Ақша қаражаттары мен олардың баламалары

Инкассалық екімде төлемнің тағайындалуы ақшаны аударушының  банктік шотынан, оның келісімінсіз ақшаны алуға құқық беретін заңдық актіге сілтеме көрсетіледі.

Салық және кеден  органдарынан келіп түскен инкассалық өкім сомасы аударушынын, шотындағы  қаражат көлеміндетөленуі мүмкін, яғни қаражат келемі толық жетпеген жағдайда, сол құжаттын, келесі бетіне «жартылай төленді» деген белгі қойылуға тиіс. Қалған сома қаражатгың шотқа түсуіне қарай төленеді. Тек қана соттың шешімен келетін инкассалық өкімдер шотта қаражат сомасы жеткілікті болған жағдайда төленеді, керісінше жағдайда ол шоттағы қаражат қозғалыоына тыйым салынды. Мұндай төлем құжаттары басқа құжаттарға қарағанда кезектен тыс төленуге тиіс.

Чекпен  есеп айырысу

Чекті есеп айырысу  барысында төлем құралы ретінде  заңды және жеке тұлғалар пайдалана  алады. Чек арқылы есеп айырысудың қолайлылығы  мынада:

• егерде төлеуші тауарды алғанға дейін төлегісі келмей, ал жабдықтаушы төлеуге кепіл бергенше тауарын жібергісі келмеген жағдайда;
• сатушы белгісіз болған жағдайда.

Еліміздегі чекті  пайдалану барысы 1998 жылғы 5 желтоқсандағы Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі Басқармасының бекіткен № 266 қаулыға сәйкес жүзеге асады.

Аталған ережеге  сәйкес чектер төмендегідей түрлерге бөлінеді:

• Кепілденген чек — чек беруші банкі шотындагы қаражаттың көлеміне байланыссыз чекте көрсетілген соманы төлеуге қызмет көрсетуші банктің беретін кепілін көрсететін чек.
• Кепілдендірілмеген чек — чек беруші банктің кепілдігі көрсетілмеген чек;
• Қамтамасыз етілген чек — банкке алдын ала салған депозитпен қамтамасыз етілген чек;
• Қамтамасыз етілмеген чек — депозитпен қамтамасыз етілген чек.

Ережеге сәйкес, чек — бұл чек берушінің чекті қабылдаушы банкке, өзара жасалған келісімшарт негізінде чекте көрсетілген соманы чекті ұстаушыға төлеу туралы бұйрығы.

Чектің өзіне  тән төмендегідей көрсеткіштері  болады:

1. «чек» деген атауы;
2. чек номері мен сериясы;
3. чектің қызмет ету мерзімі;
4. чек берушінің аты-жөні;
5. чек берушінін, СТТН-і;
6. Санмен және жазбаша түрде көрсетілген сомасы, күні, айы, жылы, чек берген жері және чек берушінің қолы мен мөрі;
7. чек ұстаушының аты-жөні;
8. чек ұстаушының СТТН-і;
9. чекті төлеуге міндетті чек беруші банктің атауы;
10. чек беруші банктің жеке банктік коды;
11. «Бұйрық бойынша төлеңіз» кестесі;
12. «Төлемнің тағайындалу» кестесі;
13. Чекті төлем ретінде қабылдағаны туралы чек ұстаушының белгі соғатын орыны;

Чектер қолма-қолсыз телемдерді жүзеге асыру және қолма-қол  ақшалай алу үшін пайдаланылады. Қазақстан Республикасында чекпен есеп айырысу тек қана ұлттық валютада жүзеге асады. Банктен қолма-қол ақшалар алуға арналған чектің түріне ақшалай чек жатады. Мұндай чектің түрін Ұлттық Банктің бекітілген нысанында 2003 жылдың 1 қаңтарына дейін екінші деңгейдегі банктер өздерінің клиенттеріне беріп келсе, бүгінгі күні кез келген коммерциялық банк өзінің нысанында чекті шығарып отыр. Чекті пайдалану банктен алатын чектік кітапша негізінде іске асады. Чек алу үшін шот иесі банкке чектік кітапша алуға өтінішін жасайды. Чектің қызмет ету мерзімі тотырылған күнді есептемегенде он күнді құрайды.

