Акционерлик когам каржысы

1) ашық қоғам мемлекеттік  тіркеуден өткен кезден бастап бір жыл ішінде – жарияланған жарғылық капиталдың ең төмен мөлшерінің жиырма бес проценті;

2) ашық қоғам мемлекеттік  тіркеуден өткен кезден бастап  бір жыл өткеннен кейін –  жарияланған жарғылық капиталдың  ең төмен мөлшері құрайды.[12]

 

2  Акционерлік  қоғам қаржысы

2.1  Акционерлік  қоғам қаржысының экономикалық  мәні

 

Серіктестік – үлестері әр түрлі формалы және оның құрамынан  шыққан кезінде сондай алынатын, барлық мүшелері кәсіпкерлік әрекетке жеке араласатын шағын компаниялар болып табылады.

Серіктестік дегеніміз – бірнеше адамның немесе заңды тұлғалардың бірлесе кәсіпшілік жасауы. Серіктестің мынадай түрлері бар:

1) толық серіктестік  (серіктестіктің міндеттемелері  бойынша, оның мүшелері өздерінің  барлық мүліктерімен ортақ та  толық жауапкершілікте болады);

2) коммандитті серіктестік  немесе «сенім артқан серіктестік». Мұнда серіктестік мүшелерінің  бір бөлігі осы ұжымның міндеттемелері  бойынша, өз мүліктері есебінен  толық жауапкершілікте болса,  ал қалған бөлігі тек өздері  қосқан жарнасы көлемінде ғана жауапкершілікте болғандықтан, басқару ісіне араласпайды;

3) шектелген жауапкершіліктегі  серіктестік. Серіктестің міндеттемелері  бойынша, оның мүшелерінің бәрі  тек өздерінің қосқан жарналары  көлемінде ғана жауапкершілікте  болады;

4) қосымша жауапкершіліктегі серіктестік. Яғни, бұл жерде серіктестіктің міндеттемелері бойынша, оның мүшелері ең алдымен өз жарналары көлемінде, ал жарналары жетпей қалған жағдайда өз мүліктерінің жарнаға тең көлемінде қосымша жауапкершілікте болады;

5) серіктестердің тағы бір ерекше түрі – акционерлік қоғамдар деп аталады. Бұл қаржысы акцияларды сату арқылы жиналатын және сол акция иелеріне келешектегі пайда есебінен дивидент беріп отыратын серіктестіктер.

Мәселені баяндамас  бұрын әуелі акционерлік қоғам  туралы бірер ауыз сөз айта кетуге болады. Мұнда еске салатын жайт: бұрынға КСРО-да акционерлік қоғам сонау 20-жылдары пайда болған еді. Олар мемлекеттік және аралас (мемлекеттік жекеменшіктік және мемлекеттік-кооперативтік) кәсіорындар негізінде сауда-өнеркәсіп салаларында әрекет етеді. Ал соңында, 1992 жылы 22 акционерлік қоғам құрылды, осылайша 1925 жылдың басында оның жалпы саны 150-ге жетті. Бірақ әкімшілік-әміршілдік басқару жүйесінің қалыптасуы мен тауар-ақша қатынастарын шектеу акционерлік қоғамды жоюға әкеліп соқты. Ақыры 20-жылдардың соңы мен 30-жылдардың басында аталған акционерлік қоғамдар мемлекеттік бірлестіктерге айналдырылды.

Қазіргі таңдағы нарықтық экономикаға көшуге байланысты жүргізіліп жатқан экономикалық реформаны жүзеге асыру, соның ішінде меншік формаларын қайта құру ісінде акционерлік қоғам өзекті проблемаларының біріне айналып отыр.

