Кәсіпорындағы тәуекел деңгейін бағалау және төмендету әдістері

     Қаржылық  жағдайды талдаудың басты міндеті кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын сипаттайтын көрсеткіштерді зерттеу болып табылады.

№2 кесте. «Қазақтелеком» АҚ филиалының 2004-2005 жылдардағы қаржылық тұрақтылығын бағалау, мың теңгемен

Көрсеткіш атауы	Көрсеткіш мәні		Өзгеріс
	2004 ж.	2005ж.	Абсолюттік	%-бен
1. Өзіндік қаражаттар  көздері	1462112	1599660	+137548	+9,41
2. Ұзақ мерзімді активтер	2103175	2279897	+176722	+8,4
3.Меншікті айналым  қаражаттары	-641063	-680237	-39174	+6,11
4.Ұзақ мерзімді міндеттемелер	0	0	-	-
5. Запастар мен шығыстарды құру үшін меншікті айналым қаражаттары және ұзақ мерзімді міндеттемелер болуы	-641063	-680237	-39174	+6,11
6. Қысқа мерзімді міндеттемелер	918120	904030	-14090	-1,53
7. Запастар мен шығыстардың  құрылуының негізгі көздерінің  жалпы көлемі	277057	223793	-53264	-19,22
8.Запастар мен шығыстар  көлемі	115835	79898	-35937	-31,02
9. Запастар мен шығыстардың  құрылуы үшін меншікті айналым  қаражаттарының артықшылығы (жеткіліксіздігі)	-756898	-760135	-3237	+0,43
10. Запастар мен шығыстардың  құрылуы үшін негізгі құралдардың артықшылығы (жеткіліксіздігі)	+161222	+143895	-17327	-10,75

     «Қазақтелеком»  АҚ филиалының қаржылық тұрақтылығын  жалпы бағалау №2 кестеде көрсетілген. Есептеу мәліметтері кезең басында кәсіпорынның қаржылық жағдайы тұрақты емес екенін көрсетеді. 2004 жылдың соңында қаржылық жағдайы нашарлаған және қаржылық тұрақсыздық жағдайды тұр. Бұл қорытынды келесілер негізінде жасалады:

- запастар мен шығыстар  өзіндік айналым қаражаттарымен  өтелмейді;

- кәсіпрын қаржылық  жағдайынынң тұрақсыздығын ұстап тұрған басты себеп – запастар мен шығыстар өсімінен құрылу көздері өсімінің төмендеуі, пайда болу көздерінің жалпы көлемі 19,22%-ға төмендесе, запастар мен шығыстар құны 31,02% төмендеді.

№3 кесте. «Қазақтелеком» АҚ филиалының 2004-2005 жылдардағы дебиторлық қарызын талдау

Бап атауы	01.01.05		01.01.04		Ауытқу(+,-)
	Сома, Мың тг	Үлес салмақ	Сома, мың тг	Үлес салмақ
Алынуға тиісті шоттар	138051	91,19	1332342	93,18	-5709
Басқа дебиторлық қарыз	13330	8,81	9692	6,82	-3638
Барлығы	151381	100	142034	100	-9347

     Дебиторлық  қарыз кәсіпорын активтерінің  негізігі бөлігі болып табылады. Дебиторлық қарыз жағдайын талдау №3 кестеде көрсетілген.

     Кесте мәліметтері  бойынша сатып алушылар мен тапсырыс берушілермен есеп айырусулар  негізгі бөлікті құрайды. Сатып алушылар мен тапсырыс берушілердің қарыздары қарыздардың жалпы сомасынан 01.01.2004 жылға 91,19% және 01.01.2005 жылға 93,18% құрайды. Дебиторлық қарыздың 9347 теңгеге немесе 6,2% төмендеу қаржылық тұрақтылық өсуін көрсетеді.

     Кез келген кәсіпорынның қызмет ету тиімділігі қажетті табыс әкелу мүмкіндігіне тәуелді екені белгілі. Бұл мүмкіндікті бағалау рентабельділікті талдау арқылы жүргізіледі, ол келесі сұрақтарға жауап беруге көмек береді: алынған табыстар мен шығарылған шығыстар қаншалықты тұрақты; жүргізілген шығыстардың қаншалықты өндірістік; кәсіпорынға капитал салымының тиімділігі; кәсіпорынды басқару қаншалықты тиімді және т.б.

