Негізгі құралдарға жал есебі

Экономикалық  қатынастарда лизинг қаржылық операциялардың жаңа нысаны ретінде күрделі салымдарды жүзеге асыру тәсілі негізінде қарастырылады. Егер лизингті мерзімділік, қайтымдылық  және төлемділік шартымен мүліктерді уақытша пайдалануға жалдау ретінде  түсінсек, онда оны негізгі қорға  салынған тауарлық несие ретінде  қарастыруға болады. Сондықтан, кейде  лизингті «несие-жал» (фр.«credit-pail») деп  атайды.

Тауар деген меншік құқығының сатушыдан  сатып алушыға ауысу шартынан айырмашылығы, лизинг кезінде жалға  деген меншік құқығы жалға берушіде сақталады да, ал лизинг алушы оны  уақытша қолдануға ғана құқық  ала алады.

Лизинг мәміле негізін келесілер  құрайды:

мәміле объектісі;

мәміле субъектілері (лизингтік  келісім тараптары);

лизингтік келісім мерзімі(лизингтік  кезеңі);

лизингтік төлемдер;

лизинг бойынша ұсынылатын қызметтер.

Өндірістік  циклде жойылмайтын материалдық  құндылықтардың кез келген түрі лизингтік  қызмет объектісі болып табылады. Жалға берілетін объект табиғаты бойынша жылжымалы және жылжымайтын  мүлік лизингі қарастырылады.

Мәміле  объектісіне тікелей қатысы бар  тараптар лизинг субъектісі болып саналады. Банктерді лизингтік қызмет нарығына енгізу, біріншіден лизинг-бизнестің  капитал сыйдым түрі болуымен, ал банктер  – ақша ресурстарының негізгі  ұстаушысы болуымен байланысты. Екіншіден, лизингтік қызмет өзінің экономикалық табиғаты бойынша банктік нсиелеумен тығыз байланысты және соңғысына  өзіндік балама ретінде шығуы  жатады.

«Қазақстан  Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы» заңына сәйкес банктер банктік қызметті жүзеге асыруға құқылы, соның ішінде Ұлттық банк лицензиясы болған жағдайда, келісімнің әрекет ету мерзімі ішінде жалға  берушінің берілетін мүлікке  меншік құқығын сақтай отырып, мүліктерді жалға беру бойынша операцияларды  жүзеге асырады. Банктік мекемелер  лизингтік қызметке қатысу үшін жоғары деңгейде неғұрлым бірлікті ұйымдар  болып саналады, себебі олар қаржылық тәуекелділікпен жиі кездесіп отырады. «Қазақстан Республикасындағы банктер және банктік қызмет туралы», жарғысының 42-бабына сәйкес белгіленетін пруденциялық нормативтер және басқада мөлшерлер мен лимиттер, сондай-ақ кейбір деңгейде макроэкономикалық себептер (қарыз көлемінде бақылау, сондай-ақ ақшамен қамту) бойынша банктер лизингтік қызметті жүзеге асыруға ыңғайлы ұйымдар болып саналады, себебі олар Ұлттық банктің қатаң бақылауында болады.

Лизинг  кезеңі лизингтік келісімнің әрекет ету мерзімімен түсіндіріледі. Себебі лизинг ұзақ мерзімді жалдаудың негізгі  нысаны, жоғары құн және қызмет объектілерінің әрекет ету мерзімінің ұзақтығы лизинг кезенінің уақытша шектерін анықтайды. Лизингтік келісім мерзімін анықтау  кезінде лизинг алушы мен лизинг беруші келесі мезеттерді ескереді: құрал-жабдықтың  қызмет ету мерзімін, оның амотизациялық  кезеңдерін, неғұрлым өндірістік немесе ұқсас арзан қызметтердің пайда  болу циклдерін, инфляциялық үрдіс  динамикасын, қарыз капитал нарығының  жағдаятын (конъюнктурасын) және оны  дамыту беталысын (тенденцияларын).

Лизинг  берушіге тиесілі лизингтік төлемдер сомасын анықтау, лизинг операцияларының  неғұрлым күрделі тәртібі болып  табылады. Лизингтік төлемдер лизинг алушы өндіретін өнім (жұмыс, қызмет) құнына заңмен белгіленген тәртіпте енгізіледі.

