АК-нын каржысы

    Акционерлері  өздеріне  тиесілі акцияларды басқа  акционерлердің  келісімінсіз  иеліктен айыруға хақылы қоғам ашық акционерлік қоғам деп аталады. Ашық  қоғамның  акциялары үш түрлі, яғни  жабық, жеке  және  ашық орналастырылады. Ашық қоғам акционерлерінің  саны  шектелмейді.

    Қазіргі уақытта ҚР-ның  акционерлік қоғамдар туралы заңында "бағалы қағаздар нарығында акциялар бағаланатын, активтерінің мөлшері кемінде айлық есепті көрсеткіштің 200 000 еселенген мөлшерін құрайтын және акционерлерінің саны 500-ден кем болмайтын ашық қоғам ашық халықтық қоғам (бұдан әрі - халықтық қоғам) болып табылады» делінген. Халықтық қоғам мәртебесін алу тәртібі бағалы қағаздар нарығы туралы заңдармен белгіленген.

    Ашық  акционерлік қоғам (ААҚ)   төмендегі   жағдайларға   байланысты   ашық халықтық қоғам мәртебесін жоғалтады. Егер:

    1. Халықтық    қоғам    мәртебесін    алған    қоғам  акционерлерінің саны алты айдың ішінде бес жүзден кеміп кетсе;

    2. Оның    активтерінің    мөлшері    айлық    есепті  көрсеткіштің 200000 еселенген мөлшерінен  кеміп кетсе;

    3. Қоғам   акцияларының  бағалы   қағаздар нарығындағы    бағалануы    тоқтатылса,    яғни    осы жағдайлардың біреуі пайда болған кезден бастап 6 ай өткеннен кейін уәкілетті органға хабарлай отырып, халықтық қоғам    мәртебесін   жоғалтқаны   туралы мәлімдеуі тиіс.

    Қоғам акционерлерінің саны жүзден аспаса, акционерлердің жалпы жиналысының шешімі бойынша ашық қоғам жабық қоғам болып қайта құрылуы керек.

    Қоғамды құру туралы шешім қабылдаған жеке және заңды тұлғалар қоғамның құрылтайшылары болып есептеледі. Қоғамның құрылтайшысы немесе құрушысы жалғыз тұлға болуы мүмкін. Қоғамның құрылтайшылары оны құруға байланысты ол мемлекеттік тіркеуден өткенге дейін туындаған мәліметтер бойынша бірлесіп жауап береді. Ал оны жалғыз тұлға құрған жағдайда қоғам құру туралы шешімді осы тұлға жеке-дара қабылдайды.

    Қоғамдарды  құрушылар құрылтайшы пайдасы түрінде орасан көп табысты иемденеді. Құрылтайшы пайдасы дегеніміз қоғамды құрушылардың акцияларды сатудан алған сомасы мен қоғамды құруға жұмсаған капиталының сомасы  арасындағы айырма түрінде алатын табысы. Басқаша айтқанда, жалған капитал және нақты капиталдар мөлшерінің айырмасы құрылтайшы пайдасы болып есептелінеді. Мысалы, егер нақты капитал (бағалы кағаздардың номинал құны) 200 доллар, ал жалған капитал 1000 доллар болса, онда құрылтайшы пайдасы 800 доллар құрайды (1000 - 200). Бұл пайданы алудың бір тәсілі - капиталдың ажыратылмалы болуы, яғни шығарылған бағалы қағаздар сомасының қоғамға нақты жұмсалған капиталдан көп болуы. Бұл құбылыс мемлекет акционерлік меншікті қанағаттанарсыз реттеп отырған елдерде кең өрістеген.

    Құрылтай  шарты мен жарғы қоғамның құрылтай құжаттары болып табылады. Жалғыз тұлға құрған қоғамның құрылтай құжаты оның жарғысы болып табылады.

