Негізгі құралдар есебі

 

3 – кесте. Негізгі құралдарды жөндеу жұмысы барысында бухгалтерлік есепшоттары бойынша жүргізілетін операциялар

№	Операцияның мазмұны	Дебиттелетін шот	Кредиттелетін щот
1	2	3	4
1	Негізгі құралдарды жөндеуге кеткен шығындар	7110,7210,8410	1310,2110,3350,3130, 3200,1030,1010
2	Негізгі құралдарды жөндеу үшін резерв қор құрылғанда	1340,7110,7210,8410	3230
3	Негізгі құралдарды жөндеу үшін жасаалған резервтік қор пайдаланғанда, яғни жұмсалғанда: шаруащылық әдіспен, яғнм өзіміз жөндеу жүргізгенде мердігерлік әдіспен жөндеу жүргізілсе, яғни біреуді жалдағанда	3230       3230	8310       3350

 

Радостовец В.К. «Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп» окулығында негізгі  құралдарды пайдалану тиімділігін  арттыру үшін және олардың пайдалану  мерзімінде үнемі жұмыс жасау  қабілетінде болуын қамтамасыз ету  үшін оларды мезгіл-мезгіл сапалы жөндеуден өткізіп, отыру қажет және техникалық күтімнің дұрыс ұйымдастырылуын қадағалап отырған жөн. Жөндеу жұмыстарын ұйымдастыру және мерзімдерін белгілеу негізгі құралдардың пайдалану қарқынына және пайдалану ортасының жағдайына қарай анықталады. Осыған байланысты әр шаруашылықта жөндеу жұмыстарының жоспары жасалынып, жөндеуге кететін шығындарының сметасы жасалынады.

Жөндеу жұмыстарының сипаты және күрделілігіне байланысты оларды:

• техникалық күтім;
• ағымдағы жөндеу;
• күрделі жөндеу.

Негізгі құралдардың  қалыпты жағдайда жұмыс істеуінің басты шарттарының бірі техникалық күтімін (ұдайы үйкелісте болатын байланыс тетіктерін уақытылы майлап тұру, мотордың майын дер кезінде ауыстыру т.с.с) дұрыс ұйымдастыру. Бұл жұмыстарды негізінен жауапкершілігіне бекітілген адамдар негізгі құралдардың жұмыс ырғағын бұзбай атқарып отыруы керек. Ол жұмыстар үшін арнайы еңбекақы  төленбейді және материалдық шығындары да болмашы. Сондықтан ол жұмыстардың бөлек есебі жұргізілмейді.

Ағымдағы жөндеу кезінде  құралдырдың қалыпты жұмыс жағдайында жұмыс ырғағына елеулі нұсқан келтірмей тозған майда бөлшектері ауыстырылады немесе жөнделеді. Көп жағдайларда алдын-ала сақтық жөндеулерін жоспары түрде ұйымдастырып отырады. Ол үшін запас бөлшектер, құрылыс материалдары, жағар майлар, т.с.с. едәуір материалдық шығындар жұмсалады. Сондықтан ағымдағы жөндеу жұмыстарын жүргізу үшін өндірілген өнімдердің, атқарылған жұмыстардың, көрсетілген қызметтердің өзіндік құндарының есебінен, белгіленген нормативтер бойынша жөндеу қорына арнайы қаржы бөліп отырады.

Күрделі жөндеу кезінде негізгі құралдар пайдаланудан уақытша алынып, олардың тозған негізгі бөліктері ауыстырылады немесе жөнделеді. Негізінен күрделі жөндеулерді жоспарлы түрде ұйымдастырады (апатқа ұшыраған негізгі құралдардан басқа). Негізгі құралдарды күрделі жөндеуден өткізі үшін міндетті түрде олардың негізгі бөлшектерін құрамы бойынша түгел ажыратып, ішіндегі тозған детальдарын ауыстырып немесе жөндеп қайта жинайды.

Күрделі жөндеуде екі  түрлі тәсілмен жасауы мүмкні. Біріншіден, шаруашылықтың өзінде жөндеу материалдары және білікті мамандары жеткілікті болған жағдайда және жөндеу жұмыстарын жүргізуге толық жағдай жасалған болса жөндеу жұмыстары шаруащылықтың өз күшімен орындалады. Мұны шаруашылықтың тәсіл деп атаймыз.

