Мемлекеттік қаржылық бақылаудың принциптері

Жоспар

 

Кіріспе..........................................................................................................3

 

1. Бюджет түрлері және деңгейлері.........................................................5
1. Қазақстанның бюджеттік жүйесінің принциптері..........................5
2. Бюджеттік несие беру.........................................................................11

 

2. Мемлекеттік қаржылық бақылау...........................................................16

2.1. Мемлекеттік қаржылық бақылаудың принциптері..........................16

2.2. Мемлекеттік қаржылық бақылаудың типтері мен түрлері..............25

 

Қорытынды..................................................................................................27

 

Пайдаланылған әдебиеттер........................................................................29

 

Кіріспе

 

Әрбір мемлекеттің экономикасын орташа статистикалық табыстары  бар отбасымен салыстыруға болады. Кірісті табатын – әкесі, шығындарды жұмсайтын және отбасының қажеттіліктеріне сәйкес жалақыны қайта бөлетін –  анасы, уақытша ата-аналарының есебінен өмір сүретін және жастары мен  қызығушылықтарына қарай белгілі  шығындарды талап етіп қана қоймай, мүмкіндігінше, сонымен қатар табыстар табатын – балалары бар отбасымен салыстыруға болады. Әрине, кез-келген есті ана өз отбасының қажеттіліктеріне және нақты жағдайларына байланысты қаражаттарды мағыналы шығындайды. Мемлекеттік экономикада да дәл осылай болады . Мемлекеттік қазынаға төлейтін салық түрінде кірістер әкелетін әр түрлі кәсіпорындар мен жұмысшылар, яғни, шаруашылықты жүргізетін субъектілер бар. Үкімет өз кезегінде халықтың қажеттіліктерін қанағаттандыру және тұрақты өсуін қамтамасыз ету мақсатымен ақшаны әлеуметтік - денсаулық сақтау, білім беру және әлеуметтік көмек және әлеуметтік қамсыздандыру, инвестициялық тартылымдарды – жол құрылысына, кластерлік бастамаларды дамытуға, қаржыландыруды агроөнеркәсіптік секторына және басқа да секторларға бөлді . Өз кезегінде аталған шығындар кейбір жағдайларда ересек балалар секілді қосымша кірістер әкелулері мүмкін, сонымен қатар, мүлде шығынды болуы да ғажап емес. Мемлекет деңгейіндегі экономика адамдардың, яғни, салық төлеушілердің, азаматтардың ерекше тауарлы – ақшалай қарым – қатынастарының кешені болып табылады .

Әр түрлі экономикалық үлгілер мен жүйелер бар, егер де бюджеттік жүйесі әсерлі құрылмаса кез-келген адамның жақсы тұрмысын көтеруге бір де бір экономика тиімді әсерін тигізе алмайтындығын білуіміз қажет. Бюджеттік саясат мемлекеттік орган шараларын әсіресе, Президенттің және оның әкімшілігін, сондай-ақ көбінде Үкімет пен экономикалық тұрақтылықты қолдау, өндіріс қарқынын сақтау, халықты жұмыспен қамту, түрлі экономикалық параметрлер жөніндегі сәйкес Министрліктерді қамтиды. Мемлекеттің бюджеттік саясатының экономикалық жағдайларға байланысты экономикалық құлдырау кезінде – ынталандырғыш мінезі, немесе өсу кезінде – ұстамды мінезі болуы мүмкін. Мысалы, бүгін экономикалық тұрақсыздық кезінде, мемлекет экономиканың нақты секторларын – құрылыс, қайта өңдеу және қаржы секторларын, сондай-ақ шағын және орта бизнесті қолдауға бюджеттен елеулі қаражат бөлінгендігін хабарлайды. 2000 жылдан бастап 2007 жылға дейін экономикалық өсу кезінде біздің басты сарапшы – «өніміміз» - шикізатымыздың бағасы жоғарылап кетуімен болған Қазақстанда экономикалық дүріл байқалды. Сол кезеңде құрылған Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры артық ақшаны бір жерге жинауға, «экономикалық қауіпсіздіктің төсеніші» болуға, мемлекеттік шығындарды, және соған сәйкес айналымдағы ақша көлемін ұстап қалуға шақырылды.

