Коммерциялық банктердің пассивтік операциялары

Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық Университеті

 

 

 

 

 

 

 

СӨЖ

Тақырыбы:  Коммерциялық банктердің пассивтік  операциялары

 

 

                                                                    Орындаған:   Ж.У. Тунгышбаева 

                                                                     Ф11 К1

                                                                    Тексерген:    Н.Н. Керимбекова

 

 

 

 

Алматы, 2012 жыл

Жоспары:

1. Кіріспе

Коммерциялық банк туралы түсінік 

2. Негізгі бөлім

1. Коммерциялық банктердің операциялары

2. Банктердің пассивтік операциялары

 

3. Қорытынды
4. Пайдаланған әдебиеттер

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

   «Коммерциялық  банк» термині банк ісінің  ертеректегі даму кезеңінде, банктердің  сауда, тауар айырбасы  операциялары  мен төлемдеріне қызмет көрсетуі  барысында пайда болды. Негізгі  клиенттері саудагерлер болған, міне осыдан «коммерциялық банк»  деген атуға пайда болды. Бірақ  өнеркәсіптің және басқа салалардың  дамуымен банктер экономиканың  өзге де сфераларына қызмет  көрсете бастағандықтан да банктің  «коммерциялық» деген атауы бастапқы  мағынасын біртіндеп жоғалтты. Ол  банктің «іскер» деген сипатын  білдіреді, оның шаруашылық агенттердің  барлық жұмыс түрлеріне қызмет  көрсетуі олардың қызметтерінің  саласына байланыссыз болады. Коммерциялық  банктер – нарық экономикасында  қаржылық операциялар мен қызмет  көрсететін несиелік мекемелердің  тобын білдіреді.

    Коммерциялық  банктер өз клиенттерінің ақшаларын  сақтауға қолайлы әр түрлі  депозиттерді ұсынады, бұл бір  жағынан ақшаның сақталуын қамтамасыз  етсе, екінші жағынан өтімділікке  деген клиенттің қажеттілігін  қанағаттандырады. Көптеген клиенттер  үшін облигацияға немесе акцияға  жұмсалғанға қарағанда, мұндай  ақшаны сақтау формасы тиімді  болып табылады.

   Коммерциялық банктер - жеке клиенттердің (ағымдағы есепті жүргізу, коммерциялық несиелерді ұсыну және т.б.) салымдары түрінде тартылған негізгі түрде ақша капиталдары мен сақталған ақша есебінен барлық саладағы кәсіпорындар үшін әмбебап банкілік операцияларды жүзеге асыратын кредиттік мекемелер; кредиттік жүйенін негізгі звеносы.

Қазіргі коммерциялық банктер — бұл тікелей кәсіпорындарға, ұйымдарға, сондай-ақ халыққа қызмет ететін банктерді білдіреді.

 

Коммердиялық  банктер деп, бұл жерде Қазақстан  Республикасындағы екінші деңгейдегі банктер туралы айтылып отыр.

 

Коммерциялық  банктердің операциялары

     Қазіргі кезде негізгі дәстүрлі  қызметтерге бұрынғыша салымдар  тарту мен қарыздар беру жатады. Банктер өз пайдаларының көп  бөлігін осы операциялар бойынша  пайыздық айырмадан алады. Бірақ  осы екі қызмет төңірегінде  банктік өнімдердің көптеген  нысандары жасалынып шығуы мүмкін.

         Банктің еркін қаражатын шоғырландыратын  және оларды қайтарымдылық негізінде  орналастыратын мекеме ретінде  анықталуы оның қызметінде пассив  және актив операциялар деп  бөлуге мүмкіндік береді.

         Банк операциясын жүргізгенде, ақшалай қаражаттың қозғалысы туады. Мысалы, несие операциясының нәтижесінде, несиегердің несиеге алған сомасы оның есеп шотына түседі. Бұл жағдайда несие алумен қатар есеп айрысу операциясы да жүргізіледі-сатып алушы, несиенің жәрдемімен өзінің тауар жөнелтушісі мен жөнелтілген тауар үшін (болмаса орындалған жұмыс пен көрсетілген қызмет үшін) есеп айырысады. Ақшалай қаражат бір субьектілерден екінші субьектіге ауысады. Кассада қолма-қол ақшамен операция жүргізгенде нақты ақша, банкінің кассасынан шаруашылық жүргізуші субьектінің кассасына ауысады және керісінше, шаруашылықтың кассасынан банктің кассасына түседі. Ақша аудару операциясында да ақшалай қаражаттың қозғалысы туып, ол аударушыдан аларманға ауысады т.б.

