Қаржы нарығы

Сақтандыруға бақылау  жүргізуші өкілетті мемлекеттік  орган ҚР Қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды мемлекеттікреттеу және қадағалау агенттігі болып табылады. Оның сақтандыруды реттеп отыру саласындағы  негізгі міндеттері:

• елде тұрақты сақтандыру жүйесін құрып, оған қолдау көрсету және ұлттық сақтандыру нарығының инфрақұрылымын орнықтыру;
• сақтандыру нарығын реттеу, сақтандыру қызметін қадағалау;
• сақтандырудың негізін заңды түрде бекіту, міндетті түрде сақтандыру түрлерін, республиканың сақтандырудыңхалықаралық жүйесіне қатысты қағидаларын белгілеу;
• сақтандырушылардың, сақтандырылғандардың және пайда табушылардың құқығы мен заңды мүдделерін қорғау.

 

 

 

 

4. Зейнетақы нарығының  қызмет етуі

 

Қазақстанның заманауи зейнетақы  жүйесі ҚР Үкіметі еліміздегі зейнетақымен қамсыздандыру жүйесі тұжырымдамасын мақұлдап және Қазақстан Республикасының  «Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамсыздандыру туралы» Заңы қабылданған 1997 жылдан бастап өз жұмысын бастады. Жаңа ереже ынтымақтастықты жүйеден  ақырындап бас тарта отырып жинақтаушы зейнетақы жүйесінің негізін  құруға жасалды.

Өткен жүз жылдық соңында зейнетақымен қамсыздандыру мәселелері ерекше шиеленіс жағдайларында болды. Оған себеп  бір жағынан нарықтық экономика  механизміне өту болса, екінші жағынан - өткен жүз жылдықтың 90 жылдарындағы Қазақстанға тән әлеуметтік-демографиялық  фактор болды.

Әрекет еткен ынтымақтастықты  зейнетақы жүйенің шарттарында  инфляцияның жоғарғы өсу қарқыны  және халық арасындағы жұмыссыздық, ЖІӨ (жалпы ішкі өнім) көлемінің төмендеуі, бюджеттік тапшылық зейнетақы төлемі жөніндегі қарыздардың пайда  болуы мен ұлғаюына себеп болды  және тіпті әлеуметтік кепілдіктің  ең төменгі деңгейін қамтамасыз ету  мүмкін болмады. Сайып келгенде, халықтың ынтымақтастығына негізделген зейнетақымен қамсыздандырудың таратушы жүйесінің  айқын тұрақсыздығы қалыптасты. Қажетті  зейнетақы шығыстарын жеткілікті қаржыландырылмауымен байланысты мәселелерге демографиялық  мәселелер қабаттасты. Осылардың  бірқатары қазақстандықтардың орта өмір сүру ұзақтығының ұлғаюы фонында  халықтың жас құрылымы формасының өзгеруімен және туылудың қысқару нәтижесінде  халықтың қартаю үрдісінің жеделдеуімен байланысты болды. Жұмыссыздар деңгейінің өсуі және бейресми және толық емес жұмыспен қамтылу еңбек нарығына келеңсіз ілгеру басушылыққа алып келді, осылардың салдарынан жарналары  ынтымақтастықты зейнетақы жүйесінің  қаржылық көзі болған халықтың бір  бөлігі міндетті зейнетақымен қамсыздандыру  жүйесінен шығуына алып келді. Халықтың жұмыс істейтініне болжанған  өсуді төмендету және зейнетақы  жүктемесін шамадан тыс күшейту, жұмыскер және зейнеткер ретінде  өмір сүру деңгейінің нашарлауын ескерту, Қазақстан Республикасы Үкіметінің болашақта зейнетақы төлемдерін үздіксіз қамтамасыз ету мақсатында, осы толғағы жеткен мәселелерді  шешудің баламалы жолы ретінде зейнетақы  жүйесін реформалау жүргізілді.

Зейнетақы реформасының негізі етіп чилилік үлгі қабылданды. Чилидегі зейнетақы жүйесі таратып тұратын  механизмді ұстамайды және қызметкердің жеке шотына қаражатты толықтай жинақтауға және жарналарды капиталдандырып отыруға  негізделген. Жинақтаушы зейнетақы  жүйесіне енуші әрбір адам дербес шот алып, онда оның зейнетақы жарналары  аккумуляцияланып, оның мөлшері анықталып  белгіленеді. Бұл қаражаттар жеке зейнетақы  қорларында жиналып, салымшылар зейнетақы  жасына жеткенше олар зейнет төлемдерінің көздеріне айналады. Чилилік жүйе негізінен басқа қазақстандық үлгі өзіндік ерекшелігін және басқа  елдердің тәжірибесін бейімдеп қабылдады, сол себепті әлемдік тәжірибедегі ең табыстылардың бірі болып саналады.

Қазақстан дербес зейнетақы аударымдары  негізінде зейнетақымен қамсыздандырудың жинақтаушы жүйесіне 1998 жылы жоспарлы түрде өткен ТМД территориясындағы  бірінші ел.

Зейнетақы реформасын жүргізудің негізгі  мақсаты зейнетақы жарналарының дербестендірілген есебі арқылы экономикалық өсуді ескеріп, зейнетақымен еңбек салымын лайықтай отырып, қаржылық тұрақты және әділ жүйені оңынан тұрғызу.

Сонымен қатар, жинақташы зейнетақы  жүйесі бірқатар мәселелерді шешуге арқау болды:

әлеуметтік кернеулікті жеңілдету, зейнетақы төлеу ауыртпалығынан бюджетті ақырындап босату, азаматтарда  көп және ашық табыс табу құштарлығының  көрінуіне септігін тигізу.

