Әлеуметтік болжау мен жобалау

         Дельфи әдісінің негізінде келесідегідей  мәселелер қамтылуы қажет: 1) анкетада  қойылған сұрақтарға сандармен  жауап беру мүмкіндігі, 2) баға  беруде эксперттер жеткілікті  деңгейде ақпаратпен қамтылған  болуы керек, 3) әр сұрақтың жауабы экспертпен негізделген болуы керек.

         Дельфи әдісі бойынша эксперттердің  жұмысы келесі алгоритм бойынша  құрылуы керек: 1) тапсырманы қалыптастыру; 2) әр эксперттің пікірінің ашылуы; 3) бар пікірді ашу; 4) жеке талқыланған  пікірді ашу; 5) эксперттер арасында келіспеушілік пікірлердің қалыптасуы; 6) пікірлердің келіспеушілік себептерін анықтау; 7) эксперизаға қатысушыәрбір экспертке экспертиза қорытындысы мен пікірлердің қайта реттелінген нәтижесімен таныстыру; 8) әр эксперттің алғашқы пікірінің талдауымен таныстыру, оның өзгеруі немесе сол күйінде қалуы; 9) қалыптасқан пікірді ашу. 

         Әдетте екі-үш раунд жүргізу  жалпы ортақ пікірді қалыптастыруға  жеткілікті саналады.

                     Әлеуметтік болжам - әлеуметтік теорияға  көзқарас, онда бірқатар тарихи тенденциялардың ықтимал жүзеге асуын нобайлап белгілеу әрекеттері жасалады. Мұның классикалық мысалы Даниель Беллдің “The coming of Post Industrial Society” (1973) атты еңбегі, онда “A Venture in Social Forecasting” деген тақырыпша бар. Белл өзінің  батыл ойларын жекелеген әлеуметтік іс жағдайы жөнінде болжам айту ережелеріне белгілі бір пошым беру әрекеттерінен бөліп қарайды. Ал әлеуметтік болжам тек ықтималдықты нобайлауға тырысады және ол “заңдылық және оқиғалардың қайталап көрінуі” бар жерде ғана немесе бағыты “статистикалық уақыт серия шеңберінде анықталуы мүмкін” тенденциялар бар жерде немесе “олар тарихи тенденциялар ретінде тұжырымдала алатын жерде”, “оқиғаларға ықпал ететін адамдар тарапынан парасаттылықтың жоғары дәрежесін топшылауға болатын жерде” мүмкін болады. Бұл шарттарға ілуде бір ғана қол жететіндіктен, деп мойындайды Белл, әлеуметтік болжамдар көбінесе жасалатын қысымды дәлелдей түсумен шектеледі, оның шеңберінде белгілі бір шешімдердің нәтижелерін болжау емес, кейбір саяси шешімдерді ғана тиімді қабылдауға болады.  
 
 
 

Қазақстандағы аймақтық жоспарлаудың теориялық негіздері. 

      Нарықтық қатынастарының дамуы  мен қалыптасуы жағдайында радикалды  экономикалық реформалардың ғылыми  негізделуіне - аймақтық экономика  маңызды роль атқарады. Аймақтық экономика - аймақтардағы өндіргіш күштердің орналасу факторларын және аймақтық дамуды зерттейтін ғылым.

 Академик  Н.Н.Некрасовтың анықтамасы бойынша  "экономикалық ғылымның саласы  ретінде аймақтық экономика елдің  экономикалық жүйесінде және әрбір аймақта өндіргіш күштердің дамуы мен әлеуметтік процестердің қалыптасуын анықтайтын экономикалық әлеуметтік факторлар мен жағдайларын жиынтығын зерттейді".

 Аймақтық  экономика өндіргіш күштерді  аймақтық дамуының стратегиялық  позицияларын өңдейді. Аймақтық өндіргіш күштердің орналасуы аймақтық экономиканың негізгі бөлігі ретінде қарастырылады.

    Аймақтық  экономика экономикалық географиямен тығыз байланысты, бірақ оған қарағанда  қолданбалы практикалық нәтижелерге  бағытталған. Аймақтық экономика географиямен жақындығына қарамастан экономиканың құрамдас бөлігі болып табылады. Сонымен қатар, экономикалық теория мен макроэкономикалық болжаумен, салалық экономикамен, статистикамен тағы да басқа әлеуметтік - экономикалық ғылымдармен тығыз байланысты. Аймақтық экономика экономикалық мәселелермен бірге экологияны әлеуметтік мәселелерді, демографияны, географияны, этнографияны тағы да басқа ғылымдарды қарастырады.

