Қазақстандағы инвестициялық қызметтің дамуы

Орталықтандырылған капитал  салымдары есебінен әлеуметтік сала объектілерінің құрылысын мақсатты республикалық бағдарламалар шеңберінде жүзеге асыру қарастырылады.

Мемлекеттік инвестицияларды  басқару  4 жеке кезеңде жүзеге асырылуы қажет:

1. Жоспарлау;
2. Бағдарламалау;
3. Бюджетті дайындау;
4. Орындау;

Жоспарлау кезеңінде әлеуметтік – экономикалық дамудың орта мерзімді бағдарламасы мен оны макроэкономикалық  деңгейде, сондай-ақ ,әрбір секторға қатысты алғанда да жүзеге асырудың стратегиясын құру мәселесі шешіледі. Бұл кзеңде инвестицияларды жүзеге асыру бойынша ұсыныстарды тандау мен алдын ала бағалауға басты  назар аударылады. Бұл үшін салалық  министрліктер жобаларды қаржылық- экономикалық бағалаудың жалпы қабылданған  әдістемесі негізінде ұсынылатын жобалардың сипаттамасы мен бағалануы болуы  қажет, жуықтағы бірнеше жылға арналған инвестициялар бойынша ұсыныстарды  дайындауы керек.

Бағдарламалау кезеңіндегі  басты мақсат- жоспарда бекітілген мақсаттарды қызметтің мемлекеттік  бағдарламаларына өзгерту. Мемлекеттік  инвестициялар бағдарламасына (МИБ) инвестициялар бойынша ұсыныстарды  ұзарту бюджеттік процеске арналатын  таңданудың сол бәсекелестік қағидаларына негізделуі қажет.

Қаражат бөлу жөніндегі шешімдер мынандай факторларды ескеруі қажет: 

- бюджет орындалатын , макроэкономикалық жағдай;

- инвестициялар бойынша  ұсыныстардың нақты аспектілері  , соның ішінде экономикалық аспектілер.

Егер инвестициялық жобаларды (кеңес беру мен сатып алуда  талдау) жүзеге асыру бюджеттік мекемелерінің  міндеті болып табылса, инвестициялық  жобаларды қауіпке жиі қойса, әсіресе қаражатты артық жұмсауда, мәселелерден аулақ болу үшін сақтықтың  қосымша шараларын қабылдау қажет.

Қазақстанға ең алдымен, мемлекеттік  инвестицияларды тиісті инстиутуционалдық  жүйесін құру мен жоғарыда аталған  функциялардың (жоспарлау, бағдарламалау, бюджетті дайындау және оны орындау) ұйымдық пен тиімді орындалуын қамтамасыз ету қажет. 

Тікелей инвестицияларды  мемлекеттік қолдау.

Қазақстанда “Тікелей инвестицияларды  мемлекеттік қолдау туралы” Заң (28 ақпан 1997 ж.)қабылданған. Онда инвестицияның  қызметі- инвестицияларды жүзеге асыру  процесімен байланысты кәсіпкерлік  қызмет деп көрсетілген.

Тікелей инвестицияларды  мемлекеттік қолдау ең алдымен келесілерден тұрады:

- инвестициялық қызметті  қамтамасыз етудің заң шығарушы  кепілдері;

- жеңілдіктер мен артықшылықтар  жүйесін белгілеу (мемлекетті сол  немесе басқа кәсіпорындар мен  ұйымдарға олардың қызметіне  қолайлы жағдайлар жасау мақсатымен  жеңілдіктер мен артықшылықтар  беруі).

- Қазақстан Республикасының  мүддесін инвесторлар алдында  көрсетуге өкілетті,  бірыңғай  мемлекеттік органның болуы. 

Заңда тікелей инвестицияларды  мемлекеттік қолдаудың мақсаттары мен міндеттері белгіленген.

Бұл қолдаудың мақсаты- экономиканың басым секторларында тауар өндірісін, жұмыс пен қызмет көрсетудің жедел  дамуын қамтамасыз ету үшін қолайлы  инвестициялық климат жасау болып  табылады.

