теорияға сәйкес мемлекет кәсіпкерлік белсенділікті тиімді, әрі икемді ынталандыру әдісін табуы қажет⁹. Сәйкес мемлекеттік саясат қоғамдағы кәсіпкерлік климатты өзгерте алады ма деген? Бұл сұраққа жауап оң болады. Тек бұл үшін, мемлекет жаңа кәсіпорындар ашуды ынталандыратын, кәсіпкерлікті қолдау саясатын жүргізуі тиіс. Және де бұл көп қырлы қолдау кәсіпорынның даму жағдайы мен кезеңіне байланысты әр түрлі сипатта болуы қажет. Себебі, қай құрылған және тоқырау алдында тұрған кәсіпорындар қолдаудың әр түрлі тәсілдерін қажет етеді.

ҚР – дағы шағын  және  орта  бизнестің 

даму  тенденциялары.

Бұл  сұрақта Қазақстандық  кіші  және  орта  кәсіпкерліктің  қазіргі  кезедегі  мен  соңғы  жылдардағы  жағдайы  қарастырылады.

Дамыған  индустриалды  мемлекеттерде  шағын  бизнестің  өзі  ғана  жалпы  ішкі  өнімнің 50% - дан астамын  алады. Біздің  елімізде болса, шағын   бизнесті  және  оған  орта  бизнесті  қосқанның  өзінде  олардың ЖІӨ - гі сыбағалы  үлесі 30% - дан аспайды.  Мәселен, 2002 жылдың  нәтижелері  бойынша  еліміздегі  шағын  және  орта  бизнес  субъектілерінің  жалпы  іші  өнімдегі  үлесі 17%  болды,  ал  2003 жылы бұл  пайыздық  қатынас 20% шамасында  болды. Бұл  статистикалық  мәліметтер  осы  сектордың  ұлттық  экономикасындағы  елеулі   еместігін  көрсетеді. /1.,2../.

Бірақ  шағын  бизнес  субъектілерінің  елеулігі  бөлшек  сауда  саласында  байқалады. Осы  саладағы  олардың  үлесі 90% - ға жетеді.

Мұндай жағдайдың  қалыптасуын ең  алдымен  осы  сектордың  бәсекелестік  еместік  қабілетімен   байланысты.

Шағын  және  орта  кәсіпкерлік секторындағы  қалыптасып  отырған жағдайдың қандай  екенін  көру  үшін енді статистикалық мәліметтерді  келтірейік.

Қазақстандық  экономиканың  соңғы  бес жылдағы  қарқынды  өсуі өзінің  бастауын  әлемдік  рыноктардағы  шикізат  ресурстарына  бағалардың шарықтауынан  және  үкіметтің  сауатты  нарық  реформаларды жүргізуінен  алады.  Олардың  нәтижесінде  Қазақстандық  экономикаға  ақша  массасының (мұнай  долларының  түсімінен) қысымы  артып  барады. Сол  себепті  қазіргі  кезде  біздің  елімізде инвестициялау  объектілерінің  тапшылығы  байқалуда. Сондықтан  көптеген  тұлғалар  өз  істерін  ашуға  тырысуда.

Статистика  бойынша  ҚР – сы агенттігінің  мағлұматтары  бойынша  2004 жылғы  1 қаңтар қарсаңында біздің елімізде  шағын  бизнестің  130779  субъектілері  тіркелген. Олардың 71,5%  әрекет етеді. Бұл өткен периодтағы  осы көрсеткіштегі 11,8% көп. 2004 жылдың 1 қаңтарында  белсенді  кіші  кәсіпорындарының  42,2%  саудаға, автомобильдерді жөндеуге   және  үй  шаруашылығы қолдамындағы  өнімдерді  өндіруге  мамандырылған. Ал өнеркәсіптік  бағыттағы  әрекет ететін  белсенді  шағын  кәсіпорындардың  үлесі  12,5% , ал осы  кәсіпорындардың 90,2% өңдеу  бойынша  өнеркәсіптік  қызметті  жүзеге  асырады /3./.

Жоғарыда келтіріліп  кеткен статистикалық мәлеметтерден көріп отырғанымыздай  шағын бизнес субъектілері  көбінесе  сауда мен сервис  саласында әрекет  етеді. Ол көбінесе  шағын кәсіпорында ашушылардың бастапқы  қапиталдарының  аздығымен байланысты.  Сондай – ақ, өнеркәсіптік  қызметті  жүзеге  асыратын  кіші  бизнес  субъектілерінің  аз  үлесі  мемлекеттік  реттеудің  жетілмегендігімен  және құрал – жабдықтармен  технологияларды  импорттауға  кедендік  төлемдердің  ауыртпалығымен   түсіндіріледі.

