Мемлекет механизмі

2) Парламентке республикалық бюджетті  және оның атқарылуы туралы  есепті әзірлеп ұсынады, бюджеттің  атқарылуын қамтамасыз етеді; 

3) Мәжіліске заң жобаларын енгізеді  және заңдардың орындалуын қамтамасыз  етеді; 

4) Мемлекеттік меншікті басқаруды  ұйымдастырады; 

5) Республиканың сыртқы саясатын  жүргізу жӛнінде шаралар әзірлейді; 

6) Министрліктердің, мемлекеттік комитеттердің,  ӛзге де орталық және жергілікті  атқарушы органдардың қызметіне  басшылық жасайды; 

10

 

7) Республиканың министрліктері, мемлекеттік  комитеттері, ӛзге де орталық  және жергілікті атқарушы органдары  актілерінің қолданылуын толық  не бір бӛлігінде жояды немесе  тоқтата тұрады;

8) Үкімет құрамына кірмейтін  орталық атқарушы органдардың  басшыларын қызметке тағайындайды  және қызметтен босатады;

9) Конституциямен, заңдармен және  Президент актілерімен ӛзіне  жүктелген ӛзге де қызметтерді  орындайды /6, 33б./.

 

Үкімет құрылымы тӛмендегідей: Премьер-Министр, оның орынбасарлары, Үкімет аппаратының  басшысы, 14 министрлік және 11 мемлекеттік  комитет. Олар ӛздерінің құзыреті бойынша  бұйрық және инструкция қабылдайды. Үкімет ӛзінің бүкіл қызметіне Конституцияда  және Республика Президентінің алдында  жауапты. Премъер – Министр және оның орынбасарлары, Үкімет аппаратының  басшысы Тӛралқаның құрамына кіреді. Премьер-Министр ӛзінің ӛкімімен Тӛралқа  құрамына Үкіметтің басқа да мүшелерін  кіргізуге хақылы. Министрлік тиісті мемлекеттік басқару саласына басшылықты, сондай-ақ заңдармен кӛзделген шекті-салааралық үйлестіруді жүзеге асыратын Республика орталық атқарушы органы болып табылады.

Мемлекеттік комитет тиісті мемлекеттік  басқару салаларында мемлекеттік  саясатты жүргізетін және осы мақсатта заңдарға салааралық үйлестіруді жүзеге асыратын Республика комитеті, бас  басқармасы, комиссиясы, агенттігі  және Үкімет құрамына кірмейтін ӛзге де республикалық мемлекеттік басқару  органы. Үкімет құрамында орталық  атқарушы орган болып табылады. Министрліктің, мемлекеттік комитеттің жанындағы  департамент, агенттік, сондай-ақ Республика министрлігінің, мемлекеттік комитеттің жанындағы ӛзге де мемлекеттік басқару  органы юолып табылады. Ол министрлігінің, министрлік комитетінің құзыреті шегінде  арнайы атқарушы және бақылау-қадағалау  функцияларының, сондай-ақ салааралық үйлестіруді не мемлекеттік басқару  саласында дербес басшылықты жүзеге асырады /1, 53-54б./.

Енді, Республика Үкіметінің қызметін ұйымдастыру сұрақтарына тоқталып ӛтетін болсақ.

«Қазақстан Республикасының Үкіметі  туралы» Конституциялық Заңның 4-тарауы Республика Үкіметінің қызметін ұйымдастыруға  арналған.

Үкіметтің отырыстары айына кем  дегенде бір рет ӛткізіліп  отырады. Үкіметтің отырыстарын  Премьер-Министр не Республика Президенті шақырады.

Үкіметтің отырыстарында Премьер-Министр  тӛрағалық етеді, ол болмаған кезде  міндеттердің бӛлінуіне сәйкес Премьер-Министрдің міндетін атқаратын Премьер-Министрдің орынбасарлары тӛрағалық етеді. Үкімет ерекше маңызды мәселелерді  қарағанда оның отырыстарында Республика Президенті тӛрағалық етеді. 11

Үкімет мүшелерінің кемінде  үштен екісі Үкімет отырысына  қатысса, отырыс құқылы болып саналады. Үкімет мүшелері оның отырыстарына алмастыру  құқығынсыз қатысады.

Үкімет отырыстары ашық нысанда  ӛткізіледі. Президенттің не Премьер-Министрдің бастамасымен Үкіметтің жабық отырыстары ӛткізілуі мүмкін. Үкімет отырыстарын  әзірлеу мен ӛткізу тәртібі Үкімет Регламентімен белгіленеді.