Төлемдерді  кезеңдеріне қарай былай бөледі:

кезеңдік төлемдер – лизингтік келісімге қатысушы, тараптар келісімімен жасалған кесте бойынша төленетін жылдық, тоқсандық, айлық төлемдер;

бір мерзімдік төлемдер – егер келісімінде лизинг берушіге аванс төлеу қарастырылса, кезеңдік төлемдермен қатар қолданылады.

Лизинг алушының қаржылық жағдайы  мен төлем мүмкіндіктерін ескере отырып, мәміле лизингтік төлемдерді дөлеудің төмендегідей әр түрлі тәсілдері  белгіленуі мүмкін:

бірдей үлестермен – бір қалыпты түзу сызықты төлемдер;

өспелі өлшемдермен (прогрессивтік  төлемдер), лизингтің бастапқы кезеңінде лизингті пайдаланушыға лизингтік төлемді аз жарналармен енгізген ыңғайлы, ал содан соң жабдықты меңгеру және онда өндірілетін өнім қарқынын арттыруға байланысты төлемді ұлғайтатын, негізінен қаржылық жағдайы тұрақсыз лизинг алушыларға қолданылатын төлем;

азаймалы өлшемдермен (жеделдетілген, регрессивті төлемдер), лизингтің бастапқы кезеңінде пайдаланушы лизинг берушіге өз берешегінің көп бөлігін өтеуді көздейтін, қаржылық жағдайы тұрақты лизинг алушылар қолданатын төлемдер.

Жалпы жал төлемдерінің көлеміне амортизациялық аударулар көлемі, қалдық құн, несие  үшін пайыз, лизинг компаниясы көрсететін қызмет шығындары (тасымалдауды, лизинг объектісіне техникалық қызмет көрсетуді, құрастыруды, салық салу, қызметті рәсімдеу бойынша кеңестерді ұйымдастыру) әсер етеді. Кез келген лизингтік төлем  құрамына келесі негізгі элементтер енеді:

 амортизация;

 мәмілені жүзеге асыру үшін  лизинг берушінің тартылатын  ресурстар үшін төлемі;

 көрсетілген қызметтер үшін  лизинг берушінің кірісіне енетін  лизингтік маржа;

 лизинг берушіге тиесілі  кейбір тәуекелділік деңгейіне  қатысты тәуекелділік сыйақысының  көлемі.

Ресурстар үшін төлем, лизингтік маржа және тәуекелділік сыйақысы лизингтік пайызды  құрайды.

Лизинг  лизинг берушіге ұсынылатын қызметтердің көп түрлілігімен сипатталады. Бұл  қызметтердің барлық түрін екі топқа  бөлуге болады:

техникалық қызмет – клиент пайдаланатын объектіні тасымалдауды, құрастыруды және орналастыруды ұйымдастыруға, жабдыққа техникалық қызмет етуге және ағымды жөндеуге байланысты (көбіне жабдық жаңа болған жағдайда);

кеңес беру қызметі- салық салу, рәсімдеу және т.б мәселелер бойынша қызметтер.

Жалгер  лизинг компаниясынан қажетті жабдықты алу үшін өтініш жазады, өтініште жабдық аты, жабдықтаушы, жабдық типі, маркасы, бағасы, және оны қолдану мерзімі  көрсетіледі. Өтініште, сондай-ақ жалгердің  өндірістік және қаржылық қызмет деректері  көрсетіледі. Ұсынылған мәліметтер толық талданған соң лизингтік  компания соңғы шешімге келеді және оны лизинг алушыға лизинг келісімінің  жалпы шарттарын қоса хатпен жібереді, ал жабдықтаушы жақ лизинг компаниясының  жабдық алу жөніндегі ақпаратымен  хабардар етіледі. Бұл жағдайда лизинг беруші жабдықтаушымен жабдық құның  келіседі, қажет болса қызмет объектісінің сенімділігі, өнімділігі және тиімділігімен  танысады.

