Дебиторлық қарыздар есебі

1210 «Сатып алушылар  мен тапсырыс берушілердің борышы»  шоттарына қатысты бухгалтерлік  есепте мынадай корреспонденциялар  жазылады:

Мысалы: сатып  алушылар мен тапсырыс берушілерге 300000 (үш жүз мың) теңгенің дайын өнімдері 500000 (бес жүз мың) теңгеге сатылды. (соның ішінде 80000 (сексен мың) теңге ҚҚС сомасы).

Сатылған тауарлардың  өзіндік құнына:

 Дт: 7010 Сатылған өнімдердің

өзіндік құны                                                                               300000 тг

Кт: 1320 Дайын  өнімдер                                                            300000 тг

Сатылған тауарлардан  алынатын сомаға:

Дт: 1210 Алынуға  тиісті борыштар шоты                                            420000 тг

Кт: 6010 Дайын  өнімдерді сатудан алынатын табыс  шоты                420000 тг

Сатылған тауарлар үшін есептелеген ҚҚС сомасына:

Дт: 1210 Алынуға  тиісті борыштар шоты                                  80000 тг

Кт: 3130 Қосылған құн салығы сомасы                                    80000 тг

Сатылған тауарлар үшін алынатын сома келіп түскенде:

Дт: 1030  «Ағымдағы  банктік шоттардағы ақша қаражаты»            500000тг

Кт: 1210 Алынуға  тиісті борыштар шоты                                              500000 тг

Жоғарыда екі  жақты жазудан көріп отырғанымыздай кәсіпоырндар мен ұйымдардың тарлары, атқарған жұмыстары мен көрсеткен  қызметтеріне байланысты қосылған құн  салығы есептелгенде 1210 «Алынуға тиісті борыштар» шоты дебиттелініп,1320«Қосылған құн салығы»шоты кредиттелінеді.

Ал сатылған материалдық емес активтер, негізгі  құралдар, бағалы қағаздар бойынша  дебиторлық борыштардың пайда болуына 1210 «Алынуға тиісті борыштар», 1210 «Алынған вексельдер»,  1210 «Сатып алушылар мен  тапсырыс берушілердің өзге де борыштары» деп аталатын шоттардың тиістілері дебиттелініп, оған сәйкес 6210 «Материалдық емес активтердің есептен шығарылуынан алынатын кіріс», «Негізгі құралдардың есептен шығарылуынан алынатын кіріс» және «Бағалы қағаздардың есептен шығарылуынан алынатын кіріс» деп аталатын шоттардың тиістілері кредиттелінеді.

Сатылған материалдық  емес активтер, негізгі құралдар, бағалы қағаздар бойынша қосылған құн салығы есептелгенде 1210 «Алынуға тиісті борыштар», «Алынған вексельдер», 1210 Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштары» деп аталатын шоттардың тиістілері дебиттелініп, «Қосылған құн салығы» шоты кредиттелінеді.

Шетелдік валютада сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің тиімді баға айырмашылықтарының пайда  болуына 1210 «Алынуға тиісті борыштар», «Алынған вексельдер», 1210 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге  де борыштары» деп аталатын шоттардың тиістілер дебиттеліп, «Бағамдық айырмашылықтан алынатын кіріс» шоты кредиттелінеді.

Алынуға тиісті айыппұлдардың, өсімақылардың сомаларына 1210 «Алынуға тиісті борыштар», «Алынған вексельдер», 1210 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштары» деп аталатын шоттардың тиістілері, 6010, 6280 «Негізгі емес қызметтен алынған басқадай кірістер» шоты кредиттелінеді.

 Сатып алушылардан оларға сатылған өнім, тауар және атқарылған жұмыстар мен көрсетілген қызметтер  үшін төлемдер келіп түскенде  1000 «Ақшалар» бөлімінің тиісті шоттары дебиттелініп, 1210 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борыштары» деп аталатын бөлім шоттарының тиістілері кредиттелінеді.

Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер әр түрлі  себептермен кейін қайтарылған  жағдайда 6020 «Сатылған тауарлардың  қайтарылуы» деп аталатын шот  дебиттеліп,  1210 «Сатып алушылар мен  тапсырыс берушілердің борыштары» деп аталатын бөлім шоттарының тиістілері кредиттелінеді.