Жоғарыда қарастырылған  серіктестіктер кәсіпкерлік әрекетті шектейді. Себеді олардың мүшелері өздері қосқан үлестерін әу баста  келісілген сл формада ғана қайтарып алуға мүмкіндіктері болады. Мәселен, серіктестіктің бір мүшесі үлесі ретінде ғимаратты берсе, ол одан шыққан кезде сол ғимаратты өзіне қайтаруға талаптанады. Бұл жағдайда өндірісті тоқтату қажет болады. Міне, осыдан сақтану үшін серіктестікті акционерлік қоғамқа айналдыруға болады. Мұндай қоғамда барлық қосылатын үлес тек ақшалай салынады да, оның құрамынан шыұұанда оның үлесі ақшалай қайтарылады. Сол арқылы қоғамның бір мүшесінің одан шығуы өндірісті тоқтатудан құтқарады. Тек қана қоғамның ақша капиталын өз мөлшерінде кемітеді. Бұл – жабық акционерлік қоғам деп аталады.

Жабық акционерлік қоғамның мүшелері капиталға қосқан өз үлесін дәлелдейтін акция алады. Және бұл  қоғам бұндай әрекеттері бойынша, жауапкершілігі шектеулі серіктестік ретінде жұмыс  істейді.

Мұндай қоғамның әрекетімен нақты танысу үшін келесі мысалды қарастырайық. Бірнеше адам (3-5) шағын кәсіпорын ашқысы келді делік. Есеп бойынша, мұндай кәсіпорынды ашу үшін 500 мың теңге қажет болсын. Мұндай мөлшерде ақша оларда жоқ. Енді осы көлемдегі ақшаны алу үшін олар ашық акционерлік қоғам құруға шешім қабылдайды. Дайындаған кәсіпорынның жобасын 500 мың теңгеге тең жарғылық (құру) капитал деп жариялайды. Оны 5000 дана бағалы қағаз-акция ретінде ұсынады. Осыған сәйкес әрбір 100 теңгеге сай (500 мың: 5 мың акция) қағаз-акция жарғылық капиталдағы қоғамды ұйымдастырушылардың үлесі болып табылады.

Экономикалық мағынада акцияны қалай түсінуге болады?

Акция – бұл оның иесі акционерлік қоғам капиталына өз үлесін қосқанын және оның сол кәсіпорынның түсірген пайдасының белгілі бөлігін алуға құқы бар екенін растйтын бағалы қағаз. Акционердің өз акциясына алып отыратын табысы дивидент деп аталады.

Қарапайым акция акционерлік  қоғамның өз арасында бөлуге арналған пайданың бір бөлігінен дивиденд алуға мүмкіндік береді. Сонымен бірге, акцияның бұл түрі акционерлердің жиналысында қатысуға және бір дауысқа құқық береді. Біздің мысалда барлық акциялардың номиналдық құны бірдей болғандықтан, әрбір акция тепе-тең дивиденд әкеледі және олар акционерлердің жиналысында бір ғана дауысқа ие. Шын мәнінде, қоғам басқарушысы мен қарамағындағы кәсіпорын иесі – акционерлер жиналысында оларға акцияның көп дауыс беретін санын иемденетін ұйымдастырушылары болып саналады. Әдетте акционерлік қоғамды құрушылар (ұйымдастырушылар) – банк немесе ірі кәсіпкерлер тобы.    Акцияларды шығарған кезде олар өздерінде бақылау пакетін, яғни, бүкіл акционерлік қоғамды бақылауында ұстап отыруға мүмкіндік беретіндей мөлшерде акциялар қалдырады.

Акциялар құнды қағаз  нарықтарына – қор биржаларында сатылады және сатып алынады. Бірақ акция бағасы (акция курсы) әдетте осы құжатта көрсетілген ақша сомасына сай келе бермейді. Акция бағасы дивидендтің мөлшері мен процентінің мөлшерлеріне байланысты болып және өзінің иесіне ақша салғаны үшін дивиденд сияқты табыс алуды қамтамасыз ете алатын ақша сомасына сай келеді. Айталық, 100 долларлық акцияға 4 доллар дивиденд төленеді, ал банктер салынған ақша үшін 2 процент төлейді екен делік. Мұндай жағдайда акция бағасы:

 

 

Aкцияның нақты бағасы оның өзінде көрсетілген мөлшердегіден көтеріңкі болуы мүмкін. Ал егер дивиденд банк процентінен кем болса, онда акция бағасының төмен болуы да мүмкін.

