II. Мерзіміне қарай:
- қысқа мерзімді (1 жылға дейін);
- орта мерзімді (1 жылдан 3 —5 жылға дейін);
- ұзақ мерзімді (5 жылдан жоғары).
III. Тағайындалуы және пайдалану
сипатына қарай:
- негізгі қорларға жұмсалатын;
- айналым қаражатына жұмсалатын.
IV. Қамтамасыз ету дәрежесіне қарай:
1. Қамтамасыз етілген:
- кепіл-хатпен;
- кепілдемемен;
- кепілдікпен.
2. Сақтандырылған.
3. Қамтамасыз етілмеген:
сенім (бланктік)несиесі.
V. Қайтарылу дәрежесіне қарай:
1. Стандартты несие — қайтарылу
уақыты жетпеген, бірақ қайтуында ешқандай
күмән жоқ несиелер;
2. Кумәнді несиелер — қайтарылу
уақыты кешіктірілген, мерзімі ұзартылған
және банк үшін тәуекел туғызатын несиелер.
Соңғы қабылданған активтердің жіктеу
ережесіне сәйкес, күмәнді несиелер ішінара
бөлінеді: 1-санатты күмәнді, 2-санатты
күмәнді, 3-санатты күмәнді, 4-санатты күмәнді,
5-санатты күмәнді.
3. Үмітсіз несиелер — қайтару
уақыты кешіктірілген, мерзімі еткен ссудалар
шотына жазылған несиелер.
VI. Валютамен
берілуіне қарай:
- ұлттық валютамен;
- шетел валютасында.
VII. Берілу
шартына қарай:
- Тұтыну несиесі — бұл жеке тұлғаларға тұтыну тауарларын сатып алу үшін және тұрмыстық қызметтерді өтеуге берілетін несие.
Ипотекалық несие—бұл қозғалмайтын мүліктерді
(тұрғын үйді, өндіріс ғимараттарын, жерді
және т.с.с.) кепілге ала отырып, ұзақ мерзімге
берілетін несие.
Халыққа берілетін ипотекалық
несиені үш түрге бөлуге болады:
- тұрғын үй құрылысына арналған жерді сатып алуға берілетін ипотекалық несиелер;
- түрғын үй құрылысына және қайта құруға берілетін ипотекалық несиелер;
- тұрғын үйді сатып алуға берілетін ипотекалық несиелер
Овернайт несиесі — өтімділікті қолдау мақсатында
бір түнге берілетін банкаралық несиенің
түрі.
Онкольдық несие — кредитордың алғашқы талабы
бойынша өтелетін қыска мерзімді несие.
Банкаралық несие—банктердің бір-біріне беретін
несиесі.
Овердрафт (ағылш. оvеrdraft — жоспардан жоғары) — клиенттің
ағымдық шотындағы қаражат қалдығынан
төлейтін төлемдер сомасы жоғары болған
жағдайда банктің беретін қысқа мерзімді
несиесінің ерекше нысаны.
Мұндай жағдайда клиенттің
шотынан қаражатты толық көлемде
шегеріп тастап, банк, шоттағы қалдықтан
асатын сомада клиентке автоматты түрде
несие береді. Овердрафт нәтижесінде,
бухгалтерлік тілмен айтқанда банкте
дебеттік қалдық түзіледі. Овердрафты
келісімшарт бойынша банктің сенімді
клиенттері ғана пайдалана алады, ол келісімшартга
овердрафтың ең жоғарғы сомасы, овердрафт
бойынша несие беру және оны қайтару шарты
көрсетіледі. Овердрафтың басқа қарыздардан
ерекшелігі, несиені қайтарудағы барлық
сома клиенттің ағымдық шотында есепке
алынады.
- Маусымдық несие — жабдықтаушының қаржыландыру уақыты мен түсімді алу мерзімі арасындағы уақыт бойынша алшақтықты жабуға арналған несие. Маусымдық несие көбіне ауыл шаруашылығы өндірушілеріне егін салып, одан табыс алғанға дейінгі шығынды жабу мақсатында беріледі.
- Лизингтік несие—банк клиенттерінің қүрал-жабдықтарды және техниканы жалға алумен байланысты берілетін несие.
- Сенім несиесі — банктің сеніміне кірген, төлем қабілеті жоғары корпоративтік клиенттерге берілетін несие. Мұндай несиелер қамтамасыз етусіз беріледі.
- Консорциалдық несие — ірі жобаларды несиелеу мақсатында банктердін өзара қосылып беретін несиелері. Мұндай несиелер негізінен ірі жоабалрды несиелеуде бір банктің несиелеу шегінен асқан жағдайда қолданылуы мүмкін.
- Инвестициялық несиелер — жаңа өндіріс орнын ашуға, ендірісті қайта құруға және кенейтуге арналған ұзақ мерзімді несие.
- Инновациялық несие— банк клиентгерінінөндіріске озық технологияларды немесе нау-хауды игеруімен байланысты берілетін ұзақ мерзімді несие.