 

        Қазақстандағы қазіргі таңда  кіші және орта бизнестің жағдайы дамыған мемлекеттермен салыстырғанда нашарлау болып табылады. Себебі, кіші және орта бизнестің дамуындағы кедергілер өте көп. Бұл кедергілер мемлекеттің саясатымен рыноктың инфрақұрылымының жетілмегендігінен./4/

Қазіргі таңда шағын  кәсіпкерлік жаңа даму сатысында. Осы  секторларға елеулі үлкен қаражаттар инвестициялануда. Бірақ бұл инвестициялау  ассиметриялы болып отыр. Капитал  салымдары көбінесе осы сектор бойынша, яғни кіші және орта кәсіпкерлік сферасында сауда саласына және сервиспен шағын және қызмет көрсету бағыттары бойынша жүзеге асырылуда. Оның себебі, шағын және орта бизнестің осы сфераларында инвестициялы ақталу мерзімі  қысқалау және бұл сфераларда өтемпаздықты көтеретін айналым қажаттары  көп болғандықтан.

Сондай-ақ біздің еліміздегі кіші және орта кәсіпкерлік секторында инновациялық қызметті жүзеге асыру  дамымаған. Жалпы инновациялық қызмет айналысатын  венчурлық кәсіпорындар біздің елімізде жоқтың қасы. Бірақ  болашақта мемлекеттің  жүргізіп жатқан ұлттық экономиканы диферсификациялау мен модернизациялау юойынша қабылданған тұрлі бағдармалар мен жүргізіліп жатқан саясатына байланысты мұндай кәсәпорындар көбейді деген үміт бар. Ал мұндай кәсіпорындар үшін кіші бизнес субъектісі болуы тиімді, себебі, венчурлық кәсіпорындар сыртқы  орталық  түрлі өзгерістеріне  тез бейімделеді.

Жоғарыда жасалған талдау келесі  тендецияларды көрсетеді:

1. Белсене жұмыс істейтін кәсәпорындардың аз үлесі кезінде шағын кәсіпкерлік объектілерінің тұрақты сандық өсуі;
2. Сауда мен қызмет көрсету сферасында шағын кәсіпкерлік объектілерінің шоғырлануы;
3. Мемлекеттік органдармен өзара әрекеттесу мен салық салуды, несиелеудің шешілмеген проблемалары;
4. Үлкен қаржылық мүмкіндіктері бар адамдардың осы секторға инвестициялауды жүзеге асыра бастауы;
5. Шағын бизнеспен орта кәсіпкерлікті мемлекеттік қолданудың тиімсіздігі /5/

 

                ҚР. шағын және орта кәсіпкерлікті  дамыту проблемалары.

 3.1.“Сұлтан ”ЖСШ мысалындағы дағқарысқа қарсы басқару.

 Дағдарыстар мен  күзелістерді спонтанды түрде  пайда болған жағдай мен статикалық процес ретінде қарастыруға болмайды.

Кәсіпорынның нормалды дамуы түрлі ауытқуларға ие болып, оның өсуіндегі қателіктерге алып кешуі  мүмкүн де, кәсіпорынның өмір сүруі  екі талай болуы мүмкүн. Курстың  дұрыс коррекциясын әзірлеу үшін дағдарыстың және дағдарыстық процестің дамуы сатыларының барысы жөніндегі нақты білімдер мен дағдыларға ие болу керек (6).

        Дағдарыстың процесі байланыстар  - қатынастар бар құрылымын бұзатын  немесе оны қайтадан қалыптастыратын  жалпы дамуын білдіреді.

Кәсіпорынның дағдарысы  әдетте уақыты жағынан шектелген  болады. Күйзелістен процесінің кәсіп  орында  оның құрлымына иновацилық әлеуетіне және т.б. байланысты түрлі  созылмалығымен, интенсивтілігімен  және түрлі ауырлығы түрлі дәрежеге салдармен сипатталады.

Кәсіпорынның дағдарысын сипаттайтын түрлі динамикалық  түрдегі қойымдылары мен көз  қарастары болады.

 Мюллер өзінің зерттеулерінде  стратегиялық дағдарыстар, нәтижелердің  дағдарысы және өтемпазықтық  дағдарысы тұралы айтады. Бұл  дағдарыстардың арасында оның пікірі б/ша уақыттық байланыс болады./6/.