Акция бағасына дивиденд ықпал жасайтын болғандықтан, акция курсы, әдетте акционерлік  компаниялардың өндірістік қызметінің жайын білдіреді. Сонымен бірге, акция курсы саясат саласындағы, әсіресе, экономикаға әсер ететін өзгерістерді сезгіш келеді. Міне, осылайша қор биржалары – капиталистік елдердегі саяси және экономикалық өмірдің «барометрі»  деп аталуы осыдан айтқан көрінеді.

Сондай-ақ, қарапайым акциядан тыс ерекше акцияларда шығарылады. Және ол өндірістік айырмашылықтармен сипатталады. Қарапайым акцияларға түсетін дивидендтің мөлшері, біріншіден, шаруашылық жылының нәтижесіне тәуелді болса, (акционерлер арасында бөлінетін пайда бірде көп, бірде аз болуы мүмкін) ерекше акцияларға нақты белгіленген дивиденд анықталады (ол акция банкісінде көрсетілген). Бұл жағдайдағы дивиденд – акцияның номиналдық құнына сәйкес процентпен анықталады және оны қандай жағдайда болсын, кемітуге жол берілмейді. Дивиденд қашанда ең әуелі акцияларға (пайда жеткіліксіз болған жағдайда, резервті қорды қолданады), содан кейін ғана қарапайым акцияларға төленеді. Екіншіден, ерекше акциялар иелерінің акционерлер жиналысында дауыс беруге құқығы жоқ.

Кәсіпкерлік әрекеттің негізгі ұйымдастыру-құқықтық формаларын жоғарыда қарастырып өттік. Ендігі жерде одан кәсіпкерліктің ұйымдастыру-экономикалық формаларын айыра білуіміз қажет. Бұл кәсіпкерлер арасындағы өндірістік әрекетті ұйымдастыруға байланысты көрініс береді. Сол арқылы кәсіпорындарды ұйымдастыру мен олардың даму жолдарын қарастыра аламыз

 

2.2 Қазақстанда акционерлік қоғамдардың құрылуы.

 

Нарық экономикасы дамыған  елдердің тәжірибесі көрсет-кендей, адамның  еңбек етуге деген ынтасы, яғни адамның жұмыс істегісі және ақша тапқысы келуі, нарықтың роліне сенуі, тауар өндірушілердің мемлекеттен тәуелсіздігі болған жағдайда ғана жүзеге асырылады. 
 