Қолданылатын  төлем құралдарының түрлері бойынша  қолма-қол жасалмайтын төлемдер құрылымы өткен кезендермен салыстырғанда  айтарлықтай өзгерген жоқ. Бұрынғысынша, төлем тапсырмалары (жоғарыда көрсетілген  телем құралдарын пайдалана отырып қолма-қол жасалмайтын төлемдердің  жалпы санынан 35,8% және жалпы көлемінен 94,3%) және төлем карточкалары (тиісінше 58,6% және 1,8%). Қазақстанның аумағында  ең кеп таралған болып табылады.

Төлемдік талап-тапсырмаларды (телемдердің саны бойынша 0,1 % және келемі бойынша 0,5%) және инкассалық өкімдерді (төлемдердің саны бойынша 0,4% және көлемі бойынша 0,3%) пайдалану үлесі елеусіз ғана болды.

Төлем құралдарының жалпы санының өсуі негізінен  төлем тапсырмалары санының 4 590,7 мың  транзакдияға және төлем карточкаларын  пайдалана отырып операциялар санының 13 231,4 мың транзакцияға өсуіне себепші  болды. Төлемдер келемінің өсуі негізінен  төлем тапсырмаларын пайдалана  отырып, төлемдер көлемінің 12,7 трлн. теңгеге  кебеюіне байланысты болды.

  ХҚЕС № 7 Ақша қаражаттарының қозғалысы жөніндегі есептілік.