Кейін қайтарылған  тауарларға жасалған сату және баға шегерімдерінің сомасына  6030  «Сату шегерімі»  немесе 6030 «Баға шегерімі» шоттардың  тиістілері дебиттелініп, 1210  «Алынуға тиісті борыштар», 1210«Алынған вексельдер»,      1210 «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің өзге де борыштары» деп аталатын шоттардың тиістілерінің дебитіне, 3130  «Қосылған құн салығы» шоттың кредитіне жазылып сторно етіледі (алып тасталынады).

Сатып алушылар және тапсырыс берушілермен есеп айырысу операциялары операциялары арнаулы тізімдемелерде есептеліп, онда сатылған айналымнан тыс активтер, қаржылық инвестициялар, тауарлы-материалдық қорлар бойынша шот фактуралары немесе басқадай есеп айырысу құжаттары жинақталып, топтастырылып бөлек көрсетіледі. Тізімдемелердегі жазулар – шоттар, фактуралар немесе олардың орнына қолданылатын басқадай құжаттар негізінде активтердің топтары бойынша жазылады. Тізімдеменің бағдарында (графасында) сатып алушылар (тапсырыс берушілер) бойынша ай  басындағы қалдықтар көшіріледі және бұйымдардың аттары немесе топтары бойынша сатлыған активтердің сандық мәліметтері көрсетіледі. «Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің борышы» шотының бөлімше шоттарының кредиті бойынша операциялардың есебі үшін № 11 Журнал-ордер қолданылады.

Тауралрды сату мен сатып алу кезіндегі барлық қатынастар, жеткізу келісімдері, консигнация  жайлы келісімдер мен сату және сатып  алу келісімдері, сондай-ақ келісімшарттарымен және тағы да басқа құжаттар құқықтық ресімделуі қажет. Келісімнің және соған сәйкес есептің басты объектісі «тауар» болып табылады. Сондықтан келісімшартта тауардың сипаттамасы толығымен көрсетіліп, оның бағасы мен келісілген жалпы құны аталып өтуі қажет. Келісім бағалары тұрақты, тұрақсыз және бекітіген болып көрсетілуі мүмкін.

Тұрақты баға келісімшартта  көрсетліп, тауарларды төлеу кезінде  қадағалаанды және өзгерістерге ұшырамайды. Инфляция жағдайында (ақшаның құнсыздануы), әсіресе келісімшартқа қол қою  мен тауарды жеткізу арасындағы уақыт айырмашылығына байланысты сатушы теңгені арадағы есеп айырысуға тұрақты пайдаланған жағдайда теғңге құнының (бағамның) өзгеруіне байланысты тиімсіз (қиын) жағдайға тап болуы мүмкін. Сондықтан келісуші жақьар бағаны тұрақты валюта түрінде белгілеуге тырысады. Бұл жағдайда тауардың жалпы валюталық сомасы анықталады және теңгедегі валюталық эквиваленті қайта санау тәртібі мен бағамы белгіленеді. Әр түрлі банктердегі бағамдар әр түрлі  болғандықтан, бағам тауардың жеткізілген күніне, болмаса белгілі бір банктегі оның төлемі жүргізілген күніне таңдап алынуы мүмкін. Осындай кезде сатушы үшін тауардың белгілі бір сомасының немесе100% сомасының төлегендігі тиімді болады.

Тұрақсыз баға келісімшартқа отыру барысында  тұрақты бағаны анықтау қиын болған жағдайда белгіленеді.

Мысалы: бағаға әсер ететін факторлар жиі өзгерген уақытта (кезде). Бұл жағдайда базистік (бастапқы) бағасы белгіленіп, оны есептеудің әдістері мен жағдайлары қарастырылады. Келісімшартта қосылған құн салығы көрсетілмейді, алайда шот-фактурада салықтың бұл түрінің болуы міндетті. Келісімшарттың басты элементі ретінде қаржылық жағдай саналады. Қаржылық жағдай есептеудің түрлерін, тәсілдері мен нысандарын анықтайды.

Кейбір жағдайларда  жабдықтаушы сатып алушыға тиеліп жіберілген тауарлары үшін весель алуы мүмкін. Алынған вексель анықталған мерзім ішінде белгіленген соманы төлеу бойынша жазбаша міндеттемені білдіреді.