Екіншіден, білікті мамандар мен жөндеу материалдары тапшы болса және жөндеу жұмыстарын жүргізетін орын жағдайы нашар, немесе жоқ болса, онда күрделі жөндеуді мамандандырылған мекемелер орындайды. Мұны мердігерлік тәсіл деп атаймыз.

Күрделі жөндеуден өткізілуге тиіс негізгі құрал білікті мамандардан құралған арнайы комиссияның байқауынан өтеді. Комиссия күрделі жөндеуден өтетін әрбір объектіге дефект ведомісін толтырады.

 

2.2. Негізгі құралдарды жалға алудың есебі

 

Шаруашылық жасаушы  субъект үшін өзінің қаражылық жағдайын және төлем қабілеттілерден негізгі құрал объектілерін уақытша пайдалануға,яғни жалға алған тиімді болуы мүмкін.

Жалға жасалатын келісім-шартта: жалға берілетін мүліктің құралы мен құны; жол ақысының мөлшері; жалдық мерзімі; жалға алынған мүліктің жөндеу шарт және қалпына келтіру бойынша тараптардың міндеттері; жол ақысын төлеудің және мүлікті қайтарудың тәртібі және басқа қарастырылады.

Негізінен алғанда , жалға  алу нысаны оның мәнін белгілейді, демек, жалға алу нысаны мен жал  бойынша жасалған келісім-шарттың  жағдайы есепке көрсетілетін  операцияға да әсер етеді.

Жалгерлік есеп №7-ші «Жалгерлік есеп» деп аталатын бухгалтерлік есептің стандартымен ұйымдастырып ретеледі және сонымен жол мерзіміне  байланысты қаржылық және ағымдағы болып  бөлінеді.

Жал келісім-шарты қол  қойылған күннен бастау алады.

Жал мерзімі- көпке дейін өзгертуге жатпайтын кезеңімен ерекшеленеді және  сол жалға алынған мүлік келісім-шартпен ресімделеді, сондай-ақ кез келген келесі кезеңге оның ақысы төленіп немесе төленбей-ақ ұзартылуы мүмкін.

Ағымдағы деп - қаржыландырылатын жалгерліктен басқа кез келген жалгерліктің түрін айтады. Ағымдағы жалгерлікте жалгерлік төлемі бүтін жалгерлік мерзімінің боцында жүйелі түрде әрбір есеп алушының мүлікті тек уақытша иемденуі деп түсіндіріледі. Жалға берілген негізгі құрал жалға берушінің бухгалтерлік есебіндегі 2400 «Негізгі құралдар» бөлімшесінің тиісілі субшоттарында, яғни негізгі құралдардың құрамында көрініс табады.

Алынуға жататын жал  ақысы келісілген келісім-шартқа сәйкес 1430-«Басқа да» шоттың дебетінде және 3280,705 (жалға субъектінің негізгі қызметі болса шоттарының кредитінде көрініс табады.

7210 егер де негізгі құрал жалпы шаруашылық қажеттілігі үшін пайдаланылса 3210 шоттың  кредитінде  көрініс табады.

Қаржыландырылатын жал  өз мәні бойынша жалға алушының есебінен ұзақ мерзімге алынатын несиелеудің нысаны болып табылады.

 Қаржыландырылатын  жал-мүлікке меншіктік құқымен  байланысты, жалға берушінің алжасымен  қоса, онымен байланысты болатын  тәуелділіктің де үлкен бір  бөлігін жалға алушы өз жауапкершілігіне  алады.

Қаржылық лизинг - бұл мүліктің толық құнын төлеп алатын мүліктің түрін жалға алу, онда уақытша пайдалануға берілген мүліктің мерзімі шамамен мүліктің амартизацияланатын және пайдаланатын мерзіміне жақын болады.

Лизинг өз нысаны бойынша  ішкі және халықаралық болып бөлуі мүмкін. Ішкі лизинг беруші де, лизинг алушы да және сатушы да ҚР-ның резиденті болып табылады. Халықаралық лизинг, негізінен ҚР-ның резиденттері емес тұлғалары жүзеге асырады.