       Бухгалтерлік есеп шаруашылық қаражаттарының құрамындағы және оларды жабу көздеріндегі болған барлық өзгерістерді, шаруашылық процестерін және олардың нәтижесін толық және дер кезінде көрсетуге арналған. 
Ақша қаражатының козғалысы туралы есеп беру. ХҚЕС №7 талаптары бойынша жасалады. Есепте негізгі (немесе операциондық), инвестициялык, және қаржы жөніндегі қызметін жүзеге асыру нәтижесінде алынған ақшалай қаражат ағыны туралы барлық деректері, сондай-ақ қаржы қызметінде пайдаланылатын таза ақшалай қаражаты, ақшалай қаражаттың және олардың эквиваленттерінің таза көбеюі, жылдың басындағы және аяғындағы ақшалай қаражат пен оның эквиваленттері көрсетіледі. 
№7 халықаралық қаржылық есеп стандартына сәйкес субъекттер жасаған "Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп" заңды тұлғаның қаржылық жағдайыңдағы өзгерісті бағалауға мүмкіндік береді, бұл оларды есепті кезең ішіндегі операциондық, инвестициялық (ұзақ мерзімді алашақтарды сатып алу мен сату) және қаржылық қызметі (жеке капиталы мен заем қаражаттарының мөлшері және құрамындағы өзгеріс нәтижесі болып табылатын заңды тұлғаның қызметі) тұрғыдан алғанда қаражаттардың түсуі мен жұмсалуы туралы хабарламамен қамтамасыз етеді. Ақша қаражаттарының қозғалысы туралы есеп субъекттің есепті жылдың ішіндегі қаржылық есебінің құрамында беріледі.[48] 
Ақша қаражаттарынның қозғалысы туралы есеп беру- Бұл «Ақмай» АҚ-ның қаржылық жағдайындағы өзгерістерді сипаттайды. Бұл есеп беруді жасаудың қажеттілігі белгілі бір есеп кезеңінде серіктестік құралдарының көзін және бұл құралдардың қалай қолданылып жатқандығын көрсету қажеттілігімен туындады.  
Акционерлік қоғамның кассасында жалпы ақша сомасы 510,0 млн теңгені құрайды. Соның ішінде: 
Тауарларды (жұмыстарды,қызмет көрсетулерді) сатудан түскен табыс-469 млн теңге.  
Алынған аванстар – 33,0 млн теңге. 
Басқалар – 8,0 млн теңге. 
Ақша қаражатының есептен шығуы – 190,0 млн теңге. 
Түскен ақша қаражаттының таза соммасы – 320,0 млн теңге. 
Ақша қаражаттының есептен шығуы – 40,0 млн теңге. 
Ішкі шаруашылық есеп айырысу нәтижесі бойынша ақша – 240,0 млн теңге. 
Жалпы жиынның өсуі немесе кемуі өткен кезең бойынша - 40,0 млнтеңге. 
Есеп кезеңінің басындағы ақша қаражаттары- 76,0 млн теңге. 
Есеп беру кезеңі соңында ақша қаражаттары -36,0 млн теңге. 
Ақша қаражаттарының қозғалысы операциондық, инвестициялық және қаржылық қызметі тұрғысынан алған мағлұматтардың мазмұнын ашу үшін керек, мұның өзі заңды тұлғаның қаржы жағдайын және қызмет түрлерінің ықпалын бағалауға мүмкіндік береді. 
Инвестициялық қызметтен түсетін ақшаа қаражаттарының қозғалысын ашып көрсеткен кезде тура әдіс пайдаланылуы мүмкін, бұл әдіс жағдайында ақшалай түсім каражаттары мен төлемдердің негізгі түрлері ашып көрсетіледі, не жанама әдіс пайдаланылуы мүмкін, бұл әдіс жағдайында ақшалай түсім қаражаттары мен төлемдердің негізгі түрлері ашып көрсетіледі, не жанама әдіс пайдаланылуы мүмкін, бұл әдіс жағдайында таза табыс пен зиянға ағымдағы активтер мен міндеттемелерге, ақша операцияларының өзгерістеріне, сондай-ақ инвестициялык немесе қаржылык қызметгің нәтижесі болып табылатын кірістеріне немесе зияндарына қарап түзетулер енгізіледі. 
Операциондық қызметтегі ақша қозғалысын анықтау үшін тікелей және жанама әдістер пайдаланылады. 
Тікелей әдісте ақша қозғалыстарының негізгі түрлері ашылады. 
Мысалға, өнімді сатудан түскен түсімнен сатып алынған материалдардың барлык төлем түрлерін, КДШ (көлік-дайындау шығыстарының) төлемін, несие үшін пайыздық төлемдерін, бюджетке тиесілі төлемдерін шегереді. 
Операциондық кызметте тікелей әдісті пайдаланған кезде ақша қаражатының түсуі мен шығуының нәтижесі: өнімді, жұмысты, қызметті сатқаннан түскен түсімнен, алынған аванстан, пайыздан, дивиденттен, роялтиден және т.б. табыстардан; жабдықтаушылармен және мердігерлердің қарызын төлегеннен, берілген аванстан, төлеген жалақыдан, бюджет пен бюджеттен тыс төлемдерінен жәнет.б. шығыстарынын тұрады.[48] 
Жанама әдістер — бұл әдісте таза табыс немесе зиян өзгерген ағымдағы активтер мен міндеттемелеріне, ақшасыз операцияларына, сондай-ақ өткен жылдармен салыстыра отырып, қаржылық және инвестициялық кызметтердің нәтижесі болып табылатын табыстар мен шығыстарға түзету жасалады. Бұл әдісте баланс мәліметтері мен қаржьшык-шаруашьшық қызметінің нәтижесі туралы есеп беру мәліметтерін негізге алады. Бұл әдіс қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі туралы есеп берудің әрбір баптарына түзету енгізуді көздемейді. Тек қана таза табыс сомасын өткен жылдармен салыстыру арқылы есептік кезеңнің көрсеткіштеріне түзетулер енгізіледі. Жанама әдіс пайдаланылуы мүмкін, бұл әдіс жағдайында ақшалай түсім каражаттары мен төлемдердің негізгі түрлері ашып көрсетіледі, не жанама әдіс пайдаланылуы мүмкін, бұл әдіс жағдайында таза табыс пен зиянга ағымдағы актавтер мен міндеттемелерге, акша операцияларының өзгерістеріне, сондай-ақ инвестициялық немесе қаржылық қызметтің нәтижесі болып табылатын кірістеріне немесе зияндарына қарап тұзетулер енгізіледі. 
«Ақмай» АҚ-ның қаржылық есеп берудің келесі формасы ол , яғни кәсіпорынның – «Ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп беруі».