    Құрылтай  жиналысында құралтайшылар қоғамды  құру туралы шешім қабылдайды, оның жарғысын бекітеді, қоғамның органдарын, сондай-ақ қоғамды мемлекеттік тіркеуге арналған құжаттарға қол қоюға және ұсынуға, заңдарда белгіленген тәртіппен мүлікті, оның ішінде қоғамның акцияларын төлеуге құралтайшылар енгізетін мүліктік құқықтарды ақшалай бағалауды жүргізуге уәкілетті адамдарды сайлайды. Құралтайшылар құралтай жиналысының хаттамасын және құрылтай шартын жасасып, қол қоюға, сондай-ақ қоғамның жарияланған жарғылық капиталының мөлшері туралы шешім қабылдауға тиіс.

    Қоғамның  құрылтай жиналысында сайланған  органдар қоғам мемлекеттік тіркелгеннен кейінгі акционерлердің бірінші жалпы жиналысына дейін жұмыс істейді. Шетелдік инвестордың қатысумен қоғам құру заң актілеріне сәйкес жүзеге асырылады.

    Қоғамның  құрылтай шартында қоғамды құру туралы шешім, қоғамның үлгісі (ашық, жабық), оның толық және қысқартылған атауы көрсетіледі. Сондай-ақ онда қоғамның жарияланған жарғылық капиталының төмен мөлшері: жабық қоғам үшін - айлық есепті көрсеткіштің 100 еселенген, ал ашық қоғам үшін - 5000 еселенген мөлшері туралы жазба болады.

    Қоғамның  жарғысы заңды тұлға ретіндегі қоғамның мәртебесін айқындайтын құжат. Қоғамды мемлекеттік тіркеу кезінде ол құрылтай құжаты ретінде қарастырылады. Қоғамның орналасқан жері, жарияланған акциялардың әр түрінің саны, санаттары, атаулы құны, оларды иеленушілердің құқықтары туралы мәліметтер көрсетіледі. Жарғыда акционерлердің жалпы жиналысын әзірлеу мен өткізу тәртібі, сондай-ақ жалпы жиналысты өткізу туралы акционерлерге хабарлаудың жолдары, яғни осы хабарлар жарияланатын бұқаралық ақпарат құралдары көрсетіледі.

    Осымен  қатар жарғыда қоғам акционерлерінің құқықтары, яғни қоғамды басқаруға қатысуға, дивиденд алуға, қоғамның қаржылық есебімен танысуға, ол таратылған жағдайда қалған мүліктің бір бөлігін алуға құқылы екендігі айқындалады. Жарғыда акционерлердің міндеттері де көрсетіледі. Акционер өзіне тиесілі акцияларды сату жөнінде ірі мәміле жасау ниеті туралы қоғамға хабарлауға, тізілімді ұстаушыларға немесе осы акционерге тиесілі акцияларды атаулы ұстаушыға қоғамның акцияларын ұстаушылардың тізілімін жүргізуге қажетті мәліметтердің өзгергендігін он күн ішінде хабарлауға және қоғамның құпия болып табылатын қызметі туралы мәліметтерді жария етпеуге міндетті.

    АҚ  - заңды тұлға. Оның органдары: акционерлердің жалпы жиналысы, директорлар кеңесі, алқалы орган немесе басқарма, тексеру комиссиясы (алқалы немесе жеке-дара тексеруші) болып табылады. Қоғам акционерлерінің жылдық жалпы жиналысы оның ең жоғары басқару органы. Ол қаржы жылы аяқталғаннан кейін бес ай ішінде өткізілуге тиіс. Акционерлердің жылдық жиналыстан басқа жалпы жиналыстары кезекен тыс болып саналады.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

1.3. Акционерлік қоғамның  бағалы қағаздармен  операциялары

    Бағалы  қағаздардың келесі түрі акция болып  табылады. Акция — акционерлік  қоғамның мүлкіне белгілі пайды  салғанын қуаттайтын бағалы қағаз және оның иесіне (акционеріне) пайданың бір бөлігін дивиденд түрінде алу құқын береді. Акцияны акционерлік қоғам, кәсіпорын, ұйымдар, коммерциялық банк, кооперативтер мен басқада мекемелер шығарады. Олар ұжымдық меншікке негізделген немесе толық мемлекеттік меншік шаруашылығында болады. Акция бағалы қағаздар нарығы - қор биржасында сатылады және сатып алынады. Акция бұл процесті биржалық емес сауда негізінде де жүзеге асырады. Акцияның номиналды құны мен нарықтық бағасы бар. Акцияның нақты бағасы (нарықтық курсы) акционерлік қоғам пайдасының мөлшеріне тікелей байланысты өзгереді. Сондай-аө алынатын дивиденд мөлшері мен қарыз пайызы деңгейіне байланысты да өзгереді.