 Мұндай  ақшалай қаражаттың қозғалысы,  мысалы сейфтік операцияларды  жүргізгенде, болмаса, банктің  аппаратының күшімен банкноттарды, монеттерді кассаға жинағанда,  оларды тасымалдағанда, немесе айырбастағанда  тумайды. Бұндай жағдайларда ақшалай  қаражаттың көлемі азаймайды  да, көбеймейді де, түпкілікті де  немесе уақытша да оларға меншіктік  өзгермейді. Осының негізінде банктің  операциялары, олардың қызметтерінен  өзгеше деп түсіну керек және  оларды бөлек қарау (зерттеу)  керек. Бірақ қазіргі жағдайда банктердің өз жұмыстарын коммерциялық жолға көшіргенде, барлық операциялары да қызметтері де төлемді болғандықтан бұл екі ұғымды бір бірінен ажырату оңай емес. Дегенмен де, теориялық еңбектерде бұларды бөліп қарау керек.

Банктің еркін  қаражатын шоғырландыратын және оларды қайтарымдылық негізінде  орналастыратын мекеме ретінде анықталуы  оның қызметінде пассив және актив  операциялар деп бөлуге болады.

Соның ішінде Коммерциялық Банктің пассивтік операцияларына тоқтала кетсек, пассивтік операциялар. Бұл операциялардың басты мақсаты, банктің ресурстарын қалыптастыру және оны ұлғайту. Сондықтан, бұл операцыялардың банктің өзінің, несиелік мекеме ретінде жұмыс жасауы үшін төтенше маңызы бар. Пассивтік операциялар қатарына мыналар жатады:

-Заңды немесе  жеке тұлғалардың есеп, немесе  ағым шоттарына қаржы жұмылдыру  (талап етілмелі депозиттер);

-Басқа банктерден  қарыз алу (банкаралық несие);

-Заңды және  жеке тұлғалардың қаржыларын  мерзімді салымға жұмылдыру;

-Құнды қағаздарды  шығарып, оларды орналастыру;

-Орталық  (Ұлттық) банктен орталықтандырылған  несие алу т.б.

Пассивтік операциялар  негізінде банктің ресурстары жинақталады. Сондықтан да пассивтік операциялардың коммерциялық банктер қызметіндегі рөлі жоғары.

       Банк ресурстары пассивтік операциялар  нәтижесінде құрылғандықтан, оған  анықтама берген дұрыс. Қаржы  және несие сөздігінде пассивтік  операция туралы былай делінген: «ПАССИВТІК ОПЕРАЦИЯЛАР – бұл несиелік және активтік операцияларды жүзеге асыруға арналған банктің өз ресурсын құру операцияары.»

 Ал соңғы шыққан оқулықтарға сүйенсек, ПАССИВТІК ОПЕРАЦИЯЛАР – бұл нәтижесінде пассивтік шоттағы немесе активті-пассивтік шоттағы қаражаттардың өсуін, яғни пассив пен активтің арту формасын білдіретін операцияларды сипаттайды.

   Бұл  анықтамалар бір-бірін толықтырып  отыр десек те болады, себебі, бірінші анықтама бойынша пассивтік  операция туралы толық түсінік  бере алмаймыз.

 

  Пассивтік операциялардың мынадай  формалары болады:

• коммерциялық банктердің бағалы қағаздарды алғашқы эмиссиялауы;
• банк пайдасынан капиталдарды немесе қорларды ұлғайту және құру;
• басқа да заңды тұлғалардан несиелер алу;
• депозиттік операциялар.

     Пассивтік операциялар айналыстағы  ақшалай қаражаттарды банктерге  тарту мүмкіндік береді. Алғашқы  пассивтік операциялардың екі  формасы негізінде банктік ресурстардың  бірінші тобы, яғни меншікті ресурстары  құралады. Келесі екі формасы  негізінде екінші ірі топ –  заемдық немесе тартылған ресурстар  құралады.

    Сонымен  банктің ресурстары екі топқа  бөлінеді:

• банктің меншікті қаражаттары;
• банктің тартылған қаражаттары.

    Банктің  меншікті қаражаттары қатарына  меншікті капиталы мен оған  сай келетін баптар кіреді. Коммерциялық  банктердің меншікті капиталының  рөлі мен шамасы, басқа қызметпен  айналысатын кәсіпорындар және  ұйымдарға қарағанда өзіндік  ерекшкліктерге ие. Банктің меншікті  капиталы арқылы, оның барлық  қаражаттарға деген қажеттілігінің 10%-ы өтіледі. Шын мәнісінде,  меншікті және тартылатын қаражаттардың  арасында шекті ең төменгі  мқлшерде шекарасы болады.