 Жалға берушіде

1. Бұрын пайдалануда болған негізгі құралдарды жалға берген кезде

Дт 7410  Кт 2412-2416

2. Есептелген жалдау процентінің сомасына

Дт 2940  Кт 4420

3. Есепті кезең басталған кезде жалдық % кіріс ретінде есептен шығарылады Дт 4420   Кт 6110

4. Жалгерден жалдау ақысы келіп түсті:

а) амортизация бөлігінде

Дт 1010,1020,1050,1060. Кт 1430

б) жалдық  % бөлігінде 

Дт 1010,1020,1050,1060   Кт1270

Жалгердің есебінде мынандай бухгалтерлік жазбалар жасалады:

Жалдау мерзімінің  соңында негізгі құралдар өтемін төлеу былайша көрсетіледі: жалға берушінің шоты бойынша өтемін төлеп қайтарылмаса

Дт 2412-12116  Кт 3310

Егер негізгі құралдар жалдау мерзімі аяқталғанға дейін қайтарылса, онда:

Есептелген тозудың  сомасына:

Дт 2421-2428/2   Кт2412-2416/2.               

  Негізгі құралдарды есептен шығару.

Негізгі құралдарды есептен шығарған кезде «Негізгі құралдардың есептен шығару актісі» толтырылады. Актіні субьектінің басшысы тағайындаған комиссия немесе соған уәкілетті адам екі дана етіп тағайындайды. Актінің 1-данасы бухгалтерияға беріледі,екіншісі негізгі құрал-жабдықтардың сақталуына жауапты тұлғада болады және ол есептен шығарғаннан кейін қалған қосалқы бөлшектерді, материалдарды, металл сынықтарын және басқаларын қоймаға өткізуге негіз болып табылады.

Есептен шығаруға жұмсалған, сондай-ақ жоюдан және үйлерді, ғимараттарды бұзғаннан, құрал-жабдықтарды бөлшектегеннен түскен материалдық құндылықтардың бағасы актінің «Объектіні есептен шығару нәтижелерінің есебі»деген бөлімінде қарастырылады.  Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісінің баланстық құнын тану мынадай жағдайда міндетті түрде тоқтатылуға тиіс,шығып қалғаннан кейін, не оны пайдаланудан немесе шығып қалуынан болашақ экономикалық пайдалар күтілмесе. 
        Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісін танудың тоқтатылуына байланысты туындайтын пайда немесе залал ондай объектіні тану тоқтатылған жағдайда міндетті түрде пайдаға немесе залалға қосылуға тиіс (егер 17 IAS кері жалдап сату кезінде өзгеше талап етпесе). Пайданы кіріс ретінде сыныптауға тиым салынады.

Жылжымайтын мүлік, үйлер  мен жабдықтар объектісінің шығып қалуы әр түрлі жолдармен жасалуы мүмкін (мысалы, сату, қаржылық жалдау шартын жасау немесе сыйға тарту жолымен). Ондай активтің шығып қалған күнді анықтау үшін ұйым тауарлар сатудан түскен кірісті тануға арналған 18-«Табыс» IAS Халықаралық стандартының өлшемдерін қолданады. 17 IAS кері жалдап сату жолымен істен шығаруға қолданылады.

Егер, баяндалған тану принципіне сәйкес, ұйым жылжымайтын мүлік, үйлер  мен жабдықтар объектісінің баланстық  құнында осы объектінің бір бөлігін  алмастыру құнын танитын болса, осы алмастырылатын бөлік бөлек амортизацияланған ба, жоқ па, соған қарамастан, ол алмастырылатын бөліктің баланстық құнын тануды тоқтатады. Егер ұйым активтің алмастырылған бөлігінің баланстық құнын анықтай алмайтын болса, ол алмастыру құнын оны сатып алған немесе салған кездегі алмастырылған бөлік құнының көрсеткіші ретінде пайдалануға құқылы.