    Шетел тәжірибесінде акцияның әртүрлі қолданылады:

    а) атаулы акциялар;

    ә) ұсынушыға арналған акциялар;

    6) жой акциялар;

    в) артықшылығы бар акциялар.

    Біздін  елімізде жай акция шығарылған жеңілдікпен  пайдаланатын табысы болып, акционерлерге  салған капиталы үшін айқындалған процент  түрінде қатты табысты алуларына  құқық береді. Алайда жеңілдікпен  пайдаланатын акция шектелген мерзімде қолданылады және белгілі уақыттан соң, акционерлік қоғам оны жабады. Ал, оларды иемденушілер акционерлік қоғам жұмысын басқаруда ешкандай дауысқа ее емес. Жеңілдікпен пайдаланатын акциялар акционерлік қоғамның жарғылық қорының 10%-тен аспайтын сома мөлшерінде ғана шығарылады.

    Акция категория бойынша былай бөлінеді: еңбек ұжымының акциясы, кәсіпорын  акциясы және акционерлік қоғам  акциясы. Еңбек ұжымының акциясын мемлекеттік  кәсіпорындар (бірлестіктер), арендалы, ұжымдық кәсіпорын, коооператив  және қоғамдық ұйымдарға жататын кәсіпорындар шығаруға құқылы.

    Еңбек ұжымының акциясы сол кәсіпорында  жұмыс істейтіндерге ғана таратылады. Оған қатысы жоқтарға таратылмайды.

    Акцияны кәсіпорын шығара отырып, екі пайдалылықты көздейді: біріншіден, көбірек пайда  табу үшін, тұрғындарды қосымша қаржы салуға жұмылдыру, екіншіден кәсіпорын жұмысшыларын басқару процесіне барынша тарту. Себебі кәсіпорынның жетістігі оның табысына тікелей әсер етеді.

    Акционерлік қоғамның акциясы кәсіпорын мүлігінің  барлық сомасына немесе жарғы қорына шығарылады. Сондықтан кезкелген меншіктегі кәсіпорын акционерлік түрге өзгереді. Бұл қоғамның акциясы оған еркін жазылу арқылы таратылады. Кейде барлық акцияны құрылтайшылар арасында өзара беледі. Олар есімді және көрсетілген болып та шығарылады. Бір қолдағы қорлардың көп болмауы үшін және акционерлік қоғамнан бақылауды жоғалтпау үшін есімді акциялар қолданылады. Алайда бұлда сенімсіз, себебі оған қатысы жоқ адамдар болуыда әбден мүмкін. Әлемдік тәжірибе бұған карсы өте тиімді тәсіл белгілі, мысалы, АҚШ-да бір компанияның 5 %-тік акциясына иесі оған ай сайын оның сатып алу- сату жайында есеп беріп отырады.

    Әрбір атаулы акцияның қозғалысы акцияның тіркеу кітабында белгіленеді. Акция  бланксінде есімді акция ұстаушының аты-жөні көрсетіледі. Акция бланкнің көрсетілген түрінде оны ұстаушының аты-жөні жазылмайды. Акция тіркеу кітабында жалпы шығарылған акцияның көрсетушіге қатыстысы ғана белгіленеді.

    Акционерлік қоғам - кәсіпорын, ұйым мен мемлекеттік  орындардың еркін біріккен түрі. Ол акциясын айналымға шығару арқылы өзінің босаған қаржы ресурстары мен еңбекшілердің сақтық корып орталықтандыруға жұмылдырады. Акционерлік қоғам өз жарғысы негізінде жқмыс жасап, кез келген шаруашылық саласында құрыла алады. Сондай-ак, қаржы мен өндірістік-шаруашылық қызметпен айналысатын күрделі ұйымдардың да негізі бола алады. Бұған жетекшілік жасау басқарма, директордың бақылау кеңесі және басқада ұжым түрлері арқылы жүргізіледі. Басқарудың ең жоғарғы түрі - акционерлердің жиналысы болып табылады, жиналыста алатын өз дауысы бар. Акцияны ұстаушы өз өктемдігін жүргізу үшін, акцияның көп мөлшеріне ие болуы қажет. Егер ұстаушы акцияның 50% - дан астамын иеленсе, онда ол акция бақылау пакетіне ие болайы. Акционерлік қоғамы басқаруға және толық бақылауға 20% мөлшердегі акция да жетеді.