Республика Премьер-Министрі Үкіметтің  жұмысын ұйымдастырады және Үкімет мүшелерінің арасындағы қызметтік  міндеттерді бӛледі; Республика Президентімен, Парламентпен, Конституциялық Кеңеспен, Жоғарғы Сотпен, Бас прокуратурамен, басқа мемлекеттік органдармен  қарым-қатынаста Үкіметтің атынан ӛкілдік етеді немесе Үкімет атынан ӛкілдік етуді тапсырады; халықаралық  қатынастарда Үкімет атынан ӛкілдік  етуді тапсырады; Үкімет мүшелерінің  орталық және жергілікті атқарушы органдар басшыларының есебін тыңдап отырады; заңмен қарастырылған ӛзге де ӛкілеттіктерді атқарады /7, 2б./. 12

2.3 Сот билігі 

Қазақстан Республикасының Конституциясының 75-бабына сәйкес, Қазақстан Республикасында  сот тӛрелігін тек қана сот  жүзеге асырады. Сот билігі азаматтардың құқықтарын, бостандықтары мен заңды  мүдделерін қорғайды. Сот ісін жүргізудің азаматтық, қылмыстық және заңмен белгіленген  ӛзге де нысандары арқылы жүзеге асырылады. Қазақстан Республикасында сот  жүйесін Республиканың Жоғарғы  Соты мен Республиканың жергілікті соттары (облыстық және оларға теңестірілген  соттары, аудандық (қалалық) құрайды. Республика аумағында Қазақстан Республикасының  Әскери соттары болады /1, 54б./.

Республиканың тәуелсіздік алуына байланысты 1993 жылы қабылданған Республикалық  Конституцияда сот билігі Конституциялық Сотқа, Жоғарғы Сотқа және Жоғарғы  Тӛрелік Сотқа, сондай-ақ заң бойынша  құрылатын тӛменгі соттарға тиесілі  екені кӛрсетіліп, сот билігінің  ӛзге мемлекеттік биліктердің қатарында  екендігіне кепілдік берілді. Аталған  Конституция судьялардың сайлануы мерзімін 10 жылға дейін ұзартты.

1995 жылы 30 тамызда референдумда  қабылданған мемлекетіміздің жаңа  Конституциясының дүниеге келуінен  басталды. Жаңа кезең бойынша  сот құрылымына тек Республика  Жоғары Соты және жергілікті  соттар жататындығы белгіленіп, бұл соттар тұрақты судьялардан  тұратын болды. Сӛйтіп, бұрынғы  Конституциялық Сот және Жоғарғы  Тӛрелік Сот таратылды. 

2000 жылдың 1 қыркүйегіндегі Қазақстан  Республикасының Президентінің  «Қазақстан Республикасындағы сот  жүйесінің тәуелсіздігін күшейту  жӛніндегі шаралар туралы» Жарлығымен  байланысты. Жарлықпен Республикадағы  соттар қызметін материалдық-техникалық  және ӛзгедей қамтамасыз етуді  жүзеге асыратын уәкілетті орган  ретінде Қазақстан Республикасының  Жоғарғы Соты жанындағы сот  әкімшілігі жӛніндегі комитет  құрылып, сот билігі атқарушы  биліктің ықпалынан толығымен  шығарылды. 

Республикадағы сот билігінің  тәуелсіздігін бекітудегі тарихи маңызы бар келесі тағы бір оқиға – 2000 жылдың 25 желтоқсанында «Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі мен  судьялардың мәртебесі туралы»  Конституциялық Заңның қабылдануы. Бұл  Заң судьялардың құқықтық мәртебесін және жаңа сот жүйесін бекітіп, Жоғарғы  Сот Тӛрағасының және жергілікті соттар тӛрағаларының ӛкілдіктерін кеңейтті /8, 10б./.

Республиканың сот жүйесі Конституциямен және Республиканың конституциялық заңымен белгіленеді. Республиканың  Конституциясында белгіленгендей, кез  келген басқа органдардың, лауазымды  тұлғалардың немесе басқа тұлғаның сот функцияларын ӛзіне алуға  хақысы жоқ. Сонымен қатар Конституция  қандай да бір атаумен арнаулы  және тӛтенше соттар құруға жол бермейді /9, 108б./. 13

Сот билігі Қазақстан Республикасының  атынан жүзеге асырылады және оның мақсат-міндеті азаматтар мен  ұйымдардың құқықтарын, бостандықтары  мен заңды мүдделерін қорғауды, Республика Конституциясының, заңдардың, ӛзге де нормативтік-құқықтық актілерінің, халықаралық  шарттардың орындалуын қамтамасыз ету.

Соттар шешімдердің, үкімдері мен  ӛзге де қаулылардың Республиканың  бүкіл аумағында міндетті күш  болады, оларды орындамау, сол сияқты сотты сыйламаудың ӛзге де кӛріністері  заң бойынша жауапкершілікке  әкеліп соғады /10, 294б./.

Судья сот тӛрелігін іске асыру  кезінде тәуелсіз және Конституция  мен заңға ғана бағынады.