1 сурет. Экономиканың, бюджеттік саясаттың және бюджеттің  өзара байланысы

 

 

 

 

 

Бюджеттік саясатты айқындайтын  құжаттар әр түрлі стратегиялық құжаттар, макроэкономикалық және басқа да көрсеткіштердің индикативтік жоспары  болып табылады, әйтсе де, сәйкес келешектегі, уақыт кезеңіндегі  бюджеттер айрықша орын алады. Экономикадағы жағдайларды бағдарлау және соған сәйкес бюджеттік саясат бес жыл бұрын бағдарланса, Қазақстандық тәжірибеде бұл кезең үш жылға сәйкес келеді. Бюджеттік жолнұсқада біз сіздердің назарларыңызды бюджеттік саясатқа бюджеттік үдерісті ұйымдастыру тұрғысынан қарастыруға аударамыз. Өз кезегінде бюджеттік үдеріске жоспарлау, қарастыру және бекіту, мемлекеттік бюджеттегі қаражаттарды үлестіру және қайта үлестіру, сонымен қатар бақылау, мониторинг пен оларды меңгеруге баға беру кезеңдері кіреді. Статистика бойынша орташа бюджеттік бір теңге экономикаға қосымша алты теңге айналдырады. Бұл бюджет пен бюджеттік жүйе туралы білудің қаншалықты маңызды екендігінің бір ғана көрсеткіші.

 

1. Бюджет түрлері және деңгейлері
1. Қазақстанның бюджеттік жүйесінің принциптері

 

Қазақстанда екі деңгейлі бюджеттік жүйе, яғни республикалық және жергілікті бюджеттерден құралады.

Қазақстан Республикасында  бекітілген дербес орындалатын бюджеттің  келесі деңгейлері: республикалық бюджет; облыстық бюджет; республикалық маңызы бар қалалар бюджеті; астаналар бюджеті; аудан бюджеті (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеті. Жеке мәселе болып мемлекеттік төтенше бюджетті енгізу жағдайлары туындағанда басқа бюджеттік жүйелердің қызметі тоқтатылады. Осы бюджет Қазақстанда төтенше немесе әскери жағдай туындағанда, белгілі процедуралар мен заң актілерімен реттеле отырып енгізіледі.

 

 

Бюджеттік кодекстің ережесіне  сәйкес, республикалық бюджет дегеніміз - келіп түскен түсімдерге сәйкес қалыптастырылған орталықтандырылған ақша қоры. Республикалық  бюджет шығындары жалпы республикалық  саясат, сонымен бірге орталық  мемлекеттік органдардың солардың қарауына жататын мемлекеттік мекемелердің міндеттері мен қызметін қаржыландыруға жұмсалады.

Мемлекеттік бюджет республикалық  және жергілікті бюджеттерден, біріктірілген  бюджет республикалық бюджеттен, облыс  бюджеттерінен, республикалық маңызы бар қалалар, астана бюджеттерінен  және Қазақстан Республикасы Ұлттық қорына жіберілген түсімдерден, ал облыс  бюджет облыс бюджетінен, аудандар, (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттерінен  құралады.

 

Кез-келген процесстерді басқару  жүйесінің, сонымен қатар бюджеттік  жүйенің негізі, негізгі қалаушысы  осы қоғамдық және мемлекеттік қатынастар саласын тұжырымдамалық жағынан  реттейтін белгілі принциптер болып  табылады. Заң тұрғысынан қарағанда осы принциптер бюджеттік үдерісте қызмет ұйымына жалпы ыңғайларын сипаттайды. Жаңа Бюджеттік кодексте 14 негізгі принциптері аталынған, бұларға Қазақстандағы бюджеттік жүйе сүйенеді.

Бұл принциптерді бұзу немесе одан тайып кету келешекте басқару  қателіктерінің салдары болуы және жалпы бюджеттік жүйенің әсерлілігіне ықпалын тигізуі мүмкін.

Бірінші принцип, тұтастық принципі, ұйымның тұтас принциптерін және бюджеттік жүйені жұмысқа қосуды, Қазақстан Республикасындағы бірыңғай бюджеттік топтастыру мен бюджеттік процесстің біріңғай рәсімдерін қолдануды бекітеді.

Екінші принцип, толықтық принципі, Қазақстан Республикасы заңымен  қарастырылған барлық кірістер мен  шығындар бюджетте және Қазақстан Республикасының  Ұлттық қорында жан-жақты және толық  көрініс табуды талап етеді.

