Инфляцияның теориялық аспектілері, түрлері мен факторлары

Инфляциялық таргеттеуге көшуге қажетті база жасау үшін Ұлттық Банктің алдында бірқатар мынадай ірі проблемаларды шешу міндеті түр:    

- ашық рынок операцияларын  кең ауқымды көлемде жүргізуге көшу үшін жағдайлар жасау;    

- өзінің бағалы қағаздар  портфелін ұлғайту;    

- бағалы қағаздардың  қайталама рыногын дамыту;    

- трансмиссиялық тетіктің  үлгісін, яғни репо мөлшерлемесі  өзгерісінің инфляция деңгейіне  ықпалын бағалауға мүмкіндік жасайтын үлгіні әзірлеу;     

- инфляциялық таргеттеуді  пайдалана отырып, шешім қабылдау  қағидаттарын іске асыру рәсімін  өзірлеу және т.б.     

Жоғарыда жазылған мәселелерді  қортындылай келе қазіргі таңда  біздің экономикамызда жүргізіліп жатқан ақша-кредит саясатындағы ең тиімді жолы – инфляциялық таргеттеуді қолдану. Әлемдік тәжірибе көрсеткедей бұл ең дұрыс та, тиімді бағыт болып табылады. /5, 82б./ 

 

3.2 Қазақстан Республикасының  инфляция салдарларының  алдын алуға бағытталған  іс-қимыл жоспары

 

2011-2013 жылдары Қазақстан  Республикасы экономикасы дамуының  барлық сценарийлері іске асырылған  кезде Қазақстан Республикасы  Ұлттық Банкінің негізгі мақсаты  бағаның тұрақтылығын қамтамасыз  ету болып табылады, бұл инфляцияны 6,0-8,0% дәлізінде ұстап тұруды көздейді.

Бірінші сценарийді іске асырған кезде кейіннен 2013 жылы экономиканың 2%-ға дейін нақты өсуін қалпына  келтіру арқылы 2011 жылы Қазақстан  экономикасының шамалы қысқаруы күтіледі.  Осы сценарий аясында іскерлік белсенділіктің төмендеуі, жиынтық сұраныстың қысқаруы, төлем балансы көрсеткіштерінің нашарлауы және ақша сұранысының төмендеуі  күтіледі.

Экономиканың ақшаға сұранысының төмендеуі 2011 жылы ақша  ұсынысының қысқаруымен қатар жүреді. 2012-2013 жылдары ақша  ұсынысы біршама  ұлғаяды, алайда  оның өсу қарқыны шектеулі  болады.

Ақша ұсынысының әр бағыттағы  динамикасы монеталандыру деңгейінің шамалы төмендеуіне ықпал етеді.

Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің бағалауы бойынша бұл  сценарийді іске асыру мүмкіндігі барынша  төмен.

Екінші сценарийді іске асырған жағдайда мұнайдың бағасы бірінші сценариймен салыстырғанда жоғары,  бірақ  2010 жылғы қалыптасқан нақты деңгейден төмен болады. Нәтижесінде, 2011-2013 жылдары Қазақстан экономикасының өсу қарқыны  2010 жылмен салыстырғанда баяулайды.

2011-2013 жылдары капиталмен және қаржымен операциялардың шоты оң болып сақталады. Алайда, болжамдық кезеңнің аяғында таза әкелу негізінен ірі мұнай-газ жобаларына, егер осы жобаларда жаңа жұмыс жобасы  іске асырыла бастамаса, тікелей шетел инвестицияларының жалпы келіп түсуінде қажеттіліктің төмендеуі есебінен қысқарады.

Осының аясында 2011-2013 жылдары ағымдағы шот пен жалпы  төлем балансы оң болады деп күтілуде.

Ақша ұсынысының кеңею  қарқыны 2+011-2013 жылдардағы нақты ЖІӨ  өсуінің қарқынына сәйкес келеді. Бұл ретте экономикалық өсудің оң  динамикасымен қатар жүретін анағұрлым қолайлы макроэкономикалық жағдай монеталандыру деңгейінің өсуіне  әсер етеді [19, 215б].