      Банктің меншікті қаражаттарының  банктің үнемі тұрақтылығын ұстап  тұруда маңызы бар. Банктің  бастапқы құрылуы барысында, осы  меншікті құражаттары алғашқы  шығындарды, яғни жерге, ғимаратқа,  жабдықтауға, жалақыға жұмсалатын  шығындарды жабады. Себебі, меншікті  қаражатсыз банктің қызметін  бастау мүмкін емес. Осы меншікті  қаражаттар есебінен меншікті  қаражаты – бұл ұзақ мерзімді  активтерге жұмсалымдардың басты  көзі болып табылады.

     Банктің меншікті қаражаттары-банктің  экономикалық дербестігін және  қызмет ету тұрақтылығын қамтамасыз  ететін әр түрлі қорлар мен  бөлінбеген пайда жиынтығы.

    Банктің  меншікті қаражатына жататындар:

• банктің жарғылық капиталы;
• банктің резервтік капиталы;
• қосымша капиталы және пайда есебінен құрылған басқа қорлары;
• сақтандыру резервтері;
• бөлінбеген пайдасы.

    Банктің  жарғылық капиталы – банктің  заңды тұлға третінде міндетті  түрде құрылуын және өмір сүруінің  экономикалық негізін құрайды.  Жарғылық капиталдың төменгі  мөлшері Қазақстан Ұлттық банктердің  пруденциалық нормативтерімен реттеліп  отырады. Банктің жарғылық капиталы, оның құрылтайшыларының қосқан  жарналары немесе пайлары сомасынан  тұрады.

    Бағалы  қағаз шығару есебінен құрылған  банктің жарғылық капиталын банктің  акционерлік капиталы деп атайды. Акционерлік капитал көлемі акцияны  ұстаушылар – акционерлер қосқан  жарналардан құралады.

    Қазақстанда  екінші деңгейлі банктер мынадай  екі ұйымдық формаларда құрыла  алады:

• пай қосу арқылы, яғни жауапкершілігі шектеулі серіктестік формасында;
• акционерлік банк;
• шетел капиталының қатысуымен.

    Банктің  меншікті қаражатының түріне  резервтік қор жатады.

    Резервтік  қор – банк қызметінде пайда  болуы мүмкін зияндардың орнын  жабу мақсатында құрылған ақшалай  қаражаты.

    Резервтік  қор банктің тұрақты қызмет  етуін қамтамасыз етеді.

    Резервтік қордың шамасы заңды түрде жарғылық қормен теңескен жағдайда жарғылық капиталға толығымен аударылады. Резервтік қордың құрылуының негізгі көзіне банк пайдасы жатады. Кейде банкте пайда болмаған жағдайда резервтік қор есебінен банктің артықшылығы бар акциялары бойынша дивидендтер төленеді.

     Қосымша капиталдар негізгі құралдардың  тозуына байланысты аударылған  аударымдар есебінен және белгілі  мақсатқа бағытталатын пайданы  бөлу нәтижесінде құрылады.

     Бөлінбеген пайда – акциялар  бойынша дивидендті төлегеннен  кейін және резервтік қорға  аударғаннан қалған пайданың  бөлігі.

     Банктің тартылған қаражаттары  активтік операциялар, оның ішінде, несиелік операциялардың 90%-ға жуықтай  ресурстарға деген қажетін қанағаттандырады. Олардың рөлі біршама жоғары  тұрады. Заңды және жеке тұлғалардың  уақытша бос қаражаттарын тарта  отырып, коммерциялық банктер халық  шаруашылығының қосымша айналым  қаражаттарына деген сұранысымен  қатар халықтың тұтыну қажетін  қанағаттандырады.

     Банктердің ресурстарының жалпы  сомасында тартылған қаражаттар  үлесі олардың басым бөлігін  құрайды.

     Нарықтық қатынастардың дамуына  байланысты, сондай-ақ ескі банктік  жүйе үшін дәстүрлі емес, уақытша  бос ақшалай қаражаттарды тарту  тәсілдерінің болуы, тартылған  қаражаттар құрылымын толығымен  өзгертті десе де болады.

    Әлемдік  банктің тәжірибеде барлық тартылатын  қаражаттарды жинақтау тәсілдеріне  байланысты үлкен екі топқа  бөледі:

I топ –  депозиттер;

II топ –  депозиттік емес тартылған қаражаттар.

     Тартылған қаражаттар ішінде  ең көп бөлігіндепозиттер құрайды.  Депозиттер банк үшін бірден - бір арзан ресурс көзі болып  табылады.

     Депозит – бұл клиенттердің  банктегі бір шотқа салған  және өздері пайдалана алатын  қаражаттары.