Әлеуметтік болжау мен жобалау

8. Уақыт ағымына байланысты:

• реактивті (өткен уақытқа бағытталған)
• инактивное (осы шаққа арналған)
• преактивное (болашаққа бағытталған)
• интерактивное (жоспардың тек жақсы жақтарына бағытталған)

9. Жоспарлаудың тәсілі бойынша:

• «төменнен жоғары» прогрессивті
• «жоғарыдан төмен»
• Айналмалы тәсіл

    Мемлекеттік жоспарлау саласында көбінесе индекативтік жоспарлау түрі қолданылады. Индекативтік жоспарлау мемлекеттің экономикалық-әлеуметтіксаясатын, экономиканың өсуін, қоғамға қажетті нәтежиелерге жету үшін мемлекеттің мүдделерін қарасытырады.

Мақсаты:

• Әлемдік және ішкі нарықтағы құрылым туралы ақпараттар жүйесін қалыптастыру, бұған бюджеттік және инвестициялық ақпараттар да кіреді.
• Нарық субьектілерінің мемлекетің өзінің мемлекеттік бағдарламаларына қатысуы
• Өнімөндірушілерінің жаңа технологиялар мен инновациондық жобаларға жете назар аудауы, ғылыми-техникалық прогресс жетістіктерін қолдану.

    Әлемде  дамыған мемлекеттерде стратегиялық жоспарлау өз нәтежиесін көрсетіп жатыр. Стратегиялық жоспарлау нарық жүйесіндегі шаруашылықты тұрақтандыратын мемлекеттің басты құралы болып табылады. Оның көмегімен экономикалық тепе-теңдікті тұрақтандырып тұруға болады. Стратегиялық жоспарлаудың басты элементтері:

• қоғамның әлеуметтік мәселелерін шешуді жоспарлау
• Қоғам мен табиғат ара-қатынасын жоспарлау
• Жаңа технологиялар мен ҒТР жетістіктерін пайдалануды жоспарлау
• Ұлттық экономикалық жүйені тұрақтандыру

    1997 жылы ҚР Президентінің бастамасымен «Қазақстан-2030» атты ұзақ уақытқа арналған стратегиялық даму жоспары жасалып, басылып шығарылды. Бұл жоспарда тәуелсіз Қазақстанның әлемдік экономикада дамуы, экономикалық-әлеуметтік жағдайды көтеруге бағытталған шаралар жоспары, ұлтаралық татулық, табиғи ресурстарды тиімді игеру, Орта-Азиялық барыс болу мәселелері қарастырылған. 2030 бағдарламасындағы 7 басым бағыт:

1. Ұлттық  қауіпсіздік,

2. Ішкі  саяси тұрақтылық,

3. Экономикалық  өсу,

4. Қазақстан  азаматтарының денсаулығын, білім  алуын, әлеуметтік жағдайын жоғарылату,

5. Энергетикалық  және табиғи ресурстарды тиімді  пайдалану,

6. Көлік  және байланыс инфраструктурасын  дамыту 

7. Жемқорлық  пен қылмысқа қарсы мықты мемлкет  құру. 
 
 
 
 
 
 
 

Болжау  объектісі.

Болжау  объектісінің сипаттамалары. 

         Болжау объектісінің қандай-да бір қасиетінің сапалы немесе сандық бейнесі болып табылатын болжау объектісінің сипаттамаларын жасау процесінде мынадай ұғымдар қолданылады. 1)Болжау объектісінің ауыспалысының базистік мәні – болжам негізі мен бекіту кезеңдерін бөліп жатқан диагноз кезеңіндегі болжау объектісінің ауыспалысының мәні. 2)Бас, негізгі (генеральный) анықтау кестесі – болжау объектісінің өлшенген сипаттамаларының иерархиялық (сатылық) жүйесі, ол оның сапалы суреттеуін жалпыланған сандық бағалауға айналдырады.3) Динамикалық қатар – болжау объектісінің ауыспалысының бұрынғы және болшақ мәндерінің уақытша жүйелілігі. 4)Болжау объектісінің мәнді ауыспалысы (яғни мұндай ауыспалы объектті, болжау міндетімен сай суреттеу үшін маңызды болып табылады) оның ішінде: а) эндогенді (оның өзіндік қасиеттерін бейнелейді) және б) экзогенді (сыртқы ауыспалылардың кейбір жиынтығының әсерінен пайда болады). 5)Болжау объектісінің өлшемдері – болжау объектісінің сандық сипаттамалары, ол тұрақты немесе тұрақты деп болжамды негіздеу және бекіту кезеңдерінде саналады. 6)Динамикалық қатардың жүйелі (ұдайы) құраушысы – динамикалық қатармен берілген, оның дамуның негізгі тенденциясын бейнелейтін ауыспалының бұрынғы және болашақ мәндерінің бір қалыпты өзгеруші жүйелілігі. 7)Болжау объектісінің күрделілігі – болжау объектісінің элементтерінің, қасиеттерінің, қатынастарының түрлілігін анықтайтын сипаттама. 8)Динамикалық қатардың кездейсоқ құраушысы, құрамы- динамикалық қатардың құра ушысы, оған деген кездейсоқ ықпалдардың және өлшем қатыліктерінің әсерін бейнелейді. 9) Болжау объектісінің құралымы – болжау объектісінің элементтерінің ішкі ұйымдасу және байланыс тәсілі.