Хатқа қосымша лизинг келісімінде лизингтің  келесі маңызды шарттары көрсетіледі:

келісім заты;

лизинг затын сатушының аты, сатушы таңдауы кіммен белгіленгені;

лизинг алушының лизинг затын жалдау шарттары және мерзімдері;

лизинг затының құны;

келісімде әрекет ету мерзімдері;

лизинг алушының меншігіне лизинг зтының біржола берілу шарттары, егер мұндай берілу келісімде қаралса;

лизинг затының сипаты;

лизинг затын сақтандыру;

тараптардың біріне лизинг затын лизинг беруші атына мемлекеттік тіркеуден  өткізу туралы міндеттемені белгілеу;

лизинг шарты бойынша лизинг алушының міндеттемелерін орындауына лизинг берушінің бақылау жасау  тәртібі;

тараптар жауапкершілігі.

Осы шарттардың бірі көрсетілмесе лизинг келісімі жасалмаған болып саналады. Бұл кезде лизинг келісімінің  мерзімі лизинг затының толық  немесе жарты құнының амортизация  мерзімінен кем болмауы тиіс.

Лизинг  беруші лизинг келісімінің жалпы  шартымен танысып, лизинг алушыға бекітім  – міндеттемесі бар хатты, қол  қойылған келісімінің жалпы шартының көшірмесін, оған жабдыққа тапсырыс жасау  бланкісін қосып жібереді. Бұл  құжатты фирма-жабдықтаушы дайындайды және лизинг алушымен келісіледі. Аталған  құжаттарды алған соң лизинг беруші тапсырысқа қол қояды және оны  жабдықтаушыға жолдайды. Тапсырыс бланкінің  орнына сату-сатып алу туралы келісім  және жабдыққа жіктелім құрастыруды  қолдануы мүмкін.

Жабдықтаушы жабдықты лизинг алушыға жеткізіп береді және қызмет объектісін жүргізеді. Жұмыс  аяқталуымен жабдықты нақты жеткізгенін  дәлелдейтін қабылдау жөніндегі  хаттама толтырылады. Қабылдау жөніндегі  хаттамаға лизингтік қызметке қатысушылардың қолы қойылады және лизинг алушы қызмет объектісінің құнын төлейді.

 

 

 

2.2 ЛИЗИНГТІК ОПЕРАЦИЯЛАР ЕСЕБІ

 

Бухгалтерлік  есепте лизинг беруші банктің алынған  мүлкігі қаржылық лизингке ұсынуымен  байланысты операцияларын көрсету  тәртібі банктің ішкі құжаттарында қарастырылуы және есептік саясатта белгіленуі тиіс.

Лизинг  келісімі жасалып, мүлік мемлекеттік  тіркеуден өткен соң, сатушыдан  лизинг беруші меншігіне алынып, кәсіпкерлік  мақсатына уақытша пайдалануға  және ұқсатуға лизинг алушыға жалданатын мүліктік есепте келесі түрде көрсетіледі.

Лизинг  берушінің лизинг затын сатушыдан  алу және лизинг келісімінің шартына  сәйкес жолдау:

- Негізгі құралдарды алу:

Д-т 1656 «Жалға беруге арналған негізгі  құрал- жабдықтар»

К-т 2856 «Күрделі қаржы салымы бойынша кредиторлар»

Алынған негізгі құралдар үшін төлем:

Д-т 2856 « Күрделі қаржы салымы бойынша кредиторлар»

К-т 1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары».

Лизинг затын лизинг келісімшарттарына  сәйкес, лизинг алушыға уақытша ұстауға  және кәсіпкерлік мақсатта қолдануға  беру:

Д-т 1305 «Басқа банктерге қаржы лизингі»

1420 «Клиенттерге берілген қаржы  лизингі»

К-т 1656 «Жалға беруге арналған негізгі  құрал- жабдықтар»

Ай сайын айдың соңғы жұмыс  күнінен кешіктірмей лизинг беруші лизинг бойынша сыйақылар есептейді. Бұл кезде келесі бухгалтерлік жазба  жасалады:

Д-т 1730 «Басқа банктерге берілген қарыздар және қаржы лизингі бойынша есептелген кірістер»

1740 «Клиенттерге берілген қарыздар  және қаржы лизингі бойынша  есептелген кірістер»

К-т 4305 «Басқа банктерге берілген қаржы  лизингі бойынша сыйақы алуға  байланысты кірістер»

4420 «Клиенттерге берілген қаржы  лизингі бойынша сыйақы алуға  байланысты кірістер».