     Экономиканың бірқалыпты қызмет етуі үшін мемлекеттік сектордың үлесі 25-30%-дан аспауға тиіс. Тек осындай үйлесімділік болғанда ғана халық шаруашылығының бүгінгі құрылымын қалпына келтіріп, тауар өндірушілер арасындағы бәсекені дамытуға, сондай-ақ өркениетті нарықтың қатынастарын жолға қоюға болады. 
      Қазақстан Республикасының Үкіметі нарық экономикасы стратегиясын жарияланғаннан бастап мемлекеттік меншікті түрлендіруді біртіндеп жүргізуде. 1991 жылдың ортасында сарапшылардың бағалауы бойынша негізгі өндірістік қор-лардың 90%-дан астамы мемлекеттік меншікте болған. Қал-ған мүліктің біршама санын мемлекеттік емес ұйымдар -кеңшарлар мен кооперативтер иеленді. 
Алдағы уақытта мемлекеттік меншікте ұлттық эконо-миканың үштен бір бөлігі қалады деп күтілуде. Бұл эконо-мика өзегін, мемлекет меншігін құрайтын қазба байлықтарға негізделген салаларға байланысты болып келеді. 
     Меншіктің монополиялану көлемі мен ауқымын, сол сияқты экономиканың өзіндік ерекшелігін ескере отырып, Қазақстан Республикасы Үкіметі ұзақ уақытқа мемлекет иелігінен алудың және жекешелендірудің Ұлттық бағдарламасын жасады. 1991-1992 жылдарға есептелген бағдарламаның бірінші кезеңінде, шағын жекешелендіруді жүргізу және халық шаруашылығының әр түрлі салаларының орта және ірі кәсіпорындарын мемлекет иелігінен алуды бастау қарастырылған. Бұл процесс өте баяу жүрді.           1992 жылы көктемде меншік қатынастарын түрлендіру процессін жеделдету мақсатында Қазақстан Республикасы           Президентінің №728 «Материалдық өндіріс салаларындағы меншікті мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру бойынша жұмысты жандандыруға байланысты шаралар туралы» Жарлығының қабылдануы, ірі және орта кәсіпорындарды мемлекет иелігінен алудың негізгі тәсілі, оларды ашық типтегі акционерлік қоғамға айналдыруға бағытталды. Алайда бұл басқа формаларды да жоққа шығармады, керісінше Жарғы әр объектінің түрлендірілуінің ықшамды формасын таңдауға мүмкіндік жасады.    Кәсіпорындарға өздерінің шаруашылықтану формаларын таңдауға және жекешелендіруді жүргізуге байланысты шараларды жасауға қүқық берілді.    Бұл кәсіпорындардың жұмыс жасау ерекшелігіне, олардың негізгі қорларының әр түрлі құндарына, еңбекшілердің санына, рентабельділігіне және т.б. негізделді. 
      Қазақстанда мемлекет иелігінен алу және жекешелен-дірудің бірінші кезеңінде 6-9 мың объекті қайта түрлен-дірілді. Мемлекеттік сектордан 18% негізгі қорлар сатылып, жекешелендірілген кәсіпорындарда республикада жұмыс жасайтын жұмысшылардың тізім бойынша орташа санының 12%-ы жұмыспен қамтылды. 
     Меншіктің әр формасын тарихи тұрғыдан, өндіргіш күштер мен өндірістік қатынастардың жеткен деңгейімен байланыстырып қарастыру қажет. 
Қайта түрлендірілген объектілердің жартысынан астамы ұжымдық меншікке берілді. Бірақ меншіктің үжымдық формасына берілгенімен, ондағы жұмыскерлердің рухани тінінде, сондай-ақ олардың еңбегінің нәтижелерінде көп өзгеріс болған жоқ. 
Сатып алудың бұл формасы мемлекет және халық үшін күткен нәтижені бере алмады. Талдау көрсеткендей, ұжым-дық кәсіпорындардың 25%-ы нашар жұмыс жасап, өндірістің 24%-ы қысқарды немесе мүлдем жабылды, 30%-ы сол деңгейде қалды, тек кәсіпорындардың 31%-ы ғана өз өнімдеріне бағаның өсуі есебінен ісі жақсара түсті. 
     1993 жылы 1 қаңтарда Қазақстандағы қайта түрлендірген 6198 кәсіпорын ішінде жеке меншікке берілгендер саны 1461-ді құрады. Өндірістің шоғырлануы және техникалық деңгейі жоғары сатыға жетпеген салалар мен сфераларда жеке меншіктің өзіндік экономикалық артықшылықтары болады. Ол өз ерекшеліктеріне қарай тауарлар өндіру және қызмет көрсететін шағын объектілерде өте тиімді болып келеді. Егер қандай да бір сферада өндіргіш күштер тиісті деңгейіне дейін дами алмаса, бірақ мұнда жеке меншік толық біріктірген болса, онда бұл теріс және әлеуметтік салдарлар тудырып, нәтижесінде еңбекшілердің қажетін қанағаттандыра алмайды. 
     Нарықтың қазіргі түсінігі меншіктің бір формасына мо-нополия болуды теріске шығара отырып оның көп түрлі-лігіне экономикалық және саяси теңдіктің болуын талап етеді. Ол үшін нарық заңына сүйене отырып, экономикалық процестерді дұрыс реттеу, сондай-ақ шаруашылықтың іскерлік белсендігі үшін бірқатар ынталандыру жағдайларын жасау қажет. 