Үшінші сценарийге сәйкес 2011-2013 жылдары Қазақстандағы экономикалық өсудің қарқыны алдыңғы сценарийлерге қарағанда анағұрлым жоғары деңгейде болады деп күтіледі.

Алдыңғы сценариймен  салыстырғанда республикалық бюджетке экспорттық кірістердің анағұрлым  жоғары деңгейі және трансферттің нақты  көлемі кезінде Қазақстан Республикасы Ұлттық Қорының шетелдік активтерінің өсу қарқыны жылдамдатылады. Бұл алдыңғы сценариймен салыстырғанда капиталмен және қаржымен операциялар шоты бойынша әкетудің ұлғаюына ықпал етеді.

3-сценарий шеңберінде  алдыңғы сценарийге қарағанда  анағұрлым жоғары жиынтық сұраныс,  оның ішінде импорттық тауарларға жиынтық сұраныс күтіледі. Нәтижесінде, жалпы төлем балансының профициті айтарлықтай қалыпты болады.

Ақшаға деген сұраныс  алдыңғы сценариймен салыстырғанда  анағұрлым жоғары болады. Бұл ретте  2011 жылы қарқыны  2012-2013 жылдары тұрақты болатын номиналды ЖІӨ елеулі өсуі күтіледі. Нәтижесінде, ақша ұсынысының динамикасы номиналды ЖІӨ динамикасына сәйкес келеді, бұл болжанып отырған кезеңде монеталандырудың өсуін қамтамасыз етеді

     Жүйелі  және теңдестірілген саясатты  әзірлеу мақсатында Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі кейінгі 3 жылға арналған орта мерзімді болжамдарды есепке ала отырып, Қазақстан Республикасының ақша-кредит саясатының бір жылға арналған негізгі бағыттарын әзірлеуге шешім қабылдады.

Көрсетілген сценарийлер  Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының 2011-2015 жылдарға арналған болжамын қалыптастыру кезіндегі Қазақстан Республикасы Үкіметінің бағаларымен қатар жүретін және келісілген болып табылады [19, 218б].

Қазақстан Республикасының  экономикасына ықпал ету дәрежесін ескере отырып, 2011-2013 жылдарға арналған ақша-кредит саясатын әзірлеу кезінде сцеранийлік нұсқаларға бөлудің негізгі критерийімен мұнайдың әлемдік бағаларының орташа жылдық деңгейі айқындалды. Макроэкономикалық ахуалдың дамуының үш сценарийі қарастырылатын болады, олар мұнай бағасы деңгейінің бір баррель үшін 35, 65 және 80 АҚШ доллары болуын көздейді.

Қазақстан Республикасы ақша-кредит саясатының негізгі көрсеткіштерінің болжамдары төлем балансының болжамдарына  негізделген, олар айтарлықтай консервативті болып табылады (6 кесте).

 

6-кесте. Қазақстанның үш сценарийдің негізіндегі даму болжамы

Көрсеткіштер	2011ж			2012ж			2013ж
Мұнай бағасы, барр/долл.	35	65	80	35	65	80	35	65	80
ЖІӨ-нің нақты өсуі,%	-0,5	3,1	4,7	0,9	3,3	4,9	1,9	3,5	5
Ағымдағы шот, ЖІӨ-ге %-бен	-7,2	0,9	1,6	-5,8	1,5	1,5	-4,7	1,9	1,4
Төлем балансы, ЖІӨ-ге %-бен	-1,9	2,8	2,6	-0,4	1,9	1,8	-1,8	2,2	0,6

 

Нақты ЖІӨ-нің және төлем  балансы көрсеткіштерінің 2011-2013 жылдардағы 3 сценарий бойынша болжамы 

Барлық үш сценарий бойынша да бюджеттен төленетін зейнетақылардың, жәрдемақылардың, жалақылардың және басқа да әлеуметтік төлемдердің 2011 жылы жоспарлы көтерілуі назарға алынды. Бұл көтеру экономикадағы жиынтық сұранысқа сәйкес келетін деңгейде жиынтық ұсынысты ұстап тұру бөлігінде Қазақстан Республикасы Үкіметінің және Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің тарапынан тиісті шаралар қолдануды талап етеді.