Мемлекеттік тікелей қолдаудың  ортақ мақсатына жету үшін міндеттердің бірқатарын шешу қажет:

- жаңа технологияларды  , алдыңғы қатарлы техника мен  ноу- хау енгізу;

- жоғары сапалы тауарлар  мен қызмет көрсетуге ішкі  нарықтың қанығуы;

- отандық тауар өндірушілерді  мемлекеттік қолдау мен ынталандыру  ;

- экспортқа бейімделген  және импортты алмастырушы өндірістерді  жетілдіру;

- ҚР- ның шикізат базасын  ұтымды және кешенді пайдалану;

- менеджмент пен маркетигтің  қазіргі әдістерін енгізу;

- жаңа жұмыс орындарын  құру;

- жергілікті кадрларды  үздіксіз оқытудың, олардың мамандық  деңгейін жоғарлатудың жүйесін  енгізу;

- өндірісті күшейтуді  қамтамасыз ету;

- қоршаған табиғи ортаны  жақсарту;

Басқару процесі үшін инвестициялық  жобаларды жүзеге асыруды ынталандырудың шаралар жүйесі басты мәнге ие. Соның ішінде, жеңілдіктер жүйесі : бекітілген инвесторлардың мүддесін қорғау бойынша ҚР- ның берген кепілдері, сондай-ақ , келісім шартқа отыру  мен оны бұзудың шарттары мен  тәртібі қарастырылған.

Тікелей инвестицияларды  қолдауды жүзеге асыратын мемлекеттік  орган, инвестициялар бойынша Мемлекеттік  Комитет болып табылады. Ол  ҚР- на тікелей инвестицияларды тарту  жұмыстарын ұйымдастыру ; инвестициялық  жобаларды жүзеге асыру бойынша  мемлекеттік органдардың қызметін үйлестіру; барлық келістіруші және рұқсат құжаттарын алуды қамтамасыз ету; инвестициялық жобалардың іске асырылуын бақылауды жүзеге асыру  сияқты функцияларды атқарады.

 

 

ІІ Қазақстандағы  инвестициялық қызметтің даму жағдайын талдау

2.1 ҚР-дағы инвестициялық  қызметінің бүгінгі тандағы жағдайы.

Ең алдымен аса маңызды  екі мәселеге ерекше көңіл бөлу керек :

біріншіден, халық шаруашылығының құрылымдық  өзгерістеріне нарықтық механизм  әсер ете алмайды; сондықтан  бұл өзгерістерді мемлекет тарапынан  реттеу қажет;

екіншіден, өзгерістерді инвестициялық  процестермен және шаруашылық жүргізуші  субъектілердің иенвестициялық белсенділігін  ынталандырумен тығыз байланыста қарастырмасақ  өндірістің  әлеуметтік – экономикалық тиімділігін арттыру мақсатында құрылымдық  реттеу мәселесін шешу мүмкін емес. Сондай – ақ , болашақтағы  ғылыми негізделген құрылымдық өзгерістердің  қажеттілігі - әсіресе экономиканы  басқарудың жоғарғы деңгейінде инвестициялық  шешімдер қабылдауға қатысты мақсатты сипатта болады.

Экономикадағы құрылымдық өзгерістерді сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі мен  деңгейі  көбінесе мемлекеттің экономикалық саясатын жүзеге асыру мен болашақтағы  кезеңдерге белгіленген  мақсаттарға  қол жеткізу жөніндегі нақтылы  макроэкономикалық шараларға байланысты. Басқаша айтқанда , жалпы мемлекеттік  экономикалық саясат- макроэкономикалық ; салық  және аймақтық деңгейлерде  құрылымдық саясатты қалыптастыру негізгі  болып табылады .

Макроэкономикалық салада оңтайландыру ісі халық шаруашылығының салалық  құралымына  да әсер етеді . Өйткені  мұнда өзгерістерді жүзеге асырудың маңызды тетігі- макроэкономикалық  жағдайға айтарлықтай әсер табылады. Республикамыздың жағдайында салалық   құрылымның тиімді жағдайын анықтау  – экономиканың шикізаттық бағытын  жою және өнеркәсіпті дамыту мәселелерімен  тығыз байланысты.