    Толыққанды нарық жағдайында қажеттілікті нақты анықтауға және оларды тиімді қанағаттандыру тәсілдерін табу, сұраныс пен ұсынысты теңестіру, өндірістің дамуы үшін бірқалыпты сфераны жасауға мүмкіндік болады. Нарық экономикалық тиімділігін және адамдардың өмір сүру деңгейін арттыру құралы ретінде қызмет етеді. Әлеуметтік бағыттағы нарыққа өту барысындағы алғышарттарды бұзбаған жағдайда, ол экономиканы толығымен адам мүддесіне бағынышты етуге қол жеткізеді. 
      Меншіктің көп түрлілігі мен тең құқылы формаларын жасау мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру арқылы жүзеге асырылады. 
Мемлекеттік меншікті қайта түрлендіру процесінде рес-публика Үкіметі екі негізгі қағиданы жетекшілікке алады. 
Бірінші, бұл үлкен істің еңбекшілердің қатысуымен және олардың мүдделерін ескере отырып жүргізілуден тұрады. Екінші қағида, меншіктің көп түрлілігі мен тең құқылы-лығын барлық сфераларда пайдалану болып табылады. 
1993 жылы көктемде Қазақстан Республикасында 1993-1995 жылдарға (2 кезең) арналған мемлекет иелігінен алу және жекешелендіру Ұлттық бағдарламасы қабылданды. Ұлттық бағдарламаның басты мақсаты мемлекеттік кәсіпорындарды жекешелендіру купондарының иелеріне акционерлеу жолыменен меншікке біртіндеп беру болып табылады. 
Жаппай жекешелендіру тұжырымының алатын орны ерекше. Біріншіден, ол республиканың барлық тұрғындары-ның мүдделерін толық қамтиды; екіншіден, оның басқа елдердегі тұжырымдамалармен сәйкес келмейтін өзіндік ерекшеліктері бар. 
Жаппай жекешелендіру төңірегінде республика тұрғын-дарының меншігіне барлық мүліктік кешенді беру қарас-тырылады. Мұнда бірқатар мәселелерді шешу талап етіледі. Купондық жекешелендіруді алдыменен республика тұрғын-дарының мүддесіне сай жүргізу қажет. Бұл процесс басқарылатын және бақыланатын, сондай-ақ әлеуметтік маңызы болуға тиіс. Сонымен қатар, республикада бар жеке капиталды тартуды ынталандыруы тиіс. Ең соңында купон түріндегі жаңа төлем құралдары инфляцияны жұмсартуды көздейді. 
      Мемлекет иелігінен алу және жекешелендірудің Ұлттық бағдарламасына сәйкес жекешелендіру купондарын пайдалана отырып, жаппай жекешелендіру бағдарламала-рын іске асыру ашық акционерлік қоғам түріндегі инвестициялық жекешелендіру қорларын (ИЖҚ) құрумен байланысты болды. Олар Мемлекеттік қоры өткізетін купондық аукциондардағы жекешелендірілетін кәсіпорындар акцияларын кейіннен ауыстыру мақсатында халықтың купондарын шоғырландыруға бағытталады. 
Милиондаған купон иелерінің көзқарасымен қарағанда, ИЖҚ купондарды көптеген кәсіпорындар акцияларына салуды диверсификациялау және белгілі бір дивидент пайыз алу есебі тәуекелді төмендетіп, сол сияқты қордың мамандары купондарға білікті қызмет етуді қамтамасыз етумен қатар, аукцион өткізетін орынға дейінгі жол ақысын және қаржы делдалдарын жалдау, жекешелендірілетін объектілерді оқып үйренумен байланысты шығыстарды олар өздеріне алады. 
     Акционерлік қоғамдар меншіктің басқа формаларымен салыстырғанда, бірқатар ерекшеліктерге ие. Кәсіпорындарды ашық акционерлік қоғам формасында қайта түрлендіру арқасында, жедел түрде ірі қаржы ресурстарын жұмылдыру мүмкіндігі туындайды. 
     Акцияларды сатудан түскен түсімдер эмитент-компанияның шотына түсіп және бизнесті жаңғырту, диверсификация-лауға және т.б. қызмет етеді. 
Акционерлеудің басты пайдасы – бұл алдағы уақытта әр түрлі қаржы көздеріне кең көлемде қол жеткізуді қамтамасыз ету болып табылады. Ашық типтегі акционерлік қоғам облигацияларды эмиссиялаудан басқа да, яғни қосымша акцияларды шығару нәтижесінде біршама қаражат тарта алады. 
Егер сол немесе басқада компанияның акцияларды орна-ластыру нәтижесіне байланысты, оның акцияларын көп инвесторлар иеленсе, онда бұл олардың қор нарығындағы нақты рейтингін материалдық жағынан куәландыруды біл-діреді. Ондай компаниялардың акцияларының ашық түрде сатылуына бірдей көңіл аударылады. Компанияның танымалдығы мен ашықтығы, потенциялды клиенттері мен серіктестерінің көп болуы ондай компаниялармен ынтымақтасуға болатындығын көрсетеді. Егерде олар бұл компанияның акционерлері болатын боса, онда оларда сол компанияның өнімі мен қызметіне деген ұзақ мерзімді мүдделігі арта түседі. 
    Акционерлеу процесінің қолайлы жақтарымен қоса теріс жақтары да бар. Дегенменде, сол компанияның акцияларын сатып алу-сату объектісіне айналдыру туралы шешім қабылдау, бұл шешімді іске асырумен байланысты біршама материалдық шығындардың жұмсалуын қажет етеді.