Банктердің «нашар»  кредиттерді есептен шығаруына  қатысты айқын емес перспективалардың  кесірінен экономикаға берілген кредиттердің динамикасы мен көлемдері туралы болжам жасап, баға беру мүмкін болмай отыр. 2011 жылы кредиттерді өтеу және «нашар» кредиттерді есептен шығару көлемдері жаңа кредиттер беру көлемдерін өтейтін болады деп болжануда. Соған байланысты 2011 жылы экономиканың кредиттер бойынша берешегінің тұрақты деңгейі күтіледі, ал 2012-2013 жылдары оның жылына 10%-ға өсуі туралы  болжам жасалған болатын.

2011 жылы инфляциялық  аяның ағымдағы деңгейде сақталуы  күтіледі. Бұл 2011 жылы инфляцияның  өсуінің негізгі тәуекелдері болып 2010 жылы орын алған факторлардың қала беруімен байланысты.

 Бұл ретте 2011 жылы  монетарлық факторлардың Қазақстан  Республикасындағы инфляциялық  үдерістердің қалыптасуына ықпалы 2010 жылдағы сияқты ең аз болады.

2011 жылы Қазақстан  Республикасының Ұлттық Банкі баға тұрақтылығын қамтамасыз етуге және қалыптасып отырған макроэкономикалық алғышарттарға бара-бар жылдық инфляцияның төмен деңгейін ұстап тұруға бағытталған ақша-кредит саясатын жүзеге асыруды өз қызметінің басым бағыты деп айқындайды.

Қазақстан Республикасының  Ұлттық Банкі ақша-кредит саясатының негізгі мақсатын баға тұрақтылығы  деп айқындағанына қарамастан, инфляциялық  таргеттеу ұстанымдарына көшу Қазақстан  Республикасы Ұлттық Банкінің ақша-кредит саясатының құралдары ретінде пайыздық ставкалардың тиімділігін көтеруге байланысты анағұрлым ұзақ болашаққа көшіріледі.

Ақша-кредит саясаты құралдарының тиімділігін жетілдіру мен көтеру және  қабылданған шаралардың ақша нарығының жай-күйіне ықпалын бұдан  әрі  күшейту бойынша   жұмыс  жалғастырылады.

Теңгенің айырбастау бағамы ауытқуының белгіленген дәлізінің  қолданысы аяқталған соң, Қазақстан  Республикасының Ұлттық Банкі басқарылатын өзгермелі валюта бағамы режиміне көшеді. Бұл ұлттық валютаның тұрақтылығымен байланысты, оған әлемдік нарықтағы қазақстандық экспорттың негізгі позицияларына қолайлы баға конъюнктурасы және төлем балансының жай-күйі  ықпал етеді. Орта  мерзімді кезеңде теңгенің құнсыздануы үшін түбегейлі алғышарттар жоқ. Оған қоса, экономика дамуының 2 және 3 сценарийлерін іске асыру кезінде төлем балансының оң сальдосына байланысты ұлттық валютаның нығаю мүмкіндігі жоғары [20].

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ    

Курстық жұмыстың І – бөлімі «Инфляцияның теориялық аспектілері, түрлері мен факторлары»  деп аталады, онда мынадай мәселелер қарастырылды:

- Инфляция түсінігі, пайда  болу себептері;

- Инфляция түрлері  мен факторлары;    

Инфляция  қоғамда ақшаның құнсыздануы, бұл  процесс қарқынды да ұлғаймалы түрде  жүреді, тауар тапшылығы асқындайды, ақшалай қор жинау мүддесі  жойылады, ақша-несие жүйесінің қызметі бұзылады, тауарды тауарға тікелей айырбастау (бартер) кеңейеді.    