    Акционерлік қоғамның басты қызметі - уақытша  босаған ақша қорын өндірісті  ұйымдастыру мен көптеген жұмыс  түрлеріне жұмылдыру болып табылады. Акционерлік қоғам акцияны әртүрлі  номинальды құнмен шығарады және дауыс  саны да әртүрлі болады. Акция иесі акционерлік қоғамның пайшигі, ал облигация иесі - оның кредиторы (несиегері) болып табылады. Акционерлік қоғамның пайдасы акционерлер арасында табыс, дивидент түрінде бөлінеді. Акция иесі акционерлік қоғамнан өзінің салған капиталын талап етуге құқығы жоқ. Қоғам жабылғанда иегер акцияға салынған қаржыны номинальды бағамен ғана алады.

    Акционерлік қоғамның екі түрі бар. Акциясы құрылтайшыларда  болып, еркін нарықта сатылмайтын  түрін "жабық" дейміз. Акциясы  еркін сатылатын және сатып алынатын түрін "ашық" дейміз. Қазақстан республикасының "Азаматтық Кодесінде" акционерлік қоғам жайлы ереже бар. 
 
 
 
 
 
 
 
 

ІІ. Бағалы қағаздардың  теориялық негіздері

1.2. Бағалы қағаздардың  пайда болуы мен  түрлері

    Қазақстанда 1991-1994 жж. қаржы нарығы, оның құрамында  кұнды қағаздар нарығы қалыптаса бастады. Осы кездегі жұмыс істеп тұрған құнды қағаздар нарығының негізгі секторлары ретінде мыналарды айтуға болады:

    1. Мемлекеттің ішкі және сыртқы  міндеттемелік қағаздары (облигациялары)  тұрақты түрде айналымға шығарылып  келеді.

    2. Ірі коммерциялық банктердің  акциялары және басқа да қаржы  қағаздары  соңғы  жылдары  ұтымды  түрде  сыртқы әлемдік және ішкі ұлттық нарық жүйесінде орналыстырыла бастады.

    3.  Мұнай - газ, энергетика, қара және  түсті металлургия компаниялары  шығарған акциялар Қазақстанның және Орталық Азия қор биржаларында тіркеліп бағамдалып келеді.

    4. «Қазақтелеком», «КЕГОК», «Қазақойл»  сияқты жаңаша құрылған компаниялардың  акцияларына сұраным жоғары қалыптасқан.

    Құнды қағаздар нарығын қалыптастыру мәселесі бойынша Қазақстанда негізінен екі түрлі ғылыми-әдістсмелік көзқарас - пікір   қалыптасқан.   Алғашқы   кездері   экономистердің басым көпшілігі Қазакстанда нарық жүйесін қалыптастыру үшін құнды қағаздар нарығы қажет деген пікірде болғаны белгілі. Соңғы жылдары нарыққа көшу мәселесін механизмнің  тиімді  қызмет  атқару  жағдайларымен  байланыстырьш   қарайтын пікір-көзқарас басымдылық алып келеді.

    Бірақ Республикада құнды қағаздар нарығы толық қалыптасып болды және тиімді жұмыс атқарып тұр деуге әлі ерте сияқты. Бүгінгі таңда Қазақстанда құнды қағаздар нарығының жекелеген секторлары ғана қызмет атқарып отыр, нарық жүйесі әлі толық іске қосылмаған.

    Қазақстан Үкіметі Батыс елдерінің бірқатар қаржы - инвестициялық құрылымдарымен келісімге келіп өзінің орта мерзімдік (3-5 жылдық) облигацияларын Еуропада орналастырды. Оңтүстік - Шығыс Азия елдерінде қалыптасқан қаржы дағдарысы Қазақстандағы құнды қағаздар нарығының одан әрі қанат жайып дамуын осы күндері шектеп отыр.