Материалдық емес активтер

   Қаржылық  есеп  берудің  халықаралық   стандарттарына  сәйкес  (№38 ҚЕХС)  материалдық  емес  активтер  басқа  тараптарға  жалға  өткізу  немесе  әкімшілік  мақсаттар  үшін  өндірісте  немесе  тауарлар  мен  қызмет  көрсетулерде  физикалық  мәні  жоқ  сәйкестендірілетін  ақшалай  емес  активтер  болып  табылады.  Көп жағдайда  мұндай  активтерге  бақылау орнатылады  және   іскерлік  беделден  айқын ажыратылады.

  Патенттер,  авторлық  құқықтар,  франшизалар,   тауар  таңбалары,  ұйымдық  және  жедел  шығындар  айтарлықтай  кең  тараған  материалдық  емес  активтер  болып  табылады.

   Материалдық  емес  активтерді  екі  үлкен  топқа  бөлуге  болады:  айырбастауға  жататын   және  айырбастауға  жатпайтын.

  Айырбастауға  жататын  материалдық  емес  активтер  фирманың  басқа   активтерінен  бөлек  сәйкестендіріліп  және  бөлек  сатылуы  мүмкін. 

 Жалға  алынған   меншіктің  құнын   жақсарту  үшін  мысалы,  жалға   алынған  меншіктің  модификациясы  жалға  алынған  мүліктің  шотынан  дебетіне  жатады. Жалға  алынған  мүлік  жалгерге  тиісті  болмаса да,  жал  меншігін  жақсарту  материалдық емес  активтер  ретінде жіктеледі.  Жалға алынған меншікті  жетілдіру жалға алынған   мерзімнің қалғанына  амортизациялануы  немесе  осы  мерзімдердің  қайсысы  қысқарырақ  болуына  байланысты  жақсаруы  керек. Сәйкестенбейтін  активтер  бөлек  сатылуы  мүмкін   емес.  Төменде  сәйкестенбейтін  активтердің  кейбір  мысалдары  келтірілген.  Материалдық   емес  активтердің кейбірулерінің  екі арнайы  сипаттамасы бар:  олар   ұзақ  мерзімді  аванстық  төлемдер   болып табылады  және   басқа сатылатындай  иеленушіге  ешқандай  құқық бермейді.  Бұл материалдық емес  активтер  жеке   иденфикациялануы мүмкін,  бірақ айырбастауға  жатпайды

  Кейінге   қалдырылған  шығындар,   яғни  оларды  бухгалтерлік  есепте  болашақта  табыс  әкелуі  мүмкін  қызметтерге  кеткен  шығындар  деп  атайды.  

Олар  баланста   алдын  ала  төленген  ұзақ  мерзімді   шығындар  ретінде  көрсетіледі.  Кейінге  қалдырылған  шығындар  физикалық  формасы  жоқ  ұзақ  мерзімді  активтер  ретінде  жіктеледі.

   Ұйымдастыру  шығындарры-  бұл   қызметті  ұйымдастыру  кезінде   пайда  болатын  шығындар.

  

            Материалдық емес активтерді  бағалау  және  тану.

Материалдық  емес  активтерді  бағалау  кезінде  бастапқы  құн   принципі  қолданылады.  Яғни    материалдық  емес  активтер,  активтерді  сатып  алумен  байланысты  барлық  шығындарды  қосатын  сатып  алу  құны  бойынша  бағаланады.

  Сатып  алу   құны-  бұл барлық  төлемдер  мен олардың нақты анықталғанына байланысты,  алынған   активтердің ағымдағы  нарықтық  құны.  Материалдық емес  активтерді  есепке  алу кезінде өте маңызды сұраққа материалдық   емес  активтерді  пайдалану   мерзімін  анықтау  жатады.  Қызмет  ту  мерзімін  анықтағанда  келесідей  факторлар  ескерілуі  қажет.

• қызмет  ету   мерзімін  ең  жоғары  шектейтін  заңды,  реттеуші  және келісілген  ереже;
• болжалды  қызмет  мерзімін  өзгертуі  мүмкін  жаңарту  немесе  ұзарту  үшін   шарттар;
• қызмет  ету  мерзімін  азайтатын  тозу,  сұраныс  және   басқа  да  экономикалық  факторлар;
• жұмыстардың  орындалуының  күтілген  мерзімге  сәйкес  келетін  қызмет  мерзімі;
• материалдық  емес  активтің  бар  бәсее  қабілетін  шектейтін  бәсекелестердің  және  басқа  да  субьектілерінің  күтілген  әрекеті;
• материалдық  емес  активтердің   жиынтығына  кіретін  басқа  активтердің  қызмет  ету  мерзімі.