Жылжымайтын мүлік, үйлер  мен жабдықтар объектісін танудың  тоқтатылуына байланысты туындаған  пайда немесе залал, шығып қалудан  болған таза түсімдер (егер ондайлар бар болса) мен осы объектінің баланстық құны арасындағы айырма ретінде міндетті түрде анықталуға тиіс. 
        Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісі шығып қалғаннан кейін алуға ыңғайласпа беру бастапқыда оның әділ құны бойынша көрсетіледі. Жылжымайтын мүлік, үйлер мен жабдықтар объектісі үшін ақы төлеуді кейінге қалдырған ретте алынған ыңғайласпа беру бастапқыда объектінің ақшалай қаражаттар баламасындағы бағамен көрсетіледі. Ыңғайласпа берудің атаулы сомасы мен ақшалай түрдегі баға баламасының арасындағы айырма, алуға өтемнің тиімді кірістілігі ескеріліп, 18 IAS Халықаралық стандартына сәйкес пайыздық кіріс ретінде танылады.

Негізгі құралдарды есептен  шығарудың қабылданған тәртібін бұзған жағдайда жою нәтижесінде  алынған материалдық құндылықтарға жауапсыздықпен қарау анықталса,онда  оған кінәлі лауазымды адамдар белгіленген тәртіпте жауапқа тартылады.

Басы артық, пайдаланбайтын құрал - жабдықтарды, көлік -құралдарын, приборларды, құрал-саймандарды, мүлікті, жұмысқа пайдаланатын және өнім алатын малдарды заңды немесе жеке тұлғаларға сатуға болады.

Негізгі құрал-жабдықтарды  бір кәсіпорыннан екінші кәсіпорынға  беру кезінде екі дана етіп акт жасалады.акт негізінде мүліктік түгендеу тізіміне негізгі құрал-жабдықтардың кәсіпорын балансынан шығарылғаны туралы белгі соғады.

Негізгі құралдарды есептен  шығару актісінің негізінді өндіріс  құрал-жабдықтары есептен шығарылды:

- обектінің пайдалану кезіндегі есептелген тозу сомасы

    Дт       2423                               Кт      2413

- объектінің баланстық құнына

   Дт          7410                              Кт        2413

 

Шаруашылықты жүргізуші  субьект қолданылып жүрген заңдарға сәйкес өзіне тиісті үйлер мен  ғимараттарды, құрал - жабдықтарды, көлік құралдары мен құрал - саймандарды басқа субъектілерге беруге, айырбастауға, жалға бёруге, уақытша тегін пайдалануға беруге немесе заң актілері мен субьект жарғысында бұл іс - әрекеттер көзделмеген болса, оларды баланстан шығарып тастауына болады.

          Негізгі құрал - жабдықтардың есептен шығару табиғи және моралдық (сапалық) тозуына байланысты жою қажет болғанда, құрылыс жүргізгенде, кәсіпорындарда, цехтарда немесе басқа объектілерді техникалық жағынан қайта жарақтандырып, кеңейткенде, негізгі табыннан малдарды жарамсыз деп тапқанда, табиғи қиыншылықтар мен апаттардың нәтижесінде пайдаланудың қалыпты жағдайлары өзгергенде, баланстан тегін бергенде, сыйлағанда, шаруашылық аралық және басқа кәсіпорындарға, қоғамдық ұйымдарға бергенде сатқанда, өткізгенде және айырбастағанда жүзеге асады.

Жою толық және ішінара объектіні қайта жабдықтау және жаңалау кезінде болады. Субъектінің балансынан жою тәртібіне сәйкес пайдалану мерзімі біткен, табиғат зіл - заласы мен апаттардың нәтижесінде өзінің өндірістік мәнін жойған, қайта қалыпқа келтіру экономикалық жағынан тиімсіз немесе мүмкін болмаған жағдайда жөне оларды іске асыруға немесе басқа шаруашылық жүргізуші субъектіге беруте болмайтын тозығы жеткен ғимараттар, құрылыстар, құрал - жабдықтар, сондай - ақ басқа да тозығы жеткен мүліктер шығарылып тасталынады.

Негізгі құралдардың синтетикалық  есебі бухгалтерияда, шаруашылық мүліктің бір типті заттарынан, құрал - сайманнан және бірдей өндірістік немесе шаруашылық жұмыстарға арналған, техникалық сипаттамасын топтап көрсетеді.