    Аймақтың  экономикалық және әлеуметтік даму аспектілерін зерттеу Ресейде ХІХ ғасырда, ал Қазақстанда ХХ ғасырдың аяғында ғылыми негізде дами бастады. Батыста аймақтық экономика "аймақтық ғылым" деп анықталады. Экономист ғалым Н.Н.Некрасовтың анықтамасында "аймақ" дегеніміз біртекті табиғат шарттарын және өндірістік қатынастардың маңыздылығына бағытталған бір елдің ірі территориясы.

    Аймақтық  экономикаға теориялық - әдістемелік  зерттеулер жасаған ғалымдар Альфред  Вебер, Аугуст Леш, Вильгелм Кристаллер, Иоганн Тюнен, Энтони Куклинский, орыс ғалымдары Н.Барановский, Н.Комосовский  және тағы да басқа АҚШ , Германия, Франция ғалымдары үлес қосқан.

    Жоспарлау мен басқарудың аймақық мәселелері республикадағы экономикалық қатынастарды қайта құру бойынша іс-шаралар  жүйесінде маңызды орын алады. Мемлекеттің  дамуында аймақтар мен олардың билік  органдарының ролін арттыру әлемдік тенденцияға жатады. Аймақтық басқаруға қойылатын негізігі міндеттерге:

- Республика  мен ТМД елдерінде кәсіпорындардың  дамуы мен жұмыс істеуінде  қорықтық қатынастар мен тауар  - ақша, жоспардың арақатынасы;

- өзін-өзі  басқару механизміндегі экономикалық және ұйымдастырушылық - әкімшілік әдістері мен экономикалық арақатынасы;

- аймақтық  басқару процесіндегі орталықтанған  және орталықтан-дырылмаған басқару  шешімдерінің арақатынасы. 

      Басқарудың экономикалық механизмінің  маңызды элементіне ақша айналымын үздіксіз нығайту кезінде жоспарды қаржымен қамтамассыз ету жатады. Сондықтан да жергілікті шаруашылықтың аймақтық жүйесінің дамуы мен қызмет етуіне кешенді әлеуметтік – экономикалық дамуға қызмет ететін механизм қажет, ол механизм мыналарды қарастыруға тиіс:

- аймақтық  экономикалық мүмкіндігінің материалдық  өндірістік саласының тиімді  қызмет етуіне байланысты болуы;

- аймақтық  жүйенің барлық тармақтарының  тепе – тең болуы;

- аймақтық  әлеуметтік – экономикалық дамуының  кешенді жоспарын қаржылай және материалды – техникалық қамтамасыз ету;

- әлеуметтік  саланың дамуының нәтижелілігі  мен аймақтың шаруашылық қызметінің  тиімділігін есепке ала отырып  бюджеттік жоспарлауды қайта  құру;

- әрбір  өндірушінің жағдайының жақсаруы  әлеуметтік мәселелерді шешуге байланысты болады.

      Аймақтық басқарудың методтары  аймақтың өндірісітік және өндірістік  емес сфералар жиынтығы мен  кәсіпорындар мен ұйымдарға шаруашылық  әрекеттің пайда болуын қамтамассыз  етуі тиіс. Соның ішінде:

- республикалық  стратегиялық тұжырымдардың әлеуметтік – экономикалық даму жағдайына біртұтас мақсатты бағыттанушылық;

- жергілікті  өзін - өзі басқару органдарының  саяси және әкімшілік қызметтерінің  біртұтастығын сақтау;

- әлеуметтік  – экономикалық , құрылыс – инвестициялық  және табиғатты қорғау саясатының жылдық жоспарын жан-жақты және біртұтас мамандануын қадағалау;

- аймақтық  басқару мен жоспарлаудың тікелей  және керсінше иерархиялық жүйе  бөліміне біртұтас бюджеттік  және қаржы - несиелік негізіне  территориялық әкімшілік білім  беру.

    Аймақтық басқару органдарының экономикалық компетенциясын кеңейту барлық сұрақ территорияның әлеуметтк – экономикалық дамуымен байланысты болса, аймақтық органдар кәсіпорын коллективімен бірлесе отырып шешімін табуы қажет, өйткені жергілікті әкімшілік құқығы нақты экономикалық мүмкіндіктермен сәйкестенуі тиіс.

    Аймақтық  саясат механизмдерін жүзеге асыру, соның ішінде әлеуметтік –экономикалық  ұдайы өндірістің қоршаған ортамен  тепе теңдігінің бұзыуына байланысты, экологиялық қауіпті аймақтарға арнайы мемлекеттік бағдарламалар жасап нақты аймақтардың дамуының өзекті проблемалары шешімін табуы қажет.

    Шағын және орта қалалардың өркендеуі екі  – үш өндірістік кәсіпорындардың  қызметіне тәуелді болады. Жалпы  жағдайдың экономикалық тоқырауы, инфляцияның  күшеюі, шаруашылық қатынастардың үзілуі, көптеген шикізат пен өндіріс түрлерінің сұранысының төмендеуі кәсіпорындардың жұмысын тоқтатуына алып келді. Бұның әсерінен қала және ауылды аймақтарда жұмыссыздықтың белең алуына, жоғары кадрларымыздың басқа елге кетіп қалуына, жергілікті халықтың тұрмысының төмендеуіне алып келді.