Вексель дегеніміз – ооынң иесінің белгіленген мерзім, яғни уақыт біткен соң борышкердің ақша төлеуін талап ететін құқығын куәландыратын жазбаша борыштық міндеттемесі. Сатып алу және сату объектісі, сондай-ақ капиталды қысқа мерзімді инвестициялауқұралы болаотырып, вексель бағалы қағаздардың ерекше бір түрі ретінде қызмет етеді.

Вексель белгіленген қатал нысанында жазылған жазбаша борышқорлық міндеттеме болып саналады. Вексель өзінің иесіне міндеттеменің мерзімі өткеннен кейін немесе мерзімінен бұрын вексельде көрсетліген соманы төлеуді талап етуге даусыз құқық береді. Вексельді толтырушы, яғни ол вексель бойынша төлем жүргізуге міндет алған заңды немесе жеке тұлға вексель бойынша төлем жүргізуге міндет алған заңды немесе жеке тұлға вексель беруші деп аталады. Ал вексель бойынша төлем алушы тұлға ремитент болып табылады. Вексельдің жалпы түрін мына төмендегі суреттен көруге болады:

Вексельдерді  толтыру мен ресімдеу белгіленген ережені сақтауды керек етеді. Құжатта міндетті түрде вексельдік таңба, яғни вексель деген жазу жазылып оның ұсынылған күні мен орны (жері), вексельдің сомасы, пайызы, төлеу мерзімі көрсетілуі керек. Аударылмалы вексельді трасат (борышкер) акцептеу керек, ондай болмаған жағдайда трассанттың вексель бойынша ешқандай міндеттемесеі болмайды. Вексель берілген уақытынан бастап төлеу мерзіміне дейін жабдықтаушының иелігінде болуы, тауарға төлем төлеу үшін басқа заңды тұлғаға немесе жеке тұлғаға берілуі немесе банк мекемесінен несие алу үшін пайдалануы мүмкін. Вексельдің маңызды деректемесі болып төлем мерзімі саналынады. Кәсіпорындар мен ұйымдардың бухгалтерия қызметкерлері вексель  бойынша төһлем мерзімдерінің сақталуын қадағалап оны бақылап отыру қажет. Вексельмен есеп айырысу есебі арнайы «Алынған вексельдер» шотында жүргізіледі. Бұл шотта сатушылардың сатып алушылар және тапсырыс берушілермен  арадағы олардан алынған вексельдер бойынша есеп айырысу операциялары жайлы ақпараттар жинақталады.

Сатылған тауарлар мен дайын өнімдер үшін вексельдер алынғанда:

Дт:    1210      «Алынған вексельдер» шоты

Кт: 1210  «Алынуға тиісті борыштар» шоты

Ал вексель  бойынша сатып алушылардың борыштарының жабылуына, яғни ақша келіп түскен мерзімінде (пайызсыз):

Дт: 1030 «Ағымдағы банктік шоттардағы ақша қаражаты»

Кт:  1210 «Алынған вексельдер» шоты түріндегі бухгалтерлік жазуы жазылады.

Айта кететін  бір жағдай көпетген уақыттарда вексельде  көрсетліген сома бойынша пайызмөлшері жылдық мерзімге негізделеді. Мысалы: 500000 (бес жүз мың) теңгеге алынып және оған қоса жылдық 5 (бес) пайыз көлемінде төлем төлеу көрсетліген болды деп есептейік. Осы жағдайда біздің вексель бойынша алуға тиісті сомамыздың мөлшері былай есептеледі:

500000+500000*5%*6/12=500000+12500=512500 теңге

Егер осы сомадағы вексель алты айға емес тоғыз айға жазылып берілген жағдайда алынуға тиісті сома мына санға тең болады:

500000+500000*5%*9/12=500000+18750=518570 теңге.

Жоғарыда қарастырылған  мысалымыз бойынша бухгалтерлік жазуларымыз келесідей түрде  жазылады:

А) вексель алынғанда 

Дт:  1210 Алынған  вексельдер шоты                                                 500000 тг

Кт:  1210  Алынуға  тиісті борыштар шоты     500000 тг

Ә) вексель бойынша  сатып алушылардың борыштары  есептелген пайыз сомасымен бірге  өтелгенде

Дт:  1010 Ақшалар  шоты                                                                  512500 тг

Кт:  1210 Алынған  вексельдер шоты                500000 тг

Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің

Борыштары шоты бойынша жүргізілетін операциялар

 