Жалпы жағдайда компания пайдасы үш топқа бөлінеді: дивиденттер төлеуге, капиталдандырылатын пайдаға, резервтік капиталға аударымдарға. 
Акционерлік қоғам өз қызметінде заемдық капиталды (займ, банктік, коммерциялық және басқа да несие түрлерін) кеңінен пайдаланады. 
Акционерлік қоғам мынадай бағалы қағаздар түрлерін шығарады: акцияларға және облигацияларға.

 

2.3 Акционерлік қоғамның акциялары

 

Акция - акционерлікң қоғамның капиталына қаражат қосқандығын куәландыратын жазбаша куәлікті, меншік нысанын білдіретін бағалы қағаз.

Акция өз кезегеінде, оның иесіне тиісті акция сомасына сәйкес салынған капиталына белгілі бір девидент алуға құқық береді. Акцияны иеленуші акционер деп аталады. Оның тұрақты табыс әкелетін бағалы қағаз иесінен айырмашылығы, ол акцияны сатып алу барысында қоғам капиталына қатысады, ал өнеркәсіптік облигацияны сатып алушысы болса, онда белгілі бір тұрақты пайыз төлеуге келісім – шарт жасайтын кредитор болып табылады. Акционер АҚ – ның несие берушісі болып саналмайды және сондықтан да ол қоғамнан өз акциясына тұрақты дивидент төлеуді және акция бағамы түскен жағдайда оны сатып алуды талап етуге құқысы болмайды. Акционерлердің жылдық табысының (девиденттері) шамасы баланста көрсетілетін пайдаға тәуелді. Акционерлердің  жалпы жиналысында бұл пайданың үлесін анықтау және төлеу сұрақтары шешіледі.

Егер акционерлік қоғам  тиімді жұмыс істеп отырса, онда акционерлік капиталды ұлғайту  үшін мүмкіндік жасалады. Бірақ акция  иелері акционерлер санын ұлғайтуға  ұмтылмайды, себебі әр акционердің  жаңадан шығарылатын акцияларды сатып алуға құқықтары бар. Кез келген акционер өзінде бар “ескі” акциялар шамасына тең мөлшерде жаңа акциялар сатып ала алады.

Бағалы қағаздар нарығында, бірінші кезекте қор биржасында бір кәсіпорынның акциялары бір  уақыт ішінде компанияның нақты  қорларында ешқандайда өзгеріссіз қалуына қарамай – ақ әр түрлі бағаға ие болуы мүмкін.      АҚ  пайдасы келесідей түрде бөлінеді: оның бір бөлігі акционерлер арасында бөлінеді, екіншісі – акционерлік компанияның резервіне бағытталып және оның капиталын ұлғайту үшін немесе өндіріс құлдырауға не дағдарысқа ұшыраған кезде дивидент төлеуге қызмет етеді.

Әдетте-ақ, резервтер  немесе “заемдық резервтер” деп аталатын қорды құру саясатын жүргізеді. Сөйтіп, жинақталған қор таусылғанда  ғана акционерлік компания дивиденттерді  қысқартады. Бұл акционерлік қоғамның жақын арадағы құлдырауы туралы белгісін білдіреді. Акцияны иеленушілер болса, аз дивидент әкелетін акциялардан құтылуға тырысады. Сөйтіп, барлығының сол қоғамның акцияларынан құтылуға тырысуы, акция бағамының төмендеуіне жол береді. Егер акционерлік қоғам қызметін толық тоқтатса, акция иелері акционерлік қоғамға қосқан қаражаттарын толығымен жоғалтып, акция ешкімге қажетсіз жай қағазға айналады.