Үшінші принцип, шыншылдық  принципі, бекітілген бюджет көрсеткіштерінің бекітілген өлшемдеріне, әлеуметтік-экономикалық болжам бағыттарына және бюджет өлшемдеріне, мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарларына сәйкес келу қажеттіліктерін орнатады.

Төртінші принцип, транспарентық  принципі, Қазақстан Республикасы бюджет заңы саласындағы нормативтік құқықтық актілерін бюджеттері мен олардың  орындалуы туралы есептерін, стратегиялық жоспарларлы мен оларды іске асыру  туралы есептерін, Қазақстан Республикасы Ұлттық қорының қалыптасуы мен оны  пайдалану туралы міндетті жариялауды талап етеді. Бюджет кодексінен келтірілген ережелеріне сәйкес іс жүзінде мемлекеттік немесе заңмен қорғалатын басқа да құпиялардан тұратын мәліметтерден басқа барлық бюджеттік ақпараттар міндетті түрде қоғам мен бұқаралық ақпарат құралдары үшін ашық болуы тиіс.

Бесінші принцип, дәйектілік принципі, мемлекеттік органдардың  бюджеттік қатынастар саласындағы  алдынала қабылданған шешімдерді сақтауымен қорытындалады.

Алтыншы принцип, қорытындылық принципі, мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарларымен қарастырылған, тікелей және соңғы қорытындыларға жетуге бағытталған бюджетті әзірлеу мен орындауда бейнеленеді.

Қорытындыға бағытталған  жаңа Бюджеттік кодексті қабылдаумен  бюджеттік бағдарлама әкімгерлерінің, мемлекеттік органдардың және сол  бағдарламалар мен жобалардың нақты  қызмет қорытындылары өлшенетін  қорытындылықтың мөлшерлік және сапалық индикаторларының қолда бары бюджеттік саясат деңгейіне көтерілген аса маңызды талаптарына айналады.

Жетінші принцип, бюджеттің  дербестік принципі, түрлі деңгейдегі бюджеттердің тұрақтылығын қамтамасыз етуге бағытталған. Әр түрлі деңгейдегі бюджеттерді басқару бірінші кезекте Қазақстанның барлық аймақтарында бірдей орындалатын заңға сәйкес жүзеге асуы тиіс. Бюджеттік жүйенің заң негізін Бюджеттік кодекс құрайды.

Сегізінші принцип, сабақтастық  принципі, бюджеттік жүйенің барлық деңгейлеріндегі тұрақтылығын куәландырады. Принципке сәйкес республикалық және жергілікті жоспарлау әлеуметтік-экономикалық даму мен бюджеттік өлшемдердің, алдыңғы кезеңдерге бекітілген базалық шығындардың, бюджеттік мониторинг жиынтығының, қорытындылардың бағаларының бағдарында қалануы керек.

Тоғызыншы принцип, дәлелділік принципі, бюджетті жоспарлау -нормативтік-құқықтық актілердің және басқа құжаттардың  негізінде жүргізілуін және бюджет жобасына енгізілетін қажетті түсімдер мен шығындардың және олардың  көлемдерінің дәлелділігін анықтауды талап етеді.

Оныншы принцип, мерзімділік принципі. Республикалық және жергілікті бюджеттерді орындау барлық мемлекеттік органдардың, олардың барлығы бір негізден қаржыланатындықтан нақты үйлесімдік әрекеттерін талап етеді .

Он бірінші принцип, кассалардың  тұтастығы принципі, Бюджеттік кодекстің  алдыңғы болжамдарындағыдай мемлекеттік  органды, Қаржы министрлігінің барлық түсімдері бюджетке жіберілетін бірыңғай қазыналық шот ашуларына міндеттейді және қарастырылған барлық шығындар ұлттық валюта жүзінде жүзеге асады. Қаржы Министрлігінің Қазына комитеті осы принциптің орындалуына жауапты және осыған қажетті барлық ресурстары бар.

Он екінші принцип, тиімділік  принципі, сол немесе басқа жобаларды  не бағдарламаларды іске асырудағы  тиімділікті анықтауға байланысты бюджетті орындау терең статистикамен  немесе цифрлы өлшемдермен анықталуы  мүмкін еместігі туралы соңғы кездері  аса пікірталас тудырып жүрген принцип.

Он үшінші принцип, жауапкершілік  принципі, күткендей-ақ, бюджеттік бағдарламалар  әкімшілерінің және мемлекеттік  мекеме басшыларының еркіндіктерінің  жоғарылауына байланысты олардың жауапкершіліктері де жоғарылатылады.