№	Операциялар мазмұны	Дебиттелетін  шот	Кредиттелетін шот
1	Тиеп жіберілген тауарға, өнімге, көрсетілген қызметке есептелінген сатып алушы, тапсырыс берушілердің борышы	1210	3010
2	Тиеп жіберілген тауарға, өнімге, көрсетіліген қызметке есептеліген қосылған құн салық сомасы	1210	3130
3	Борыш сомасы бұрын  алынған аванс сомасына шегерілді	1610-1610	1210
4	Сатып алушы  және тапсырыс берушілерден есеп айырысу  шотына келіп түскен сома	1030	1210
5	Сатып алушы  және тапсырыс берушілердің борышы олардың  кредиторлық қарызы есебінен өтелінді	1270-2150,4240	1210
6	Сатылған (тиеп жіберліген) тауар, өнім, көрсетліге қызмет үшін алынған вексель	1280	1210,2120-2130
7	Сатып алушы  және тапсырыс берушілер берген вексельдері  үшін борыштарын төледі	1030	1280

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ІІ. бөлім. Дебиторлық  борыштардың құрамы

1. Күмәнді дебиторлық борыштар

 

Сатып алушылар мен тапсырыс беруші заңды және жеке тұлғалардың төлем қабілеттілігін анықтау жүйесін қанщалықты арттырғанымен, оларға несиеге сатылған тауарлар немесе көрсетліге қызмет үшін уақтылы есеп айырыспай немесе алынуға тиісті сомалардң бір бөлігі ғана өтеліп, қалған бөлігінің алынбай қалуы іс-тәжірибеде әрдайым кездесіп отырады.  Сатып алушылардың келісімшартқа сәйкес белгіленген мерзімде төлемеген шоттары «күмәнді қарыздар» деп аталады. Күмәнді қарыздрға – уақытында төленбеген, жабылмаған және де тиісті  кепілдікпен қамтамасыз етілмеген дебиторлық борыштар жатады. Қазақстан Республикасының заңына сәйкес талап ету мерзімі өтіп кеткен дебиторлық берешек күмәнді қарыз болып саналады. Өтелу-өтелмеуі белгісіз, күмән тудыратын борыштарды есептен шығарудың екі тәсілі бар. Біріншісі – тікелей есептен шығару әдісі, мұнда шығындар нақты шоттарда үмітсіз деп танығаннан кейін ғана тікелей есептен шығарылады. Екіншісі – резервтік әдіс, бұл жағдайда шығындар алдын ала қарастырылған тәсілмен есептеледі.

Тікелей еспетен  шығару әдісі бухгалтерлік есеп тұрғысынан қолайлы болып саналмайды. Өйткені  ол кірістер мен шығындарды сәйкестілікке  келтіре алмайды, яғни күмәнді борыштарды тауарлар жеткізіліп түсірілген немесе қызметтер көрсетліген сәтінде (кезде) емес, оның күдікті деп танылған есептік мезетінде ғана шығындарға жатқызады. Кәсіпорындар мен ұйымдар күмәнді қарыздарға шығындардың есебінен   резерв жасай алады. Күмәнді қарыздар бойынша резервтердің есебі  1290 «Күмәнді қарыздар бойынша резервтер» шотында жүргізіледі. Күмәнді қарыздар бойынша резервтер есеп беретін жылыдң соңында жабдықтаушылар мен сатып алушылар арасындағы дебиторлық борышқа түгендеу жүргізу нәтижесіне жасалынады. Азаматтық кодекстің 1-бөліміндегі 178-бабына сәйкес борыштың өтелу мерзімінің жалпы уақыты 3 (үш) жыл болып белгіленеді. Үш жыл уақыт аралығында өтелмеген борыш күмәнді қарыздарға жасалған резерв сомасының есебінен есептен шығарылады.

Қазақстан Республикасы заңына сәйкес талап ету мерзімі  өтіп кеткен дебиторлық борыштар «үмітсіз қарыз» деп танылады. Ал үмітсіз қарыздар сомалары құрылған күмәнді қарыз бойынша резерв есебінен есептен шығарылады.

Егер сатып  алушының дебиторлық  қарызы үмітсіз  қарыз ретінде есептен шығарылып  және ол осы есептен шығарылып  және ол осы есеп беретін кезеңде өтелсе, бухгалтерлік есепте келесідей жазу жазылады (есептен шығару осы есеп беру кезеңінде жүргізілсе):