       Мемлекеттің құрылымдық саясаты, ең алдымен макроэкономикалық деңгейде инвестициялық шешімдер қабылдап, жүзеге асыру арқылы, яғни  құрылымдық және инвестициялық саясаттарды тығыз байланыстырғанда ғана шынайы болатындығы айтылды.

Инвестициялық саясат маңызды  үш бағытта жүргізіледі:

• мемлекеттік бюджттік қорларды пайдалану арқылы;
• ішкі несие қорлары мен жеке заңды тұлғалардың өзіндік қаражаттарын тиімді қолдануды ынталандыру арқылы;
• шетелдік инвестициялар тарту мен тиімді пайдалану механизмі арқылы; 

Осы бағыттар ішінен басымдысын таңдап алу және халық шаруашылығының барынша тиімді аймақтық- салалық  құрылымын қолдау мақсатында олардың үйлесімін қамтамасыз  ету – мемлекеттің инвестициялық саясатының негізін құрайды. Оны қалыптастыру барысында Қазақстан Республикасының Президенті бекітетін күрделі ұлттық бағдарламаларды іске асыру қажеттігі де ескеріледі.

Іс жүзінде , белгілі мақсатқа қол жеткізуді көздейтін мемлекеттің  құрылымдық- инвестициялық саясатының бағыттары мен көрсеткіштері  сандық жағынан айқындалып, атқарылатын  мерзімі бойынша анықталуы тиіс.

Ал бұл, өз кезегінде , мүдделер , ресурстық база , механизмдер ,объекті  мен осы саясатты жүзеге асыру  процесінің өзі де салалардың , аймақтар мен тұтастай халық  шаруашылығының орта және ұзақ мерзімдік даму жоспарларында  көрініс табатындығын  білдіреді. Мысалға, нарықтық қатынастар саласы дамыған  елдердің мемлекет қызметінде келесідей  өзара байланыс анық байқалады .

Экономиканы реттеу жөніндегі  мемлекет шараларының өзара байланыстығы:

       Жоғарыдағы өзара байланысты матрицалық модель түрінде көрсетуге болады . Онда оның баланстық нәтижелерін анықтап, экономикалық – математикалық есептеулер жүргізу және мәліметтерді бір жүйеге келтіруге болады. Оны қарапайым кесте түрінде , бухгалтерлік қосарланған жазу әдісі арқылы толтыруға болады.

Қазіргі жағдайларда ҚР Үкіметінің құрылымдық саясаты біздің ойымызша келесідей мәселелерді қамтуы тиіс:

- дайын өнім шығару  арқылы экспорттық әлуетті арттыратын  салалар дамуына басымдық беру;

- ішкі нарық талаптарын  қанағаттандыратын және импортты  алмастыратын өнім өндірісін  кеңейту ;

- негізінен отандық өндіріс  есебінен халық шаруашылығы барлық  салаларының өндірістік аппаратын  жаңарту;

- халық қажеттіліктерін  қанағаттандыруға бағытталған салалар  дамуын қамтамасыз ету ;

- экономиканың аграрлық  секторының дамуын тездетуге  бағытталған қаржы және несие  қорларын арттыру және т.б.