Бір жағынан, бұл принцип  бағдарламаларды іске асыру және бюджетті орынды.

Он төртінші принцип, бюджеттік қаражаттардың мекен жайлығы мен нысаналы мінезінің принципі, бюджеттік қаражаттарды бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің Қазақстан Республикасы заңын сақтай отырып, мемлекеттік органдардың стратегиялық жоспарларымен қарастырылған нәтиже көрсеткіштеріне қол жеткізулеріне бағытталғандығын айғақтайды.

 

1.2. Бюджеттік несие беру

 

Бюджеттік несиелендіру дегеніміз  шешім қабылдау, қолдану, қызмет ету  және бюджеттік несиені өтеу процесстерін қарастырады. Бюджеттік несиелендіру банктік несиелендіру сияқты, экономикалық тиімді жобаларды қаржыландыруды болжайды, бірақ мемлекет банк сферасынан айырмашылығы ол әлеуметтік әсері бар жобаларды қаржыландырады.

Бюджеттік несие берудің  принциптері банктік несие сияқты келесі принциптерге негізделеді:

➣ қайтарылым, несие шартына сәйкес бюджеттік несиенің міндетті түрде өтелуі қарастырылады;

➣ қамсыздандыру, заңдық тәсілдермен анықталған міндеттерді атқару ескертіледі;

➣ ақылылық, несие алушының бюджеттік несиенің берілуі үшін төлейтін сыйақысы;

➣ жеделділік, бюджеттік несиені берудің мерзімі бекітіледі.

Егер қаржыландырылатын  жоба белгілі критерияларға сәйкес болмаған жағдайда, Қаржы министрлігі  арқылы бюджеттік несие берілуі мүмкін емес. Экономикалық және әлеуметтік маңызы бар жобаларды жүзеге асыруға; өзін-өзі өтейтін жобаларға; және несиені төлей алатын қарыз алушыға ғана бюджеттік несие беріледі.

Ондай жобаларға мыналар  жатады: 1) бюджеттік инвестициялық  жобаларды жүзеге асыру; 2) мемлекеттің  сыртқы экономикалық әрекеттерінің  жүзеге асырылуы; 3) мемлекеттік инвестициялық  саясаттың қаржылық агенттіктермен; және төменде тұрған бюджеттердің қаржылық дефицитін жабу.

Бюджеттік несие республикалық  бюджеттен және облыстық бюджеттерден, сәйкес облыстық бюджеттерге, республикалық  маңызы бар қалаларға, астанаға және аудан бюджеттеріне (облыстық маңызы бар қалалар), қаржылық жыл ішінде қаржылық дефициті болуы мүмкін болжам болса бюджеттік инвестициялық жобаларға бөлінеді. Төменгі бюджетке бюджеттік несиені беруді Бюджеттік кодекспен реттеледі.

Бюджеттік несиелендірудің  белсенді қатысушылары, атап айтқанда субьектілері, яғни несие беруші, бюджеттік бағдарламаның әкімшілігі, несие алушы, түпкі несие алушы және сенімді өкіл (агент). Бюджеттік несиелендірудің қатысушыларының құқығы мен міндеттері Қазақстанның заңдарымен, соның ішінде Бюджеттік кодекспен анықталады.

Бюджеттік несиені берген жақ, бюджеттік және азаматтық заңдарына  сәйкес “Несие беруші” деп аталады. Егер бюджеттік несие орталық деңгейде берілсе, республикалық, онда несие беруші болып Қаржы министрлігі Мемлекет болады, егер аймақтық деңгейде болса - әкімшілік.

Бюджеттік бағдарлама әкімшісі, жауапты орын болып республикалық  немесе жергілікті денгейде арнайы мекемелер  және сенімді агенттер арқылы конкурс  бойынша белгіленген несие шарты  жағы болып табылады, бұған қаржы  агенттіктері жатпайды және олар бюджеттік  несиенің тиімді және арнаулы орынға жұмсалуын бақылап мониторинг жүргізеді. Бюджеттік бағдарлама әкімшілігін несиелік қарым-қатынасқа қатыстыру мақсаты мынадай - бұл қызмет түрін пайдаланушы тек түпкі несие алушы ғана емес, сонымен қатар осы мемлекеттік орында.