Материалдық  емес  активтер  құны  активтердің  қызмет  ету мерзімінде  жүйелі  түрде  есептен   шығарылуы  керек.  Материалдық  емес  активтердің  амотизациясы  оның  пайдалы  қызмет  ету  мерзімі   ішінде   жүйелі  түрде  жүзеге  асырылады.  Аммортизацияны  пайдалану   әдісі  активтердің  экономикалық  тиімділігін  банктерде  пайдалану  моделін  сипаттау   керек.  Егер  мұндай   үлгі  нақты  анықталған  болмаса,  аммортизацияны  теңбе  тең  аудару  әдісін  пайдалану  керек.  Материалдық  емес  активтердің  тиімді  қызмет  ету  мерзімін   мерзім  сайын  қайта   қарастырып отырылуы  қажет.  Қандай  жағдай  болмасын,   материалдық емес   активтердің аммортизациялық   кезеңі,  олардың сатып алған күннен  бастап  40  жылдан  аспауы  керек.  Халықаралық стандартқа  сәйкес  ХҚЕС  381   материалдық   емес  активтерді  пайдалануда   оның  ағымдық,   баланстық   құны   кәсіпорын   үшін  экономикалық    тиімділігінен   жоғарылап   кетуі   мүмкін.  Бұндай  жағдайда   аммортизацияланбаған   құнды   есептен   шығарып   және   активтің  құндылығының    азайғандығын  көрсететін,   шығынды   мойындау  керек.  Сату  кезінде,  айырбастауда  немесе  материалдық   емес  активтердің  қандай  да   басқа   жолымен    шығыс   етілуі  кезінде   одан   түскен   пайданы   бейнелей   отырып   материалдық   емес  активтің  шотынан  оның   аммортизацияланбаған  құны   есептеу  шығарылады.  Материалдық   емес   активтерде   келесідей  бухгалтерлік   жазулар   жасалынады:

• Сатып  алынған   материалдық   емес  активтерге   төлем   төлегенде:

Дт   1856  «Күрделі   қаржы  салымы   бойынша   дебиторлар»

Кт   1001  «Кассадағы  қолма-қол ақша»

       1050  «Банктердің  корреспондентік   есеп  шоттары»

       2010  «Корреспонденттік  шоттар»

       2020  «Сыйақы  есептелетін   талап  етілгенге  дейінгі   салымдар»

       2203  «Клиенттердің  ағымдағы  шоттары»

• материалдық  емес  ативтерді  кірістегенде:

Дт   1659  «Материалдық   емес  активтер»

Кт   1856  «Күрделі  қаржы   салымы  бойынша   дебиторлар»

       2856  «Күрделі  қаржы   алымы   бойынша кредиторлар»; 

• Аммортизацияларды  есептеу

Дт  5788  «Материалдық  емес  активтер  бойынша 

       аммортизациялық  аударымдар»

Кт   1699  «Материалдық  емес  активтерге  есептелген 

        аммортизация»;

• Есептелген  амортизация  сомасына   материалдық  емес   активтерді  есептен  шығару  кезінде:

Дт   1699  «Материалдық  емес  активтерге  есептелген 

        Аммортизация

Кт   1659   «Материалдық  емес  активтер»;

• Қалдық  құнға

Дт   5852   «Негізгі  құрал-жабдықтарды және  материалдық

        емес  активтерді  сату  шығыстары.

Кт   1659  «Материалдық  емес  активтер». 

   Материалдық  емес  актив   актив  ретінде   болашақта   экономикалық  олжа  әкелетін   активтер  ретінде  танылады. (есепке  тіркеледі). Материалдық   емес  активтер   құны  активтердің  белсенді  нарығы  бар   кезде  ғана  дұрыс  анықталуы  мүмкін. 

   Көптеген  материалдық  емес  активтердің  белсенді   нарығы    болмайды,  өйткені  олар   өте  сирек  кездеседі, мысалы  тауар  белгілері  басылым  атауы,   кино  мен   музыкаға  берілген  авторлық  құқықтары мен   бір  актив   ушін  төленген   сомасы.  Сол  себепті  көптеген  материалдық  емес   активтер  құнын   екі  жақты   келісімі   бойынша  анықтайды.  Материалдық  емес  активтер  танылған  кеезден  бастап  бастапқы  құны  бойынша   бағаланады.   Материалдық  емес   активтердің  бастапқы  құны  олардың   алынған   тәсіліне   байланысты  болып  келеді: сырттан   түссе  (сатып  алынған  бағасы,   ұйымдар   бірлестігінің   күшімен  айырбастау  арқылы  немесе  мемлекеттік   субсидияның   есебінен)   немесе    шаруашылық   жүргізуші   субьектілердің  өз  күшімен   жасалса;

   Сатып  алу  құнына  сатып  алумен   байланысты  барлық   шығындар   енгізіледі,  соның   ішінде  сатып  алынған  бағасы,   тасымалдау  шығыны  және  тағы  да  басқа.