Дағдарыстың мұндай турлерінің туындау процесі келесіні білдіреді: Мюллер б/ша кәсіпорын табыстардың  дені сау жағдайында назар аударатын  табысталыққа жетудің потенциал  түсінігін қолданады. Бірақ потенциал  біртіндеп таусылады және егер жақсы айналымды берген   ескірген кеткен Өнімдер-киделер орнына жаңа ауыстырмалы табылшасы, кәсіп орнына стратегиалық дағдарыс бойында болады. Нәтижелердің дағдарыс,мысалы бұрынғы Өнім-лидер қоймалық шығындардың жоғарлағында туындайды, ол өз кезінде сыртқы көздерден аиынатын инвестицияларды танар етеді. Ал өтемпаздық дағдарысы классикалық түрде,мысалы кәсіпорындағы барлық процестер сыртқы көздерден қарыпсыландырылғанда несие берушілердің шектеулерінен туындайды

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Мюллер бойынша дағдарыстың процесі.

Бұл сурет бойынша ерекше момент – бұл дағдарыста айқындаудың  дағдарыстың даму процесіне қайшылығы, яғни кәсіпорын өзінің дағдарыс жағдайында екенін, көбінесе күйзелістің «Нәтижелер дағдарысы» мен «өтемпаздық дағдарысы» сатыларында түсіне бастайды.

Дағдарыстық процесті түрлі  сатыларға бөлудің қажеттілігі  ең алдымен, дағдарысқа ықпал ету  және дағдарысты болдырмаумен одан өті  бойынша шараларды қолданудың  кезі мен  уақытын анықтау мен  байланысты.

Крисиек бйынша дағдарыстың процестің сатыларын дағдарыстан өтупотенцияның, мүмкіндігі және оны ертерек анықтау тұрғысынан сипаттайды. (3.1.2.)

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Дағдарыстық процестің сатылары.

Кристек бойынша дағдарыстық  процестің сатыларын келесідей  түрде сипаттауға болады:

1. Саты: потенциялды дағдарыс. Мұндай дағдарыс-  тізбекті процес секілді өзін мүмкінді, потенциялды фазада тауып,  ол кәсіпорынның нақты дағдарысы ретінде айқындалмайды. Дағдарыстың айқын сипаттарының жоқтығынанкәсіпорының мұндайжағдайы квазинормалды деп силпатталады,яғни әдетте кәсіпорын басталғанын көрсететін уақытынан сипатталады.
2. Саты: латехтті/ көрінбейтін дағдарыс. Дағдарыстық бұл фазасы енді басталып келе жатқан дағдарыстың асқынуы бойынша ықтималдықтың үлкен шамасымен  сипатталады. Мұндай дағдарыс сатысында кәсіпорын оны стандартты инструменттер көмегімен ықпал етуі қолдану арқылы дағдарыстың осы сатысына белсенді әсер ету алдын – ала айқындау шараларын жүзеге асыру көмегімен болады. Жалпы дағдарыстың осы кезеңінде оны жойюдың потенциясы толығымен пайдаланбайды. Бұл әсерде ең негізгісі ертерек айқындау жүйесіне сүйену керек.
3. Саты:өткір өтуге болатын дағдарыс. Бұл сатыда кәсіпорын дағдарыстың негативті әсер етулерін сезе бастайды. Сонымен бірге  бұл  сатыда кәсіпорынға бағытталған деструктивті ықпал етудің интенсивтілігі үшееді. Ол болса уақыттың тапшылығына, қысымына, тезділігіне/ шешім қабылдаудың тезділігіне алып келеді. Дағдарыстың бұл кезеңінде одан ары пробле малары (дағдарыстан өту факторлары) шешудің әрекет етуші жолдарын табуға талаптар уақыттың тығыздығына байланысты жоғарлайды. Сондай-ақ бұл кезең барлық үлкен күштерді жұмылдыру арқылы дағдарыстан шығу бойынша шаралар мен қолда бар резервтердің таусылуымен сипатталады. Бұл жағдайда жалпы өткір дағдарыстан шығудың мүмкіндігі жоғары болады. Тағы да дағдарыстан өтуге талаптар шегіне дейін жоғарлап, аз уақыт аралығында ситуацианы жақсарту үшін  шаралар өзінің нақты қабілеттілігі мен әрекеттілігін көрсету қажет.
4. Саты: өткір өтуге болмайтын дағдарыс. Егер дағдарыс локализациялау жүзеге аспаса, онда кәсіпорын жоюменаяқталатын дағдарыстың процестің соңғы соңғы сатысына көшеді. Бұл сатыдадағдарыстан өту үшін  кәсіпорынға қойылатын талаптар оның потенциялынан әлдеқайда жоғары болады.  Бұл жағдайда кәсіпорынның дағдарыстан шығуы  мүмкін емес болады. өйткені осы кезеңде  нақты әрекеттер болмайды немесе олар потенциалдың төмендігіне байланысты тиімсіз болады және уақыттың күшті қысымымен кәсіпорынға қарсы де структивті ықпал етілердің интенсивтілігі күшееді.