Зейнетақы реформасының нәтижесінде  болшақ зейнетақылар сақталып арта түсетін  болды, ал экономика тағы бір институционалдық инвестор – зейнетақы қорларын алмақ.

Қазақстанда Зейнетақы төлеу бойынша мемлекеттік орталық (ЗТМО) қүрылды. ЗТМО-дан зейнетақы алудың күқығына мына санаттағы азаматтар ие болады:

• 1998 жылдың 1 қаңтарына дейін зейнетақы алғандар;
• әскери қызметкерлер, ішкі істер органдарының,  ҚР Әділет министрлігінің  қылмыстық атқару комитетінің қаржылық полиция органдарының қызметкерлері және еңбек сіңірген жылдары бойынша зейнетақыны алуға құқығы бар ішкі істер органдарының қызметкерлері үшін ҚР заңымен белгіленгенережеге сай әскери атағы бар мемлекеттік өрт сөндіру қызметінің қызметкерлері;
• 1949 жылдың 29 тамызынан 1963 жылдың 5 шілдесіне дейін ең аз дегенде 10 жыл радиациялық қаупі жоғары және төтенше аймақтарда тұорған азаматтар: жалпы еңбек өтілі 25 жылды құрайтын ерлер 50 жасында, жалпы еңбек өтілі 20 жылды құрайтын әйелдер 45 жасында зейнетке шығып, ЗТМО-да зейнетақы алады;
• 5 және одан да көп балалы әрі оларды 8 жасына дейін тәрбиелеген әйелдердің 1998 жылдың 1 шілдесінен бастап жыл сайын 6 айға аталған зейнетақы жасын біртіндеп арттырумен (алайда бұл тек 3 жылдан артық болмауы тиіс) жасына қарай зейнетақы алуына құқығы бар.

ЗТМО мемлекеттік кәсіпорын формасында құрылды. Бұл органның негізгі функцияларына мыналар жатады:

• республикалық бюджеттің қаражаты есебінен зейнетақымен камтамасыз етілу күқығы бар азаматтарға зейнетақы төлеуді жүзеге асыру;

• азаматтарға ӘЖК беру;

• міндетті зейнетақы жарнасының дербестендірілген есебі;

• міндетті зейнетақы жарнасын агенттерден ЖЗҚ-ға аудару және т.б.

Республикада ЗТМО-дан  өзге мемлекеттік және мемлекеттік  емес жинақтаушы зейнетақы қорлары бар. ЖЗҚ халықтың міндетті және ерікті зейнетақы жарналарын тартады, әрі бүл ресурс-тарды осы арада атаулы ие ретінде алға шығатын кастодиан-банктің шотына аударады. Зейнетақы қорларының зейнетақы активтерін инвестициялық баскаруды жүзеге асыратын үйым бас-қарады (ЗАИБЖҮ) немесе тиісті лицензиясы болса, зейнетақы қорлары дербес баскарады. ЗАИБЖҮ кастодиан-банктің шотына зейнетақы жарнасы түскен күннен бастап 3 күннің ішінде бұл қаражатты тиісті бағалы қағаздарға орналастыруға міндетті.

Жинақтаушы зейнетақы қорларының, зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйымның және кастодиан-банктің бір-біріне қатысты қызметтерінде пайда болған барлық күқықтық қатынастарында тараптардың құқықтары мен міндеттері толық айтылатын үш жакты кастодиан-дық келісімшарттың ережесі басшылыққа алынады. Халыққа зейнетақы қызметін көрсететін осы үш занды қатысушының арасындағы өзара әрекет мына сызба бойынша жүзеге асады: зейнетақы коры мен салымшының арасындағы зейнетақы келісімшартына сәйкес салымшы-алушының жарнасы қордың кастодиан-банктегі арнайы ашылған инвестициялық зейнетақы шотына түседі. Мүнда зейнетақы қоры банкпен кастодиандық келісімшарт жасаған.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Дамыған қаржы нарығы –  кез келген мемлекеттің, оның ішінде Қазақстанның да ұлттық экономикалық жүйесінің элементі. Сонымен бірге  ол нарықтық механизмнің аса маңызды  құрылымдық элементі болйп табылады.

Экономикасы дамыған елдерде  қаржы нарығы субьектілерінің алатын орны ерекше. Себебі, тарихи маманданған  несие-қаржы институттарының алғашқы  мекемелері қарыз капиталы нарығындағы  кейбір сұрыптардың қанағаттандыру мақсатында пайда болды. Маманданған  қаржы-несие институттары (немесе оларды парабанктік мекеме деп атайды) не белгілі бір клиенттерге қызмет түрін көрсетеді немесе бір-екі  қызмет түрін меңгереді. Ол мекемелер  бір жағынан клиенттердің несие-есеп операцияларын жүргізіп, Орталық  банктің талаптарын орындаса, екінші жағынан қаржы, сақтандыру, инвестициялық  және сондай операциялар орындаумен сол салалардың бақылауымен қызмет жасайды. Олар әртүрлі маманданған  қаржы институттарының жиынтығы несие жинақтау мекемелері инвестициялық  қорлар немесе компаниялар, зейнетақы  қорлары, сақтандыру компаниялары, мекемелердегі  өзара көмек кассалары, ломбардтар және тағы басқа.

Кез келген мемлекеттің қаржы  нарығының даму деңгейі, менің ойымша, сол елдің нарықтық экономикада  қаншалықты тұрақтап тұра алатыны көрсетеді. Елдің қаржы нарығы қаншалықты дамыған  деңгейде болса, со ел соншалықты сенімділікпен  нарықтық экономиканың соқпақтарына төтеп  бере отырып, сол нарықта өмір сүре алады.