№4 кесте. «Қазақтелеком» АҚ филиалының 2004-2005 жылдардағы қаржылық нәтижелерінің динамикасы мен деңгейін талдау, мың теңгемен

Көрсеткіш	2004ж.	2005ж.	Абсолютті өзгеріс	Өсім қарқыны,%
1	2	3	4	5
1. Өткізуден түскен  табыс	1937586	2120816	183230	9,46
2. Өткізілген өнімнің  өзіндік құны	910665	998420	87755	9,64
3. Жалпы табыс	1026921	1122396	95475	9,3
4. Кезең шығыстары	172804	212703	39899	23,09
4.1. Жалпы және ұйымдаст. Шығындары	159343	207803	48460	30,41
4.2. %-рді төлеу шығындары	13461	4900	-8561	-63,6
5. Негізгі қызметтен  табыс(шығыс)	854117	909693	55576	-6,51
6. Салық салудан бұрын  қарапайым қызметтен табыс(шығыс)	863314	917776	54462	6,31
7.Табыс салығы	112663	-	-112663	-100
8. Салық салудан кейін  қарапайым қызметтен табыс(шығыс)	750651	917776	167125	22,26
9. төтенше жағдайлардан  табыс(шығыс)	-	-	-	-
10.таза табыс(шығыс)	750651	917776	167125	22,26
11.таза табысты дұрыстау	29718	37928	8210	27,63
12. дұрыстау есебімен  таза табыс	780369	955704	175335	22,47

     Ең алдымен,  «Қазақтелеком» АҚ филиалының қаржылық нәтижелердің деңгейі мен динамикасын талдау жүргізіледі. (№4 кесте)

     Талданған кезеңде өткізуден түскен табыс 9,46% өсті, яғни кәсіпорын қызметінің масштабы өсті. Өзіндік құны 9,46% өсті. Өнімнің өзіндік құн өсуінің қарқыны өткізуден түскен табыстардың қарқынынан жоғары. Бұл кәсіпорында өндіріске шығыстарды өсіру бағытсыз жүргенін көрсетеді.

     Өткізуден  түскен табыс өсімі нәтижесінде  жалпы табыс 95475 теңгеге немесе  9,3% өсті. Сонымен қатар талданған  кезде шығындар 23,09% өсті, сның ішінде  жалпы және ұйымдастырушылық  шығындары өсуі есебінен.

     Негізгі  қызметтен табыс 854117 теңгеден  909693 теңгеге немесе  6,5%-

ға өсті. Талданған кезеңде кәсіпорында негізгі емес қызметтен табыс 12,11%-

ға төмендеді. Осының нәтижесінде қарапайым қызмет табысынан  салық салуға дейін 917776 теңге құрады, яғни 6,31%-ға өсті. Қарапайым қызметтен табыс салығын төлемеу себебінен салық салудан кейін 22,26%-ға өсті және 2004 жылы 750651 мың теңге және 2005 жылы 917776 мың теңге құрады.

     Есеп беру  кезеңінде төтенше жағдайлар  бойынша шығыстар болмаған жағдайларынан  таза табыс өзгеріссіз қалды,  бірақ негізгі құралдарды қайта бағалау бөліміндегі таза табысты дұрыстау жүргізілді, оның нәтижесінде таза табыс кезең соңында 955704 мың теңге құрады және 22,47%-ға өсті.

№5 кесте. «Қазақтелеком» АҚ филиалының 2004-2005 жылдардағы рентабельділік көрсеткіштері

Көрсеткіш атауы	Есептеу	Көрсеткіш мәні		Өзгеріс мәні
		2004ж	2005ж
1. Өнім рентабельділігі	(Таза табыс/өткізуден табыс)*100	40,28	45,06	+4,78
2.Жалпы рентабельділік	(салық салудан бұрын  қарапайым қызметтен табыс/өткізуден  түскен табыс)*100	44,56	43,27	-1,29
3.меншік капитал рентабельділігі	(таза табыс/меншікті капитал)*100	53,37	59,74	+6,37
4.Экономикалық рентабельділік	(таза табыс/баланс)*100	32,79	38,17	+5,38
5.Қор рентабельділігі	(таза табыс/ұзақ мерзімді  активтер)*100	37,1	41,92	+20,87
6.Негізгі қызмет рентабельділігі	(негізгі қызметтен  табы/өткізілген өнімнің өзіндік  құны)*100	93,79	91,11	-2,68

     Рентабельділік  көрсеткіштерін талдау №5 кестеде  көрсетілген.

     «Қазақтелеком»  АҚ филиалының рентабельділігін  сипаттайтын көрсеткіштерді есептеу келесі тұжырымдар жасауға мүмкіндік береді. Сонымен, таза табыс бойынша өнім рентабельділігін есептегенде, есеп беру кезеңінде әр бірлік бойынша өткізілген қызмет үшін 4,7% таза табыстың өсуі анықталды. Алайда, жалпы рентабельділік 1,29%-ға төмендеген.

     Меншікті  капитал рентабельділігін есептеу  2004 жылмен салыстырғанда 2005 жылы «Қазақтелеком» АҚ иелері салған әр ақшалай бірлік таза табысты 6,37%-ға көбірек тапқан.

    Экономикалық  рентабельділікті есептеу кезінде  келесі анықталды: 2004 жылмен салыстырғанда 2004 жылы кәсіпорынға қаражаттарды табу кезіне тәуелсіз табыстың 1 ақшалай бірлігін алу үшін ақшалай қаражаттар 5,38%-ға көбірек қажет.

     Қор рентабельділігін  есептеу кезінде анықталатын  негізгі құралдар мен басқа  да ұзақ мерзімді активтерді  пайдалану тиімділігі 20,87%-ға өсті.

     Негізгі  қызмет рентабельділігін есептеу  өткізуден табыстың төмендеуін  көрсетті, 1 теңге шығысқа келетін  2004 жылмен салыстырғанда 2,68%-ға  төмен. 

     Өткізілген  талдау негізінде кәсіпорын қызметінің жағымды және жағымсыз жақтарын көрсетуге болады.

     «Қазақтелеком»  АҚ филиалының қызметінің жағымды  жақтары келесілер болып табылады:

- жұмыс тәжірибесі  үлкен мамандардың жоғары дәрежелілігі;

- негізгі өнімді өндіру  және өткізу процесінің ұйымдастырылғандығы;

- өндірілетін өнімнің жоғары сапасы;

- кәсіпорынның қаржы  шаруашылық қызметін әрқашан  жетілдіру.

     Кәсіпорын қызметінің жағымсыз жағы:

- ұзақ мерзімді активтердің жоғары үдемелі салмағы және оның сомасының өсуі кәсіпорынның меншік қаражаттарын ағымдағы активтерге емес, айналымнан тыс активтерге салатынын куәландырады.

 

<h4>2.2. Кәсіпорындағы қаржы тәуекелін басқару жүйесін талдау

Тәуекелді бағалау тәуекелді  басқарудың жалпы жүйесінінің негізгі  құрамдас бөлігі болып табылады. Ол тәуекел көлемін (деңгейін) сапалық не саналық әдіспен анықтау процесін білдіреді.

Тәуекелді сандық бағалау  нақты шешімдерді алу мүмкіндігін  береді. Алайда сандық бағалауды жүргізу ол үшін сәйкес келетін алғашқы ақпаратты алумен байланысты көптеген қиындықтар кездеседі. Қазақстанда ақпараттық қызмет нарығы дамымағандықтан, көбіне фактикалық ақпараттарды алу қиын. Ақпараттардың, уақыттың жеткіліксіздігімен, кейде қажетті мәліметтердің байланысты бұл қиындықтар себебінен кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау негізінде тәуекелді қатысты бағалау ерекше қызығушылықты тудырады. Бұл фирма иесі кәсіпкер, сонымен қатар оның серіктестері үшін тәуекелді бағалаудың ең қолайлы әдістердің бірі болып табылады.

     «Қазақтелеком»  АҚ филиалының тәуекелдерін бағалау  қаржылық есептілік негізінде  жүргізіледі. №6 кестеде «Қазақтелеком» АҚ филиалының 2004-2005 жылдардағы қаржы-шаруашылық қызметіне экспресс–талдау көрсетілген, оның негізінде берілген кәсіпорынның тәуекелді басқару жүйесін талдау жүргізіледі. </h4>

№6 кесте. «Қазақтелеком» АҚ филиалының 2004-2005 жылдардағы қаржы-шаруашылық қызметін экспресс-талдау

Көрсеткіш атауы	Есептеу тәсілі		Нормативті мәні	Көрсеткіш мәні			Өзгеріс
				2004ж.		2005ж.	Абсолютті		Есептіліктің базистікке % түрі
1	2		3	4		5	6		7
1. Мүліктік жағдайды  бағалау
1.1.Кәсіпорында бар  шаруашылық құралдар сомасы	Баланс барлығы		-	2380232		2503690	+123458		+5,19
1.2. Негізгі құралдардың модернизация коэффициенті	есептелген амортизация/ негізгі капиталдың бастапқы құны		-	0,474		0,449	-0,025		-5,27
2. Өтімділікті бағалау
2.1.Өзіндік айналым капитал көлемі	Меншік капитал+ ұзақ мерзімді міндеттемелер- ұзақ мерзімді активтер		-	-641063		-680237	-39174	+6,11
2.2.абсолютті өтімділік  коэффициенті	Ақшалай қаражаттар/ ағымдағы міндеттемелер		>0,2-0,7	0,01		0,002	-0,008	-80,00
2.3.Критикалық өтімділік  коэффициенті	(ақшалай қаражаттар+қысқа  мерзімді қаржылық инвестициялар+дебиторлық  қарыз)/ағымдағы міндеттемелер		≈1	0,18		0,16	-0,02	-11,11
2.4.Ағымдағы өтімділік коэффициенті	Ағымдағы активтер/ағымдағы міндеттемелер		1,5-2	0,3		0,25	-0,05	-16,67
2.5.запастарды жабудағы меншік капитал үлесі		Меншікті айналым қаражаттары/(ТМЗ+алдағы кезең шығыстары)	>0,1	-5,51	-8,41		-2,9	+52,63
3. Қаржылық тұрақтылықты бағалау
3.1. Тәуелсіздік (автономия) коэффициенті		Меншік капитал/шаруашылық қаражаттар барлығы	>0,5	0,61	0,64		+0,03	+4,92
3.2. Меншік капиталдың ептілік коэффициенті		Меншік айналым қаражаттары/меншік капитал	~0,5	-0,44	-0,43		+0,01	-2,27
3.3.қарыз жә-не меншік  ка-питал қаты-насы  коэф-фициенті		Қарыз капитал/меншік капитал	≤1	0,63	0,57		-0,06	-9,52
3.4.Тұрақты қаржыландыру  коэффициенті		(меншік капитал+ұзақ  мерзімді міндеттемелер)/ шаруашылық  қаражаттар барлығы	>0,8	0,61	0,64		+0,03	+4,92
4. Іскерлік белсенділікті бағалау
4.1. Өткізуден түскен табыс			-	1937586	2120816		+183230	+9,46
4.2. Салық салудан бұрын  негізгі қызметтен табыс			-	863314	917776		+54462	+6,31
4.3. Қорқайтармдылығы		Өткізуден түскен табыс/негізгі  құралдарды орташа құны	-	0,92	0,93		+0,01	+1,09
4.4.Дебиторлық қарыз айналымдылығы		Өткізуден түскен табыс/орташа дебиторлық қарыз	-	12,48	14,63		+2,15	17,23
4.5.Қаражаттарайналымы-ның ұзақты-ғы(күн)		360 күн/ 4.4 көрсеткіші	-	29	25		-4	-13,79
4.6.Кредиторлық қарыз  айналымының ұзақтығы(күн)			-	363	326		-37	-10,19
4.7. Операциялық цикл ұзақтығы			-	75	54		-21	-25
5. Рентабельділікті бағалау
5.1.Таза табыс		-	-	780369	955704		+175335	+22,47
5.2.Негізгі қызметтен  табыс			-	854117	909693		+55576	+6,51
5.3 Өнім рентабельділігі		Негізгі қызметтен табыс/ Өткізуден түскен табыс	-	1,09	0,95		-0,14	-12,84
5.4 меншік капитал рентабельділігі		Таза табыс/меншік капитал	-	0,53	0,6		+0,07	+13,21
5.5 Негізгі капитал рентабельділігі		Таза табыс/баланс валбтасы	-	0,33	0,38		+0,05	+15,15