   Егер  де   метериалдық   емсес  активтер  айырбас  негізін де  алынса,  онда  олардың  бағасы   нарықтық  құн  немесе   осы  тәрізді  материалдық   емес   активтер   құны  бойынша  анықталады. Егер   метариалдық  емес  активтердің   бастапқы  құны  несие  есбінен  алынса,  онда  сол   несие   үшін  төленетін  пайыз  бастапқы  құнына   қосылмайды,  ал  ол  кезеңдік  шығысқа   жатқызылады,  ал  оның   бастапқы   құны  мемлекеттің  есебінен  тегін (немесе  номиналды  атаулы, немесе   мемлекеттердің  субсидиясының)  алынса,  онда  ол  сату   немесе  белсенді  нарықтағы   материалдық   емес   активтер   тап осы түрінің   құны  бойынша танылады.

   Материалдық  емес  ативтердің   түсуі   мен  шығарылуы  «Материалдық  емес  активтеді  қабылдау  беру»   актісімен   рәсімделеді. Актіде  материалдық  емес  активтердің  түрі  дәл  атаулары  және   кәсіпорынға  берілген  күні,  обьектілердің  сипаттамасы,  бастапқы  құны,  аммортизация  нормалары  және  басқа  да  қажетті  мәліметтер  көрсетіледі.

Бағалау мына  факторлар негізінде  жүзеге  асады:

1. Басқа  кәсіпорындар  мен  адамдардан  ақыға  сатып  алынған  Материалдық  емес  активтер  есепте  оларды  сатып  алуға  жұмсалған   нақты  шығындардың  сомасымен  көрсетіледі.
2. Кә сіпорынға  өтеусіз  келіп   түскен  Материалдық  емес  активтер   сараптау  жолымен  бағаланады.
3. Жарғылық  капиталға  салым ретінде құрылтайшыдан келіп түскен  активтерге  есепте  тараптардың келісімімен   белгіленген құн бойынша көрсетіледі.

    Материалдық   емес  активтерді   қабылдап  алу   актісі  бір   обьектіге  бір  данадан   толтырылады. Көптеген  тегі  бірдей   материалдық   емес   активтердіқабылдау  жөнінде ортақ акт   жасауға болады.  Оларды  өзге  де  кәсіпорынға сатқанда  немесе   тегін бергенде  акт   екі данадан жасалынады:  беруші  және  алушы   кәсіпорын үшін.

Ұйым  пайдалануына   түскен  материалдық  емес  активтердің  барлық  түрлерінің  есебі  үшін  қолданылады.  Материалдық  емес  актив  обьектілеріне  жатқызу  тәртібі  мен  олардың   құралы  заңдармен   және   нормативті  актілермен  реттеледі.

  Бухгалтерияда   әр  обьектіге  карточка  жүргізіледі.  Форма  кі ріске  алынуға   арналған  құжат,  материалдық   емес  активтерді    қабылдау  тапсыру және  басқа құжаттама негізінде   бір   дана  болып толтырылады.  8 графада бастапқы  құжат пен пайдалы қызмет  ету мерзіміне негізделіп  есептелінген  мөлшер   (норма)  бойынша  ай  сайын  есептелетін   аммортизация   сомасы  көрсетіледі. Материалдық  емес  актив  обьектілерінің  қысқаша  сипаттамасы  бөлігінде  тек  қана  актив  обьектінің  негізгі  көрсеткіштері  жазылады,  ұйымда   бар  осы  обьектіге  арналған  техникалық  құжаттама  мәліметтерін  көшіруге  болмайды.

   Материалдық емес активтердің  қабылдау – тапсыру  актісі  мына  формада  толтырылады: 
 
 
 
 
 
 

Қазақстан  Республикасы  Қаржы министрінің

2004ж. 19наурыздағы  №128 бұйрығымен бекітілген

Типтік  форма № НМА-1

                                                

                                                

                                     ОКУД бойынша формасы

                                                ОКПО бойынша

                                                    СТТН    

Ұйым  __________________________                        

               Материалдық  емес  активтерді  қабылдау - тапсыру 

                                       АКТІСІ    № _____

 
 

Материалдық  емес  активтер  түрі  ___________________________

Қысқаша  сипаттама   _______________________________________

Беретін жақ   ______________________________________________

Алатын  жақ   ______________________________________________