Акционерлік қоғамның бірқалыпты жұмыс жасауы барысында акцияның иелері өздерінің акцияларына тиісті диведенттерді алады. Мысалға 50 теңгелік акцияның табысы 6 теңгені құрасын делік. 1 акцияға келетін 6 теңге дивидент бұл акционерлердің акциясы бойынша акциоенрлік қоғамның қалыптасуы негізінде сатылады. Бұл жағдайда табыстың нақты деңгейі (рендит) мына формула бойынша есептеледі:

Дивидент

Рендит = 100.

Сатып алу бағасы

Егер де 50 теңгелік номиналдық құны бар акция 250 теңге бағамы бойыеша  сатып алынса және ол бойынша 10 теңге  дивидент төленетін болса, онда жылдық табыс көрсеткіші  болады.

Бірақ бұл көрсетілген акция табысын салым иесі үшін тартымды деп айту қиын. Ол үшін акция бағасының өсуін тосу бұл маңызды себебі, ондай акцияны сату, ол акция бойынша біршама табысты (пайданы) қамтамасыз етуі мүмкін. Демек, екінші бірсәт – бұл акция бағаманың өсуін тосу, салымшыға ең күшті ықпал етеді.

Қор биржасындағы және банктердегі  акцияның сатылу және сатып алу бағасы акцияның бағамы деп аталады. Ол негізінен  екі факторға: дивидент мөлшеріне  және қарыздық пайыз деңгейіне байланысты. Акция бойынша төленетін дивидент қаншылықты жоғары болса, соғұрлым акция қымбат немесе оның бағамы жоғары келеді.

Акцияны сатып ала  отырып, қаражат иесі одан алатын    дивидент бойынша  табысты, өз капиталын  банк немесе өнеркәсіп компаниясының  тұрақты табысы кепілдендірген облигацияны сатып алу барысымен салыстырады. Банктегі пайыз деңгейі – акция бағамының жоғарлауы немесе төмендеуіне ықпал ететін фактор болып табылады. Банктік пайыз жоғары болса, қор биржасындағы акцияның бағамы төмен болады немесе керісінше. Айталық 100 теңгелік номиналдық құны бар акция жыл сайын 12 теңге мөлшерінде дивидент алып келіп отырсын делік, ал қарыздық пайыз деңгейі – 4% болсын. Онда бұл акцияның биржадағы бағамы 300 теңге, себебі осындай соманы банкіге 4% жылдық мөлшерде салатын болсақ, одан 12 теңге сомасында табыс аламыз.

Бұл шамалар мәнінде  акция бағамы сұраныс пен ұсыныс арасындағы шекті қатынасты өзгерістерге байланысты бірқалыпты ауытқып отырады. Мұндай ауытқулар әсіресе өндіріс  құлдырауы мен дағдарыс кезінде  қатты байқклуы мүмкін. Дағдарыс кезінде, дивиденттердің мөлшерінің азайған кезінде қарыздық пайыз мөлшері өзінің жоғары шегіне жетіп акция бағамы күрт төмендейді. Осындай ауытқулар механизмін биржалық мәлімелер процесінде өндіріс активтерін иеленушілер кеңінен қолданады.

Акция бағамы әр түрлі бағыттардан туындайтын көптеген факторлардың әсер етуінен құралады. Бір жағынан, ол қарыздық пайыз шамасына тәуелді, себебі акционерлік қоғамның акциясын сатып алуға жұмсалған қаражаттың несиеге берілетін ақшалай қаражатпен өзара ұқсастығы бар. Сондықтан да пайыз нысанындағы сыйақы экономикалық негізделген болып саналады. Екінші жағынан, дивидент шамасына, сол акционерлік қоғамда түзілетін пайда сомасына тікелей тәуелді. Аталған акция бағамының шамасына әр түрлі бағытта әсер етеді.