- Вексельдік несие — банктің сенімді клиентеріне вексель нысанында берілетін қысқа мерзімді несиесі. Мұндай вексельдерді банктер шағарады және олардың номиналдыұ құны болады, сондай-ақ олардың бағасы жай банктік несиеге қарағанда біршама арзан.
- Рамбурстық несие—шикізаттарды ішке алып кіру және жартылай фабрикат және дайын өнімдерді сыртқа шығару тәжірибесінде пайдаланылатын несие.
- Контокорренттік несие — клиенттің барлық түсімдері мен төлемдері есепке алынатын банктегі бірыңғай ағымдық (контокорренттік) шоты бар, өзінің тұрақты клиенттеріне банктің беретін несиесі.
- Ломбардтық несие — тауарлы-материалдық құныдылықтар мен мүліктік құқықтарды, бағалы металдарды, бағалы қағаздарды және т.б. кепілге ала отырып, қысқа мерзімге несие берушінің қатаң тіркелген сомада беретін несиесі.
- Форфейтингтік несие—сыртқы сауда операцияларында қолданылатын коммерциялық вексельді сатып алу жолымен экспортерлерді немесе сатушыларды қысқа мерзімді (180 күнгедейінгі) несиелеу нысаны. Банк (форфейтор) экспортердан (сатушыдан) сатқан тауары үшін импортердің (сатып алушының) берген ақшалай міндеттемесін (векселін) сатып алуы аркылы экспортердің сатқан тауарының құнын толық немесе жартылай төлейді. Кейіннен им- портер (сатып алушы) форфейтордың көрсеткен міндеттемесі бо- йынша ақшалай соманы оған төлейді. Тез арада төлегені үшін фор- фейтор-банк экспортерден пайыз ұстап қалады.
- Факторингтік несие—жабдықтаушынын, немесе банк клиентінің жабдықтаған тауары мен көрсеткен қызметгері үшін төленбеген төлем талабын (шот-фактурасын) банкке сатумен байланысты несиелік операция.
- Экспорттық несие — экспорты колдау құралы ретінде өнімді сатуды қаржыландыру мақсатында сатып алушыға немесе оның банкіне берген несие. Фирмалық экспорттық несие экспортер тарапынан беріледі де банктен қаржыландырмайды. Банктік экспорттық несие банктен шетелдік сатып алушыларға тікелей беріледі.
- Несиелік желі — келісілген лимит шегіндегі белгілі бір уақыт ішіндегі қарыз алушығы несие беріп отыруға несиелік мекеменің оған берген заңды түрде рәсімделген міндеттемесі.
VIII. Несиелеу объектісіне қарай:
- меншікті айналым қаражаттарын толықтыруға;
- материалдық запастар жиынтығы мен өндіріс шығындарына;
- сыртқы экономикалық қызметке байланысты тауарларды экспорттау мен импорттауға;
- азаматтардың жеке қызметтері үшін шикізаттар, материалдар, құралдар және басқа да мүліктер алуына;
- ломбардтық, кепілдік және ссудалық операцияларға;
- театрлар және демалыс үйлерінің кірістері мен шығыстары арасындағы маусымдык үзілістерге;
- күрделі жұмсалымдарды қаржыландыруға;
- тез әтелетін тиімділігі жоғары шараларға.
Ссудалық пайыз
Ссудалық пайыз тауар өндірісі мен несиелік
қатынастардың даму жағдайында пайда
болады. Ссудалық пайыз несиесіз өмір сүре алмайды.
Ссудалық пайыз — уақытша
пайдалануға берілген құнның бағасын
білдіреді.
Ссудалық пайыз:
- несиені пайдаланғаны үшін төлем;
- несиеге есептелетін үстеме ақы; несие берушінін, шығыстарының орнын толтыру тәсілі.
Ссудалық пайыз банк пайдасының
көзі болып табылады. Сондықтанда банктер
пайыз сомасын толық және уақтылы алғанды
қалайды. Ссудалық пайыз есебінен банктер депозиттергепайыз төлейді. Несиеден алатын
ссудалық пайыз бен депозитке төлейтін
пайыздың арасындағы айырма банктің маржасын
білдіреді.
Ссудалық пайыз екі қызмет
атқарады:
- бөлу;
- ссудалық капиталды өсіру.
Бөлу қызметі жаңадан құрылған
кұнды не пайданы бөлуді сипаттайды.
Пайыз арқылы пайданы бөлу
меншік иесінің ауысуын баяндайды,
яғни қарыз алушы өзінің тапқан пайдасының
бір бөлігін кредитордың пайдалануына береді.
Ссудалық капиталды өсіру
қызметі банктің несие беруші ретіндегі
несиелік әлеуетін арттыруды көздейді.