Егер лизинг алушы қаржысы есебінен және лизинг берушінің жазбаша келісімімен  лизинг затына зиян келтірмейтін жақсарту жүргізсе, лизинг беруші лизинг алушы  алдындағы бұл жақсартудың құнын  өтеу бойынша лизинг келісімінің  әрекет ету мерзімі аяқталған  өз міндеттемелерін мойындайды.

Бұл кезде келесі бухгалтерлік жазба  жасалады:

Д-т 5922 «Банктік емес қызметтен өзге шығыстар»

К-т 2860 «Банктік қызмет бойынша өзге кредиторлар».

Лизинг келісімімен қаралған төлемдерді мерзімінде алғанда лизинг беруші келесі бухгалтерлік өткізбелерді жүзеге асырады:

1420 «Клиенттерге берілген қаржы  лизингі»

б) Негізгі борыш сомасы Ұлттық банктің нормативтік – құқықтық актілеріне сәйкес құрылатын мәжбүрлі шығын сомасына:

Д-т 5452 «Басқа банктерге берілген қарыздар және қаржы лизингі бойынша арнайы резервтерге (мәжбүрлі шығындар) ақша бөлу».

5455 «Клиентерге берілген қарыздар  және қаржы лизингі бойынша  арнайы резервтерге (мәжбүрлі  шығындар) ».

К-т 1339 «Басқа банктерге берілген қарыздар және қаржы лизингі бойынша арнайы резервтер (мәжбүрлі шығындар)».

1439 «Клиентерге берілген қарыздар  және қаржы лизингі бойынша  арнайы резервтерге (мәжбүрлі  шығындар)»

Есептелген сыйақы мен негізгі  борыш уақтылы бір кезде төленбесе (егер бұл лизинг келісімінде көрсетілмесе) лизинг беруші айып өсімақы және тұрақсыздық  сомасын есептейді. Бқл кезде  келесі бухгалтерлік жазба жасалады:

Д-т 1860 «Банк қызметі бойынша  өзге дебиторлар»

К-т 4900 «Тұрақсыздық айыбы (айыппұл, өсімпұл)».

Лизинг алушыдан мерзімі ұзартылған төлемдер қайтарылғанда, келесі бухгалтерлік жазба жасалады:

Айып, өсімақы және тұрақсыздық  сомасына:

Д-т 1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары»

К-т 1860 «Банк қызметі бойынша өзге дебиторлар»;

ә) Мерзімі ұзартылған сыйақы сомасына:

Д-т 1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары»

К-т 1731 «Басқа банктердің ұсынған қарыздары мен қаржылық лизингтері бойвнша мерзімі өткен сыйақылар»

1741 «Клиенттердің ұсынған қарыздары  мен қаржылық лизингтері бойынша  мерзімі өткен сыйақылар»;

б) Негізгі борыш сомасына:

Д-т 1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары»

а) лизинг бойынша қосылған сыйақыны өтеу бойынша 

Д-т 1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары»

К-т 1730 «Басқа банктерге берілген қарыздар және қаржы лизингі бойынша есептелген кірістер»

1740 «Клиенттерге берілген қарыздар  және қаржы лизингі бойынша  есептелген кірістер».

ә) лизинг затын алу, жеткізу және оны лизинг келісімін жасау кезіндегі  баға бойынша лизинг келісіміне сәйкес мақсатында қолдану үшін жұмыс жағдайына  келген шығындар мен басқа да кез  келген шығындарды қалпына келтіру  бойынша:

Д-т 1050 «Банктердің корреспонденттік есепшоттары»

К-т 1305 «Басқа банктерге қаржы лизингі»

1420 «Клиенттерге берілген қаржы  лизингі».

Лизинг келісімінің әрекет ету  мерзімі аяқталған соң лизинг заты лизинг шартының келісіміне сәйкес лизинг алушыдан лизинг берушіге қайтарылады: