Қаржы нарығы

Аударылатын вексель (тратта), бір адамның басқа біреуге, үшінші адамға белгілі бір ақша сомасын белгілі бірмерзімде төленетін жазбаша нысандағы бұйрық болып көрінеді. Мерзімі көрсетілмеген аударылатын вексель мәлімдеме бойынша төлеуге жатады. Жалпы, аударылатын вексельдің кең тарағанын атап айту керек.

Депозиттік сертификат-бұл банкімен шығарылатын ақша нарығының құралы. Мерзімде депозиттік сертификатта төлем және процент нарқын төлеудің күні болады. Сертификат жеңіл өтімді қысқа мерзімді инвестициялық құрал болғандықтан инвесторлармен, кәсіпорын және ұйымдармен кеңінен қолданылады. Депозиттік сертификаттар, көбінесе уақытша бос ақша қаржыларды орналастыру құралы ретінде қаржылық емес корпорациялармен сатып алынады.

Жинақ сертификаты -ақша салушының депозитін белгіленген  мерзімі өткеннен кейін оған берілген процентті алу құқын дәлелдейтін несие мекемесінің ақша қаражаттарын депозитке салғаны туралы жазбаша куәлік. Сертификаттар мемлекеттік банкпен және басқа банктермен шартта белгіленген процент бойынша белгіленген мерзімге немесе оны талап етуге дейін шығарылады. Жинақ сертификаттары атаулы және мәлімдеуші сертификаты болып та беріледі. Атаулы сертификаттар айналымға жатпайды, ал оларды сату заңсыз болады.

Чек- белгілі нысандағы  банкіден ақша алатын немесе алу-беру шотына белгіленген ақшаны аударуға нұсқау жазылатын арнаулы құжат. Оларды ақша немесе есеп айыратын чектер деп айырады. Ақша чегі бойынша банктен қолма-қол ақша алады.

 

 

1.3. Қаржы нарығы  мен ұйымдарды бақылау агенттігінің  міндеттері

 

Халықаралық сауданы  кеңейту және капиталдың халықаралық  ағымдарын дамыту халықаралық капитал операцияларына қызмет көрсету қажеттіліктерінің артуымен тура үйлесімді. Бұл көптеген елдерден қаржы нарықтарының қызметін жандандыруды және оларға көрші елдерді тартуды талап етеді. Қаржы нарықтарын аймақтандыру жалпы экономикалық дамумен қатар жүреді. Ішкі ақша жинақталымдарын немесе шетел капиталын өнімді күрделі капитал жұмсалымдарына бағыттау үшін қаржы нарығының тиімді тетіктері қажет.

Қазір Франкурттағы, Париждегі  және Цюрихтегі сияқты көптеген ұлттық қаржы нарықтары айтарлықтай  шамада халықаралық операцияларға тартылған, яғни олар шын мәнінде дүниежүзілік қаржы орталықтарына түрлендірілді- халықаралық валюталық кредит, қаржы операцияларын, құнды қағаздармен, алтынмен мәмілелерді жүзеге асыратын банкілер мен мамандандырылған кредит-қаржы институттарының шоғырланған орны

Еуропаның қаржы нарығындағы  біріншілік үшін Ұлыбританияның Монетарлық Одағына қатыспағандығына қарамастан екі ірі қалалар Франкфурт  және Лондон арасында бәсекелестік жүруде. Бірақ соңғы кезде Франкфурт  өз жайғасымдарын бірте-бірте әлсіретуде. (1 қосымша)

Қаржы мәртебесін құру және нығайту үшін кез-келген қаржы орталығы келесі кезеңдерден өтеді:

• жергілікті нарықты дамытудан;
• оны аймақтық қаржы орталығына қайта құрудан;
• оның халықаралық қаржы орталығы кезеңіне дейінгі өсуінен.

Қаржы орталықтарының пайда болуына Еуропаның ірі агломерацияларына капиталдар шоғырлануы мүмкіндік туғызды. Алайда ол өзінен-өзі қаланы қаржы орталығы сияқты дамытуға әкелмейді. Оның қалыптасуы болашақ коммерциялық жобаларды қаржыландыруы кәсіпкерлердің жинақталған капиталдарын жаппай тарту көзі ретінде басталады. инвестициялау үшін қол жетерлік капиталдардың өсімдері жаңа қаржы құралдарының ыңғайласпа ұсыныстарын тудырады. Мұндай оңайлатылған үлгі бойынша дүние жүзінің қаржы орталықтары Лондон мен Нью-Йорк қалыптасты.

Жасырақ қаржы орталықтары-Гонконг, Сингапур, Бахрейн және басқалары  капитал мен қаржы құралдары  ағындарын әдейі ынталандырып, олардың  кәдеге жарамауын көздеді. Тартымды және ымырашыл тетіктер ретінде кеден  және салық тәртіптемесі, мемлекеттік  реттеу тәртіптемесі мен қаржы орталықтарының тұрмыстық және бизнес-сервистің жоғары сапасымен қоса атқарылатын ажырамас бөлігі болып табылады. Олардың белсенді қызмет етулері үшін келесі шарттар мен көрсетілетін қызметтер қажет:

• қаржы нарығы құралдарының кең өрісі;
• олардың ішкі және сыртқы секторларға барынша қатысуы;
• байланыстың тиімді халықаралық жүйелері;
• дамыған кредит жүйесі мен келешекке арналған қор биржасының болуы;
• салық салудың бірыңғайлығы;
• шетелдік қарыз алушыларға биржалық баға белгіленімдеріне байланысты шетелдің бағалы қағаздар нарығына қол жеткізуге жол ашатын жеңілдікті валюталық заңдар.

Ќаржы институттарын 2 топќа  бөлуге болады: бірінші топ –  депозит типіндегі несиелік ўйымдарға  байланысты ќаржы делдалдары ( комерциялыќ  банктер, жинаќ институттары және несиелік одаќтар ), саќтандыру компаниялары, зейнетаќы ќоры, ќаржылыќ және инвестициялыќ компаниялары және хеджингтік ќорлар; екінші топ – ќаржы нарығының функцияларын ќамтамасыз ететін ўйымдар, соның ішінде инвестициялыќ банктер, ќор және валюта биржалары.

Ќаржы делдалдары міндеттемелердің шот есебінен ресурстыќ базасын  ќўрайды және ол ќаржыларға бағалы ќағаздарды сатып алып, ссудаларды ўсынады. Ќаржылыќ делдалдар уаќытша бос ќаражаттары бар тўлғалармен аќшалай аќшалай ќаражаттарға мўќтаж тўлғалар арасындағы ара ќатынасты ўйымдастыруға маманданады, осы буында әлемнің дамыған елдеріндегі ќаржылыќ жүйелер ең алдымен инвистициялыќ маќсаттарға ќолданылатын күрделі ќаржылыќ ресурстарына бағытталған.

Коммерциялыќ банктің  ерекше рөлі: біріншіден, коммерциялыќ банктер аќшалай ағымдарды бөлуді жүзеге асыратын ірі есеп және кассалыќ орталыќтар. Екіншіден, коммерциялыќ банктер экономикалыќ субъектілерді несиелендіру жүйесінде негізгі орынды алады. Үшіншіден, төлем ќўралдарын эмиссиялау процесінде коммерциялыќ банктің жағдайы ерекше. Төртіншіден, ќаржы ресурстарын жинаќтай отырып, кәсіпорынға, салаларға несие түрінде ўсынады. Экономика өсімін және ќўрылымын ќайта ќўруға көмектеседі.

Нарықтық экономиканың бөлінбес бөлігі болып-валюталық нарық  табылады. Бұл шетел валютасын  сатып алу-сату операциялары бойынша (банкнот, қазыналық билет пен  монета түріндегі ақша белгілері) экономикалық-қаржы қатынастар жүйесі. Валюталық операцияға қатысу делдалдық, брокерлік биржа арқылы жүзеге асады.

Валюта-бұл ақша бірлігі  және оны тауар құны мөлшерін өлшеу  үшін қолданады. «Валюта» ұғымы 3 мағынада қолданылады:

1. сол елдің ақша бірлігі (Қазақстан теңгесі, АҚШ доллары, ресей рублі т.б.) және оның әр түрлі типтері-алтын,күміс қағаз;
2. шетел мемлекетінің ақша белгісі, шетел ақша бірлігі түріндегі несие мен төлем құралдары және халықаралық есептеуде қолданылатын шетел валютасы;
3. халықаралық /аймақтық/ ақша есептеу бірлігі және төлем құралы / ЭКЮ,СДР/

Валюта қолдану саласы мен тәртібіне қарай былай  бөлінеді:

1. еркін конверсияланатын /толық қайтарымды/ және ол кез-келген шетел валютасына белгілі баламамен шексіз айырбасталады;
2. барлық валюталық операциялар бойынша ішінара /ішінара қайтарымды/ конверсияланатын;
3. конверсияланбайтын /қайтпайтын тұйық/ - тек бір елдің шеңберінде айналымда болады және басқа шетел валютасына айырбасталмайды.

Көптеген дамушы елдердің ұлттық валютасы тұйықталған болып  келеді. Біздің ұлттық валютамыз «теңгеге»  келетін болсақ, ол әлемдегі бірден-бір конверсияланбайтын, тұйық валютаға жатады.

Нарықтық экономикада  ұлттық валюта теңге нарықтың қалыптасуына және онда бәсекенің болуына көмектеседі, ішкі бағаны нақтылайды, отандық өндірісті  әлемдік деңгейге көтеруді қамтамасыз етеді, дәйекті сыртқы экономикалық мамандануды жүзеге асырады.

Ұлттық валюта теңгенің енгізілуі Қазақстан Республикасының  егеменді мемлекетінің барлық атрибуттарының толық безендірілуінің соңғы  қадамы болды. Қазақстанның көп ғасырлық тарихында алғашқы рет өзінің ұлттық ақша бірлігі-теңгені енгізу туралы шешім ең дұрыс шешім болып табылады.

Барлық елдерде валютаны конверсиялау жетістік ретінде қарастырылады, прогрессивті өзгерістер нәтижесін  жүзеге асырушы және тұрғындардың өмір деңгейін көтеруге бағытталады. Ашық экономикалық қоғамда валютаны конверсиялау ұлттық экономиканы әлемдік шаруашылықпен байланыстыруда интеграциялық факторларды құрудың басты тетіктеріне айналады.

Валютаны конверсияландыру дегеніміз-алдымен экономиканың әлемдік  нарықта бәсекелестік қабілеттілігін жасау, ал валюта-қаржы жүйесін сыртқы сауда мен валюта-несие қатынастарын халықаралық стандартқа сай қайта құру. Қазақстан Республикасында өндірістің құлдырауы кезінде бюджет тапшылығының барынша аса ұлғаюында және ұздіксіз инфляцияда теңгенің қажетті конверсиялану шарты мыналар болмақ:

• өнімнің технологиялық профилінің импортты ауыстыратын өндірісінің міндетті дамуын қалыптастыру;
• мемлекеттің төлем балансын жетілдіру;
• инфлицияның қарқынын төмендету.

Валюта қаржылық және тауарлық конверсиялану жағдайында жүзеге асады. Қаржылық бұл шетел мемлекеті валютасына конверсиялануы. Тауарлық-бұл кез келген тауардың шығу тегіне қарамай-ақ алу мүмкіндігі.

Сондай-ақ валютаны конверсиялануы бойынша сыртқы және ішкі деп жіктейміз. Сыртқы конверсиялану-бұл елдің  ішінде ұлттық валютаны қолдануға шектеудің болмауы және оның шетел азаматтарына да солай болуы.

Сыртқы экономикалық байланыстар бойынша /шетел валютасын  сатып алу, төлем және импорттық  іс әрекеттер/ резиденттердің валютаны қолдануына шектеу болған жағдайда, онда ішкі конверсиялану орын алады.

Әрбір ұлттық валютаның  басқа елдің ақша бірлігінде бағасы болады. Бұл валюталық немесе айырбастау курсы болып табылады. Басқаша  айтсақ, валюталық курс-бұл ұлттық валюта бірлігінің саны және ол шетел  валютасы бірлігіне айырбасталуы мүмкіндігі. Айырбасталу курсының төмендегідей түрлері бар:

Номиналды (атаулы) айырбас  курсы-бұл ұлттық валюта мен шетел  влаютасы бірлігі санының арақтынасы, ол тіркелген ретте және қалқымалы  негізде жүзеге асады.

Нақты айырбас курсы-бұл  екі елдегі баға деңгейінің арақатынасын ескеретін айырбас курсы. Атаулы айырбас курсының салыстырмалы елдегі баға индексі арақатынасына бөлгендегі жекелеген ретте есептелініп шығарылады.

Валюта курсы сұраным  мен ұсынымның оған деген арақатынасымен анықталады. Сұраным мен ұсынымның әсерінен валюталық курсытң едәуір ауытқуы, күшті және әлсіз үшін де тән.

Шетел валютасына деген  сұранымның көлемі төмендегідей факторлармен байланысты:

• тауар мен қызмет көрсету импортына елдің тұтынысы;
• туристтердің шығындары;
• әртүрлі төлем түрлеріне және тағы басқалар.

Валютаның ұсыным мөлшері  елдің экспорт көлемімен, сыртқы заиммен және т.б. анықталады. Одан басқа  валюта курсының динамикасына әсер ететін факторларға мыналарды жатқызамыз:

• ұлттық табыстың көлемі және өндіріс шығындарының деңгейі;
• ақшаның нақты сатып алу қабілеттілігі және елдегі инфляция деңгейі;
• төлем балансының жағдайы;
• елдегі пайыз мөлшерінің деңгейі;
• әлемдік нарықтағы валютаға деген сенімділік және тағы басқалар.

Валютаны тұрақтандырудың  нолдендіру, девальвациялау, ревальвациялау, деноминациялау әдістері бар. Нөлдендірудің экономикалық мәні мынада: мемлекет құнсызданған қағаз ақшаны жарамсыз деп жариялауы керек. Ескі ақша белгілері жаңасына белгілі бағаммен айырбасталады. Девальвация-бұл ұлттық валютасы курсының шетел валютасына қатынасы бойынша немесе халықаралық ақша бірлігі есебіне төмендеуі.

Ревальвация-бұл ұлтық  валюта курсының шетел валютасы қатынасына қарай көтерілуі. Деноминация-ақша белгісі ұлттық құнының бекемделуі және оларды жаңа ақша бірлігіне айырбастау, сондай арақатынаста баға, тариф жалақы және т.б. бір мезгілде есептеуді жүргізу.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2 Қазақстандағы  қаржы нарығы мен ұйымдарды  басқару мен бақылау негіздері

 

2.1.Қаржы нарығы  мен ұйымдарды бақылау агенттерінің  қызметтері

 

Қазіргі кездегі өзекті мәселелердің бірі сақтандыру компанияларының қаржы нарығындағы инвестициялық портфелін қалыптастыру және басқару. Қаржы нарығындағы негізгі субьектілер қаржы институттары, оны тиімді басқаруға қадамдар жасауда.

Макроэкономиканың тұрғысынан алып қарағанда қаржы делдалдарының ролі жыл сайын артып келеді. 2000 жылы барлық қаржы институттарының активтері 648,8 млрд теңге болса, 2006 жылы осындай көрсеткіш 1432,4%-ға артып, 9,9 трлн теңгені құрады. Жалпы ішкі өнімге шаққанда активтері 2000 жылы 25%-дан 2006 жылы 102,1%-ды құрады. Сөйтіп, қаржы институттарының активтері 2006 жылы психологиялық қажет көрсеткіштен асып түсті.

Көрсеткіш	Нақты
	2000	2001	2002	2003	2004	2005	2006	2007	2008	2009
Барлығы қаржы институттарының  активтері (млрд теңге)	648,8	1007,8	1437,6	2065,0	3218,1	5249,2	9942,0	13756,8	17672,1	22131,1
Барлығы қаржы институттарының  активтері (млн доллар)	4552,3	6845,5	13874,0	23933,4	39358,5	78283,5	113038,7	147883,5	147883,5	188149,6
ЖІӨ-ге %-бен	25,0	31,0	38,1	46,4	58,1	70,4	102,1	115,8	125,9	133,8
Барлығы инстутуционалды  инвесторлардың активтері (млрд теңге)	120,9	191,2	292,6	389,0	528,4	734,1	1067,4	1877,0	3214,4	4763,6
Барлығы инстутиционалды  инвесторлардың активтері (млн доллар)	848,3	1298,7	1902,7	2613,5	3929,7	5504,6	8404,7	15423,2	26898,6	40,498,6
ЖІӨ-ге %-бен	4,7	5,9	7,7	8,7	9,5	9,9	11,0	15,8	22,9	28,8