 Қазақстан  Республикасының болашақтағы әлеуметтік-экономикалық  өсуі, оның аймақтарының дамуымен  байланысты. Сондықтан экономикалық  механизм келесілермен қалыптасу  керек:

- аймақ  - мемлекет экономикасын тікелей және жанама ресурстары, ғылыми- техникалық, қаржы- несиелік, несие және әлеуметтік байланысы дамыған біртұтас бөлігі болуы тиіс;

- бұл  жерде ұдайы өндіріс пен еңбек  ресурстары, қаржылай айналыммен  ұлттық байлықтың жартысы, үйлестіру,  айырбастау, тұтынушылар өндірісі іске асады ;

- басқару  органдарының біріккен әрекеті,  территориялық өндірісітің дамуына  орындаушы органдардың бірігуіне  әкеледі ;

- аймақтың  табиғи құзіретіне жоспарлау  , қаржыландыру , несиелеу, ақшалай айналыммен  еңбек ресурстарын жетілдіру жатады .

    Экономикалық  механизмге деген қажеттілік ұдайы  өндіріс циклінде әлеуметтік- экономикалық аспектісінің біртұтастығын сақтауын қажет етеді. Сондықтан , экономиканы  дамыту саласында қандай да бір басқарудың шешіміне практикалық қызметі халықтың материалды және мәдени тұрмысын қамтамассыз етуімен бағалануы тиіс. Әлеуметтік даму көрсеткіші тұрғын үй проблемасын шешумен халықтың рухани қажеттілігін қамтамассыз ету арқылы еңбек етуіне әсер етеді. Сондықтан, экономикалық- әлеуметтік шаруашылық салаларының тепе – теңдігін ұстау маңызды болады. Ол мемлекет пен демографиялық ұдайы өндіріс арасындағы кәсіпорынмен жергілікті өзін - өзі басқару органдарының экономикалық жүктеулерді тарату арқылы әлеуметтік әділеттілікті тудыруы қажет. Дәл осы кезде өндіріс шығынымен байланысты шыѓындардың толық көрсетілуі қажет . Бұл республиканың демаграфиялық жағдайына еңбек ресурстарын тиімді пайдалануға демеу жасайды және көп еңбек етуді төмендетіп, ғылыми – техникалық прогресстің дамуына жол ашады. Сонымен бірге әлеуметтік бағдарламалар екі маңызды қаржылық ресурстарды қамтиды. Олар: қаржы – несие жүйесі және жергілікті бюджет.

      Әлеуметтік тұрмыс инфрақұрылымның  дамуына кәсіпорын мен бірлестіктердің  еңбек ресурстарының төлем ролін  күшейтуге тырысады. Эквивалентті  байланыстардың барлық экономикалық жүйе түйіндерімен қамтамассыз етуі, нарықтық жүйенің экономикалық механизмде талап етуі болады. Экономикалық жүйелерді зерттеуді аймақтық басқару мен жоспарлау келесідей жағдайларда жүргізіледі:

      - кәсіпорын – аймақтың басты экономикалық көзі болып табылады. Кәсіпкерлік қызметнің заңнамасына сәйкес жүргізіледі. Осыдан келіп территориялық басқарудың міндетті шаруашылық және өндіріс-технологиялық даму шартына араласпауы аймақтық кәсіпорындардың әлеуметтік- экономикалық кешенді дамуын ынталандырады.

     - облыс, қала, аудандардағы шаруашылық  субъектілердің есеп принціпі  мен экономикалық есептертің  эквивалентті негізін басқару  органдары мен жалпы қатынас. 

     - жергілікті бюджеттің қалыптасуы  кәсіпорын мен ұйымдардың жұмысының  тиімділігіне байланысты .

    Ұйымдық құрылым - шаруашылықтың өзін -өзі  басқаруы жаңа әдістеріне, ғылыми- техникалық прогресске сәйкес жүргізілуі керек.

    Аймақтық  жоспар алдындағы зерттеулерді жүргізудің басты мақсаты әлеуметтік – экономикалық дамудың комплексті жоспарының ғылыми деңгейін арттыру жатады. Жоспар алдындағы зертеулер маңызды әлеуметтік-экономикалық және аймақтың дамуының ғылыми-техникалық мәселелерін анықта 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Пайдаланған әдебиеттер: 

1. Сундетов  Ж. Планирование и прогназиравание  в условиях рыночной экономики; Учебное пособие – Алматы: Экономика, 2004
2. Стратегичечский план развития Республики Казахстан до 2010г.
3. Назарбаев Н. А. «Казахстан-2030»-1997 жыл