Инфляция  жағдайында Үкімет «қымбат – ақша»  саясатын ұстануға мәжбүр болды, Ұлттық банк несие  беру «процентін  және міндетті резерв нормасын өте  жоғары деңгейде ұстап отырды. Осылай  жүргізілген  монетарлық  (ақша – қаржы) саясаттың нәтижесінде  инфляция  ауыздықталды, сонымен бірге ішкі  өндіріс  пен нарық  екі – үш есе қысқарды,  ұлттық  өндіріс  орындары тоқтап қалды, жұмыссыздық  күрт өсті. Негізінен  сыртқа  өнім шығаратын шикізат өндіру  салалары жұмысын  тоқтатқан жоқ,  керісінше  экспорт көлемін айтарлықтай өсірді. Нарыққа  көшу жылдары Қазақстанда  бұрыннан  қалыптасқан  өндірісаралық диспропорциялар қысқарғанның  орнына арта түсті.    

Курстық жұмыстың ІІ – бөлімі «Инфляцияның әлеуметтік-экономикалық зардаптары» деп аталады, ол келесі бөлімшелерден тұрады:

- Инфляцияның әлеуметтік-экономикалық  салдарлырының теориялық аспектілері;     

- Әлемдік  тәжирибедегі инфляция салдарлары;     

- Қазақстандағы  инфляцияның тигізген әлеуметтік-экономикалық зардаптары;    

Жұмыстың  негізгі бөлімінде тұжырымдалатын мәселелер:

Қаржы тұрақсыздығынан  және инфляцияның жаңа орамынан қашу үшін номиналды еңбекақы өзгерістерінің қарқынын бағалар деңгейі өзгерістерінің қарқынымен ұштастыру ұсынылады, өйткені табыс пен бағалар ара қатынасында тікелей тәуелділік бар. Ақша массасының өсімі жылдамдығының өзгерістері қысқа мерзімді кезеңде шығарылу деңгейіне ғана емес, сонымен қатар инфляция деңгейіне де әсерін тигізеді. Ұзақ кезеңде ақша массасының өсімі жылдамдығының өзгерістері тек инфляция қарқынына ғана әсер етеді. Инфляцияның әрбір жаңа толқыны қоғамнан шығын талап етеді және антиинфляциялық саясат «бағасы» өсе түседі.

Шетелдік тәжірибе антиинфляциялық  саясаттың құрамдас бөлігі ретінде валюталық бақылау мен валюталық реттеу шараларын жемісті пайдаланудың көптеген мысалдарын алға тартады. Валюталық бағдар тұрақты болып тұрғанда, бұндай саясат өзін-өзі ақтайды. Валюталық саясат ойдағыдай жүзеге асуы үшін ұлттық валютаның айырбасталымдылығы ұсынылады, бірақ ол ағымдағы операциялар шеңберінен шықпағаны жөн.

   Жалпы өтпелі экономикаға ие елдер тәжірибесі тұрақтылыққа, егер ол парасатты макроэкономикалық саясат тұрғысынан қолдау тапса, айырбас бағамы базасында ғана емес, сонымен бірге ақшалай негізде де қол жеткізуге болатындығын көрсетті. Айырбас бағамы базасында тұрақтандырудың артықшылығы инфляция төмендеуінің неғұрлым жылдам қарқынында, өндіріс пен жұмысбастылықтың анағұрлым аз түсуінде жатады.

  Қазақстан үшін әлемдік валюта тербелістерінің әсерінен теңге бағамының төмендеуі (бекуі) арқылы туындайтын импортталушы инфляция ерекше қауіпті. Тұтыну тауарлары импортының елде шығарылатын тауарлардан асып кетуі осы тауарлар бағасы өзгерістерінің серпінін бақылауға мүмкіндік бермейді және елдің экономикалық, әрі ұлттық қауіпсіздігіне қатер төндіреді.

  Ақша көлемінің жылдам өсуіне және соған сәйкес экономиканың монетизациялануын жеделдетуге жол бермеу ұсынылады, өйткені тез өсудегі монетизация инфляцияның қысқа мерзімді кезеңде көтерілуіне, банк жүйесінде өтімділіктің шамадан тыс қорлануы инфляцияның орта мерзімді кезеңде өсуіне, ал ақша агрегаттарының тұрақты да елеулі артуы экономикада инфляциялық фонның сақталуына әсер етеді.