Қандай да болмасын мемлекеттің  тұрақты экономикалық дамуы –инвестициялық қатынастардың, жалпы инвестициялық  процестің сапасымен анықталады. «Қазақстан-2030 : Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының  артуы» стратегиясында деңгейі жоғары инвестиция мен ішкі қорларға сүйенген ашық экономика негізінде әлеметтік- экономикалық өсудің дәйекті де,ұлғаймалы  қарқынына жету еліміздің алдында тұрған ең басты басымдықтардың бірі ретінде айқындалған.  
Қазақстандағы әлеуметтік өндірістің потенциялын қалыптастыру, ұдайы өндірістің үздіксіздігін қамтамасыз ету, жалпы алда тұрған әлеуметтік- экономикалық жоспарларды іске асыру инвестицияларсыз мүмкін емес. Сондықтан да, қазіргі кезеңде инвестициялық процессті қай жағынан болмасын зерттеу, соның ішінде әлуметтік салдарын талдау - өмірдің өзі талар етіп отырған заңды құбылыс. 
Қазақстандағы инвестициялық процестің дамуы ХХ ғасырдың соңына таман дүние жүзілік шаруашылықтың негізгі элементі болып табылытын, шетел капиталының халықаралық қозғалыс процесінің бір түрі болып саналатын шетел инвестицияларымен тікелей байланысты. Халықаралық капитал қозғалысының ХХ ғасырдың аяғында қарқындап дамуы дүние жүзілік экономиканың интернацияналдандыру процесінің басталуына, халықаралық кәсіпкерлік пен қарыз капиталы кеңістігінің адам айтқысыз кеңеюіне әкелді. Бұл процесс жаңа нарықты шұғыл игеруге кіріскен және кәсіпкерлік капиталының Қазақстан сияқты өтпелі-транзиттік экономика елдеріне ұмтылысын күшейтті. Осындай экономикалық құбылыстар қазіргі шетелдік инвестицияландыру проблемасын әлеуметтік- экономикалық проблемаларды зерттейтін дүниежүзілік ғалымдардың өзекті мәселелеріне айналдырып отыр. Соның ішінде бұндай мәселелер, біздің ойымызша, қаржы, қорлар жағынан тапшылық көріп отырған өтпелі-транзиттік экономика елдерінде өте маңызды болады. 
Сонымен, еліміздің қай саласында болмасын жүріп жатқан оңтайлы өзгерістерді одан әрі дамытуға, осыған орай, қаржы, жаңа технология проблемаларын шешуде, жалпы Қазақстан экономикасының дамуын тұрақтандыруда шетел инвестицияларының маңызы зор. 
Әрине, бұл процеске біртіндеп еліміздің ішкі мүмкіншіліктерін қосып, солар арқылы оны дамытуға түсуіміз керек. Соңғы кезде ондай мүмкіндіктер пайда болуда. Дегенменде ішкі қорлар, қаржылар әлі жеткіліксіз, сол себепті шетел инвестицияларын тарту маңызды мәселелер болып қала береді. Тек олардың қызметін заңдардың негізінде дұрыс реттеп, халқымыздың әл-аухатын көтерудегі рөлін арттыра беруіміз қажет. Геосаяси тұрғыдан орталық Азия сілкіністер мен жарылыстарға жақын тұран мемлекет ретінде сипатталатыны белгілі. Солай болса-дағы Қазақстанға тартылған шет елдік инвестициялар көлемі соңғы уақытта екі есеге дейін ұлғайған. Мұның әлемдік қоғамдастықтың Қазақстандағы тұрақтылық пен оның әлеуметін жоғары бағалайтынын көрсетеді. Соңғы он жылда Республика экономикасының 30млрд доллардан астам тікелей шет елдік инвестициялар тартылған. Сондай-ақ елбасының өміршең инвестиция саясатының арқасында 2002 жылы “ МУДДИС” және 2005 жылы “ ФИТЧ ” халықаралық рейтинг агенттіктері Қазақстанға ТМД елдері арасында бірінші болып инвестициялық сынып рейтингін берді. Қазіргі кезде жан басына шаққандағы игерілген тікелей шет елдік инвестиция көлемі бойынша Қазақстан ТМД елдерінің арасында көш бастап келеді. Егер бұл көрсеткіш Қазақстанда 1037,4 доллар болса, бізге ең жақын жатқан Әзірбайжандағы көрсеикіш 661 долларды құрайды.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2. Қазақстан Республикасының инвестициялық  саясатының мәні 

Инвестициялық саясат – инвестициялардың неғұрлым басым бағыттарын айқындайтын шаралар жүйесі; өндірісті, кәсіпкерлікті дамыту, пайда немесе басқа да түбегейлі нәтиже алу мақсатында шаруашылық жүргізуші субъектінің (кәсіпорынның, фирманың, компанияның, т.б.), аймақтың, елдің ішінде де, сондай-ақ одан тысқары жерлерде де қаражат (инвестиция) салудың көлемін, құрылымы мен бағытын белгілейтін шаруашылық шешімдерінің жүйесі.