       Халықаралық қаржылық есептілік  стандарттарына (бұдан əрі - ХҚЕС)

сəйкес ақша қаражатының қозғалысы туралы есеп оларды операциялық,

инвестициялық немесе қаржылық қызмет бойынша жіктей отырып, кезеңдегі

ақша қаражатының  легін беруге тиісті.

1. Ақша қаражаты  жəне оның баламасы. ХҚЕС-ке сəйкес ақша

қаражатына жəне оның баламасына:

- қолма-қол ақша жəне талап еткенге дейінгі салымдар;

- ақша қаражатының  белгілі сомасына жеңіл айналдыратын  жəне

құндылықтың өзгеруінің шамалы тəуекеліне ұшырайтын қысқа мерзімді,

өтімділігі жоғары салымдар қосылады.

Осы мақала мынадай көрсеткіштерден қалыптастырылды жəне

қамтылды:

- басындағы ақша қаражаты жəне оның баламасы;

- соңындағы ақша қаражаты жəне оның баламасы;

- ақша қаражатының  жəне оның баламасының таза  қозғалысы;

- ақша қаражатына  жəне оның баламасына айырбас  бағамдарының ықпал

етуі.

Осы мақаланы анықтау  үшін жалпы формула болып табылатындар:

ақша қаражаты жəне оның баламасы = ақша қаражатының жəне оның

баламасының таза қозғалысы + ақша қаражатына жəне оның баламасына

айырбас бағамдарының ықпал етуі.

Операциялық қызмет – компанияның негізгі түсім əкелетін қызметі мен

инвестициялық жəне қаржы қызметтерінен басқаша  өзге қызметі. Операциялық

қызмет нəтижесінде  пайда болатын ақша легінің мысалдары болып

табылатындар:

- өнімді сатудан,  жұмыстар орындау мен қызметтер  көрсетуден түскен

ақша, сондай-ақ сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден түскен аванстар.

- жедел лизинг  ұйымдастыруға активтер беруден түскен ақша,

гонорарлар, комиссиялық  жəне басқа осындай түсімдер.

- тауарлар мен  қызметтер жеткізушілерге ақша төлеу.

- қызметкерлерге ақша төлеу жəне өз қызметкерлерінің тапсырмалары

бойынша ұйымдардың жасаған төлемдері.

- егер олар  инвестициялық жəне қаржы қызметтерінің нақты

операцияларына  жатқызылмайтын болса ғана, ақша төлемдері  немесе пайдаға

салықтың ақшалай өтемі.

- ақша төлемдері  немесе басқа салық төлемдеріне ақшалай өтем.

- ұйымның қайта  сату мақсатында сатып алатын  бағалы қағаздарын

сатып алу жəне сату нəтижесінде пайда болатын  ақша легі.

- сыйақы нысанындағы ақша түсімі.

- басқа ұйымдардың жарғылық капиталдарына қатысудан алынған

дивидендтер, өзіндік  құн əдісі бойынша ескерілетін  салымдар.

- сақтандыру  сыйлықақысы жəне талап қою, жыл сайынғы жарналар

жəне өзге сақтандыру сыйақылары ретінде сақтандыру ұйымдарының ақша

түсімдері жəне төлемдер.