    Болжау  объектісі туралы бастапқы ақпарат  және оны дисконттаудың заңдылығы. Болжау объектісі туралы бастапқы ақпарат  болуы мүмкін: 1) фактографиялық (болжам тапсырмасын шешу үшін қажетті нақты мәліметтерден тұратын қайнар көзден алынған, мысалы бухгалтерлік есеп мәліметтері және т.б.), озық ақпаратты қосқанда (қоғамдық практикадағы жаңалықтарды іске асырудан озық тұратын ғылыми-техникалық ақпарат; оған жататындар – жаңалық ашуға және ашылуларға, авторлық куәліктерге, патенттерге және т.б. тапсырыс); 2) сараптық (сараптық бағалаудан тұрады).

    Болжау  объектісі туралы мәліметтер жиынтығы болжаудың мақсаттары мен әдістерімен  сәйкес жүйеге ұйымдастырылғын, болжаудың ақпаратты кеңістігін құрайды, оның сапасы екі көрсеткіштер арқылы сипатталады:

1.бастапқы  ақпараттың толықтығы (сенімді  бастапқы ақпаратпен болжам міндеттерін  қамтамасыз ету деңгейі), сонымен  қатар болжау объектісінің ауыспалысының ақпараттылығы.

      Болжау  объектілерінің ауыспалысының мәнін  өлшеу сәттерінің өткен шаққа  кетуіне қарай, өткен мәндердің  ақпараттылығы азаяды, яғни болжау объектісі туралы ақпаратты дисконттаудың  заңдылығы бар.

         Болжау объектісін, оның көкжиегін және фонын талдау.

         Болжау объектісін талдау келесі  принциптерден құрылады: 1) ерекшелік,  өзгешелік (болжау объектісінің  ерекшелігінің талдау процесін  есептегенде), 2) ұтымдылық, оңтайлылық (болжау объектісінің сипаттамаларының  өлшеу шәкілін (шкала), өлшемділіктің болжамға деген тапсырмаға сәйкес рационалды қолдану), 3) талдаудың үздіксіздігі (болжам жасаудың барлық кезеңдерінде талдауға бейім зерттеулерді өткізу).

      Болжау  объектісінің талдауын, талдау субъектісі іске асырады – ұйым, зерттеу  тобы, маман. Болжамға деген тапсырмаға сәйкес талдауға мыналар жатады: 1) болжау объектісінің құрылымы (болжау объектісінің элементтерінің құрамы және өзара байланысы); 2) болжау объектісінің динамикасы (оның дамуының сипаттамаларын көрсету және бағалау); 3) болжамдық үлгінің адекваттылығы (болжау объектісінің болжамдық үлгісінің сенімділік пен дәлдігіне сай келу деңгейі).

        Болжамға деген тапсырманы жасау  процесінде іске асырылатын болжау  объектісінің талдауы – бұл  болжам алдындағы талдау, ал бекіту  кезеңінен кейінгі талдау, оның процесінде болжау объектісінің болжамды мәндерін оның нақты ахуалымен үйлестіру, салыстыру жүргізіледі,-бұл болжамнан кейінгі талдау.

      Болжау  объектісін талдаумен қатар, мыналар  іске асырылады: 1) болжау объектісінің болжамдары көкжиегін талдау (болжамның берілген сенімділігі және дәлдігі үшін болжам объектісінің бекіту кезеңінің шекті мәндерін анықтау); 2) болжау объектісінің болжамды фонының талдауы (болжау объектісінің дамуына және болжамды жасау шарттарына ықпал етуші сыртқы объектілер мен әсерлер жиынтығының талдауы). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     Болжау  аппараты

Болжаудың фактографиялық әдістері.

         Болжаудың фактографиялық әдісі  – бұл фактографиялық ақпаратқа  негізделген әдіс. Әлеуметтік және  экономикалық болжауда қолданылатын  негізгі фактографиялық әдістер, осы әдістердің қысқаша сипаттамалары 2-кестеде келтірілген. 

Болжаудың фактографиялық әдістері. 

Болжаудың сараптық әдістері. 

         Сарапшы – болжау объектісіне  қатысты бағалауды қалыптастыру  үшін тартылатын білікті маман.  Сарапшы топ – белгілі бір  ереже бойынша қалыптасқан сарапшылар  ұжымы. Болжамның міндетіне қатысты айтылатын сарапшының немесе сарапшы топтың пайымы, пікірі сараптық бағалау деп аталады; бірінші жағдайда «жеке сараптық (болжамдық) бағалау», ал екіншіде «ұжымдық сараптық (болжамдық) бағалау» термині қолданылады. Сарапшы кәсіптік білім, интиуция және тәжірибе негізінде болжау объектісіне қатысты сенімді, нақты бағалаулар жасау қабілеті оның құзырлылығын сипаттайды. Соңғысы құзырлылық көрсеткіші деп аталатын сандық өлшемі бар. Сарапшы тобына қатысты да әділ: сараптау тобының құзырлылығы – бұл сарапшының тұтас пікіріне пара-пар болжау объектісіне қатысты сенімді, нақты бағалаулар жасау қабілеті; сараптау тобының құзырлылығының сандық өлшемі топқа енетін жеке сарапшылардың құзырлылық көрсеткіштерін жалпылау негізінде анықталады.

         Болжаудың сараптық әдісі – сараптау ақпаратына негізделген болжау әдісі. «Сараптау әдісін теоретикалық аспектіде қолданудың құқыққа сай екендігі әдістемелік дұрыс алынған сараптық пайымдаулар ғылымда қабылданған екі критерийлер кез-келген жаңа білімнің сенімділігін қанағаттандыру арқылы дәлелденеді».[3] 3-кестеде әлеуметтік-экономикалық болжамдарды жасау кезінде қолданылатын негізгі сараптау әдістерінің атаулары және қысқаша сипаттамалары берілген.  

3-кесте

Болжаудың сараптау әдістері.