Ссудалық пайыздың мынадай түрлері
болады:
Базалық
мөлшерлеме — мұндай пайызбен
несиені банктер өздерінің сенімді
қарыз алушыларына, не бірінші
класты клиенттерге береді. Іс жүзінде
базалық мөлшерлемені несиелік ресурстардың
құнына байланысты аныктайды. Мұндай факторларға
мыналар жатады:
Инфляция қарқынын ескере отырып және
несиелік ресурстарға сұраныспен ұсыныс
негізінде белгіленген номиналдық мөлшерлеме;
Инфляция
қарқынын шегеріп тастау арқылы есептелетін
нақты мөлшерлеме;
Несиелік
шарттың мерзімі ішінде өзгермейтін
тұрақты пайыз мөлшерлемесі;
Экономиканың
жағдайына байланысты өзгеріп отыратын
өзгермелі пайыз мөлшерлемесі;
ҚҚА және ҚҰБ-нің ықпалымен
реттелетін пайыз мелшерлемесі;
Пайызды есептеу тәсіліне карай
ссудалық пайыздың мынадай түрлері қолданылады:
жай пайыз мөлшерлемесі — несиенің
мерзімі ішінде бір капитал сомасына
есептелетін пайызды есептеу әдісі;
күрделі пайыз мелшерлемесі —
әрбір есептік мерзімді алдағы мерзімнің
капиталына есептелетін пайыздық төлем.
Қазіргі уақытта банкаралық
қатынастардың дамуы тұсында банктер
бір-бірінен несие алу және бір-біріне
несие беру қатынастары дамып отыр. Осындай
ссудалық пайыздың түрлерінеЛИБОР — лондон банкаралық мөлшерлемесі, ПИБОР — париж банкаралық мөлшерлемесін
жатқызуға болады. Ішінде еңтанымалы ЛИБОР
- лондон банкаралық мөлшерлемесі. Мұндай
жағдайда ЛИБОР мөлшерлемесіне маржа
қосылып несиелік мәміле жүзеге асырылады.
Ипотекалық несие
Көптеген экономист-ғалымдар «ипотека» терминін нарықтық
экономикасы дамыған елдерде пайда болған
қазіргі терминдердің бірі ретінде санайды.
Соңғы жылдардағы біздің еліміздегі ипотеканың
пайда болуын шетел инвестицияларымен байланыстыратындар да аз емес.
Бұл негізінен бастапқыда халықтын, арасында
кең таралмағандықтан және еліміздегі
ипотекалық несиенін, қызмет етуінің экономикалық-кұкықтық
жағынан толык қамтамсыз етілмегендігімен
байланысты болып отыр.
Тарихқа жүгінсек, «ипотека» сөзі алғаш рет б.э.д. VI ғасырда Грецияда пайда болған (оны архонт Солон енгізген) және сол уақытта ол, қарыз
алушының несие беруші алдындағы жауапкершілігін
жер бөлімшелермен қамтамасыз етуін білдірген.
Б.э.д. 594 жылы Солон өзінің белгілі реформасын жүргізе отырып, жер бойынша 0арыздарын
алып тастап, оның орнына мұраға беруді
енгізеді. Жеке басының жауапкершілігін
мүліктік жауапкершілікке ауыстыру мақсатында
Солон, борышқордың атына мына жер белгілі
бір соманы өтеуді камтамасыз етуге арналған
деген жазуы бар «тіреу» коюды ұсынады. Мұндай «тіреу» кейіннен ипотека деп
аталады.
Грек сөзінде «hypotetheca» — тіреу қою, кепіл беру деген ұғымды
білдіреді. Ол тіреуде жер иесінің белгілі
бір қарыз сомасы жазылды. Мұндай тіреу
қарыз беруші кепілге қойылған жер бөлімшесінің
шекарасына апарып қояды және ол қарыз
алушының мүліктік жауапкершілігін куәландырады.
Кейіннен осындай мақсатқа арнайы кітапшалар
қолданыла бастайды және оларды да ипотека
деп атаңды.
Ипотека сөзі біртіндеп орта ғасырлық
еуропа зандылықтарына енеді. Германияда ол XIV ғасырда, ал Францияда XVI ғасырда дамиды. Орта ғасырлық кодекстердегіберілген анықтамаларда ипотека өзінің
жаратылысы жағынан бөлінбейтін зат, ол
қанағаттанарлық алу құқына негізделген
деп қарастыралады.
Өзге мемлекеттерде ипотека кеңінен
дами бастаған. Пруссияда 1783 жылы, 1811 жылы Австрияда және 1843 жылы Саксонияда ипотекалык жүйе енгізілді.
Германияда алғашқы ипотекалық
банктер торабы 1900 жылдан бастап қызмет етуде. Содан бері
олардың бірі де қызметін тоқтатпаған
көрінеді. Сонымен қатар бірінші және екінші дүниежүзілік соғыс тұсында
салымшыларға ипотекалық облигациялар бойынша пайыз төлеген. XVIII ғасырдың соңында контрактілік жинақтың классикалық
нысаны ретінде құрылыс-жинақ кассалары
пайда болды. Қазіргі осындай құрылыс
жинақ-кассалары Германиядағы тұрғын
үй саласынинвестициялайтын басты
мекемелар болып табылады.