- мəмілелер жасау үшін немесе сауда мақсатындағы келісім-шарттар

бойынша ақша түсімі жəне төлемдер.

Инвестициялық қызмет – ақша баламасына жатпайтын  айналыстан тыс

активтерді жəне басқа инвестициялары сатып алу  жəне сату.

Инвестициялық қызмет нəтижесінде пайда болатын ақша лектерінің

мысалдары:

- негізгі құрал-жабдықтарды,  материалдық емес активтерді  жəне

айналымнан тыс активтердің басқа түрлерін сатып алумен байланысты ақша

төлемдері. Оларға сондай-ақ материалдық емес активтерді əзірлеуге

капиталдандырылған  шығындармен, сондай-ақ өз өндірісінің негізгі құрал-

жабдықтарымен байланысты төлемдер жатады.

- негізгі құрал-жабдықтарды,  материалдық емес активтерді  жəне

айналымнан тыс активтердің басқа түрлерін сатудан түскен ақша түсімі.

- басқа ұйымдарға заемдар беру.

- басқа ұйымдарға бұрын берілген заемдар бойынша осы заемдардың

негізгі сомаларын  өтеумен байланысты түскен ақша түсімі.

- басқа ұйымдардың үлестік немесе борыштық құралдарын сатып алуға

жіберілген ақша (ақша баламасы болып табылатын үлестік  немесе борыштық

құралдар сатып  алу мен байланысты төлемдерден, сондай-ақ кейіннен сату

үшін сатып  алынған сол үлестік немесе борыштық құралдар үшін төлемдерден

басқа).

- басқа ұйымдардың үлестік немесе борыштық құралдарын сатудан

түскен ақша түсімі (ақша баламасы ретінде жіктелетін сол үлестік немесе

борыштық құралдар сатудан алынған түсімнен, сондай-ақ əрмен қарай сату

үшін сатып  алынған сол үлестік немесе борыштық құралдарды сатудан алынған

түсімнен басқа).

- салымдары қатысу  əдісі бойынша есепке алынатын  тəуелді жəне

бақыланатын ұйымдардың жарғылық капиталына қатысудан алынған

дивидендтер.

Қаржылық қызмет – меншік капиталдың жəне компаниялардың заем

қаражаттарының  мөлшерінде жəне құрамында өзгерістерге жеткізетін қызмет.

Қаржылық қызмет нəтижесінде пайда болған ақша легінің мысалдары:

- акциялар (акцияға сыйлықақының мөлшерін қоса) эмиссияларынан

немесе басқа үлестік құралдардан ақша түсімі.

- меншік акциялар  сатып алу (ие болу).

- қысқа мерзімді жəне ұзақ мерзімді кредиттер мен заемдар сияқты заем

қаражатын тартумен байланысты ақша түсімі.

- заем қаражатын  өтеуге жіберілген ақша төлемі.

- лизинг алушының  жалдау ақысын аударуы.

- алынған заем  қаражаты бойынша сыйақы төлемі.

- дивидендтер  төлеу.

Ақша қаражатының  қозғалысы туралы есептің дұрыстығын тексеру

мақсатында мынадай  формула пайдаланылады:

ақша қаражаты жəне оның баламасы = операциялық қызметтен  түскен

ақша қаражатының  қозғалысы + инвестициялық қызметтен түскен ақша

қаражатының қозғалысы + қаржылық қызметтен түскен ақша қаражатының

қозғалысы.

Көрсетілген ақша қаражаты легінің əрқайсысының ақпаратын ашу

бойынша осы  жəне басқа талаптар барынша толық  дəрежеде осы процедураның

1-қосымшасында  берілген. Сонымен бір мезгілде, осы қосымша ҚР екінші

деңгейдегі банктердің (бұдан əрі - Банк) тікелей əдіспен ақша қаражатының