Инвестициялық бағдарламаларға сәйкес инвестициялық  саясат мынадай жолдармен жүзеге асырылады:

• мемлекеттік инвестицияларды тікелей басқару;
• салық жеңілдіктерін беру; демеуқаражат, жәрдемқаражат, бюджеттік несие түрінде қаржылай көмек беру;
• тиісті несие саясатын, баға белгіленімін;
• амортизациялық саясат жүргізу;
• нормалар мен стандарттардың қолданылуына, сондай-ақ, міндетті түрде сертификаттау ережесінің орындалуына бақылау жасау.

Қолайлы инвестициялық ахуал жасаудың арқасында:

• жаңа технологияларды, озық техника мен ноу-хауды енгізу;
• ішкі рынокты жоғары сапалы тауарлармен және қызмет көрсетулермен молықтыру;
• отандық тауар өндірушілерді мемлекеттік қолдау және ынталандыру;
• Қазақстан Республикасының шикізат базасын ұтымды әрі кешенді пайдалану;
• менеджмент пен маркетингтің қазіргі әдістерін енгізу; жаңа жұмыс орындарын ашу;
• жергілікті кадрларды оқыту жүйесін енгізу, олардың біліктілік деңгейін көтеру;
• өндірістің қарқынды дамуын қамтамасыз ету;
• қоршаған табиғи ортаны жақсарту міндеттері шешіледі.

Қазақстан Республикасының  инвестициялық саясатының негізгі  тарапы ел азаматтары тұрғысынан қайта  қалыптасудың осы және басқа қиындықтарын азайтуга ұмтылатын элеуметтік-экономикалық бағыт болып табылады. Мемлекеттік үкімет органдарының жүргізген ішкі саясаты көбінесе саясаттың тұрақтылығын, қогамдық және ұлтаралық келісімдерді сақтау, Қазақстан Республикасында инвестициялық саясатты жэне демократиялық саяси жүйелерді нығайту болып табылады. Демократиялық, құқықтық, элеуметтік және жоғары мемлекет ретінде тәуелсіз Қазақстан Республикасының тұрақты жұмыс істеуі белгілі бір шамада сыртқы саяси салага байланысты. Қазақстан Республиксының сыртқы саясаты жан-жақтылыгымен ерекшеленеді, оның мәні тең құқықтық, өзара тиімді шарттарда әлемдік қауымдастықтык барлық елдерімен сыртқы экономикалық және инвестициялық саясатты қалыптастырудан тұрады. Яғни еліміз бүкіл әлемде бейбіт пен тұрактылыққа багытталган бейбіт сырткы саясатты жүргізуде. Қазақстанның геосаясатында ең маңызды нэрсе тәуелсіздік тұгырын сақтап калу, үлттық кауіпсіздікті қамтамасыз ету болып табылады. 
Ішкі инвестициялык ресурстардын мүлдем жок кезінде шетел капиталы өндіріс жаидануыныц, экомомикалық реформамың дамуынын жаңа сатысы - турақтандыр)' саясатынан белсенді иивестициялык саясатқа кошудің нсгізгі тіндсрінің бірі болып саиалады. Сондыктан да. Казақстан үшін шетел иывестицияларын тарту экономикалық дамуы барысында мацызы зор екенін айта кетстін жон. Қазақстаи Рсспчбликасыида сң аліаш рет «Инвестяциялі.ік корлар туралы» Қазақстан РеспубликасыныңЗаңы 2003 жылы 7-шілдеде қабылданган болатын.  
Бүгінгі таңда Қазақстанның инвестициялық қорының (ҚИҚ) мақсаты Қазақстанда да, шет елдерде ДІ кэсіпорындардың жарғылық капиталына үлестік және бақылаусыз қатысу арқылы жек€ сектордың экономиканың шикізатгық емес секторындагы бастамаларына қаржылай қолда> көрсету болып табылады. ҚИҚ құру қажеттілігі қор рыногының дамымауымен, отандығ компаниялардың капиталдану төмендігіне, отандық рынокта өңдеуші өнеркәсіпке келіп түсетіи инвестиция ағымына ықпал ететін барабар