Сот тӛрелігін іске асыру жӛніндегі  соттың қызметіне қандай да болсын араласуға жол берілмейді және ол заң бойынша жауапкершілікке  әкеп соғады. Нақты істер бойынша  судьялар есеп бермейді.

Заңды қолданған кезде судья  тӛмендегі принциптерді басшылыққа алуға тиіс:

- адамның кінәлі екендігі заңды  күшіне енген сот үкімімен  танылғанша ол жасалған қылмысқа  кінәлі емес деп есептеледі;

- бір құқық бұзушылық үшін  ешкімді де қайтадан қылмыстық  немесе әкімшілік жауапқа тартуға  болмайды;

- сотта әркім ӛз сӛзін тыңдатуға  құқылы;

- жауапкершілікті белгілейтін  немесе күшейтетін, азаматтарға  жаңа міндеттемелер жүктейтін  немесе олардың жағдайын нашарлататын  заңдардың кері күші болмайды. Егер құқық бұзушылық жасалғаннан  кейін ол үшін жауапкершілік  заңмен алынып тасталса немесе  жеңілдетілсе, жаңа заң қолданылады; 

- айыпталушы ӛзінің кінәсіздігін  дәлелдеуге міндетті емес;

- ешкім ӛзіне-ӛзі, жұбайына (зайыбына) және заңмен белгіленген шектегі  жақын туыстарына қарсы айғақ  беруге міндетті емес. Діни қызметшілер  ӛздеріне сеніп сырын ашқандарға  қарсы куәгер болуға міндетті  емес;

- заңсыз тәсілмен алынған айғақтардың  заңды күші болмайды. Ешкім ӛзінің  жеке мойындауы негізінде ғана  сотталуға тиіс емес;

- адамның кінәлі екендігі жӛніндегі  кез келген күдік айыпталушының  пайдасына қарастырылады; 

- қылмыстық заңды ұқсастығына  қарай қолдануға жол берілмейді /6, 35-36б./.

 

Қазақстан Республикасы Президентінің 2000 жылдың 1 қыркүйегіндегі «Қазақстан Республикасының сот жүйесінің  тәуелсіздігін күшейту жӛніндегі  шаралар туралы» Жарлығымен республикадағы сот тәуелсіздігінің жаңа бір  кезеңі басталды. Жарлықпен репсубликадағы сот тар қызметін материалдық-техникалық және ӛзгедей қамтамасыз етуді жүзеге асыратын уәкілетті орган ретінде  Қазақстан Республикасының Жоғарғы  Соты жанындағы Сот әкімшілігі 14

жӛніндегі Комитет құрылып, сот  билігі атқарушы биліктің ықпалынан  толығымен шығарылды.

Республикадағы сот билігінің  тәуелсіздігін бекітудегі тарихи маңызы бар келесі тағы бір оқиға 2000 жылғы 25 желтоқсандағы «Қазақстан Республикасындағы  сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі  туралы» Конституциялық Заңның қабылдануы /11, 3-4б./. 15

3 Мемлекеттік аппаратты  ұйымдастыру мен қызметінің қағидасы 

Қазіргі мемлекеттік аппараттың қызметі  мынадай қағидалармен реттеледі: мемлекет аппаратының ішкі құрылысы және құзыретінің  нәтижелі, тиімді болуы. Ол үшін оның қызметі  демократиялық, Конституциялық, заңдылық принциптерге сәйкес болуға тиіс. Мемлекеттің  лауазымды адамдары, қызметкерлері  нормаларды жоғары этикалық дәрежеде орындауы қжет. Мемлекеттік аппарат  халықтың мүддесін қорғап, соны іске асыруға  міндетті. Халықтың мемлекетті басқару  процесіне қатысуының демократиялық  жолдары – оларды сайлауға қатысуы, халықтың ӛкілдері мемлекеттік аппаратты  құрады, азаматтардың құқықтары мен  бостандықтарына мемлекет кепілдік береді. Халық мемлекеттік аппараттың қызметіне кӛмек беру үшін қоғамдық ұйымдарды құрады, олар мемлекеттік  аппаратпен байланысатын саяси жүйені құрады. Конституцияның 33-бабында «Азаматтардың  тікелей және ӛз ӛкілдері арқылы мемлекеттің  ӛкілдік, атқарушы және сот органдарының құрылуы мен жұмыс істеуі жӛніндегі  әрекетін жүзеге асыру мүмкіндігі»  делінген. Қатысудың түрлері былай  деп белгіленеді: мемлекеттік органдар мен жергілікті ӛзін-ӛзі басқару  органдарына жеке және ұжымдық ӛтініштер  жолдау; мемлекеттік органдар мен  ӛзін -ӛзі басқару органдары сайлау және оларға сайлану, референдумға қатысу, мемлекеттік қызметке кіру /1, 48-49б./.

Мемлекеттік аппаратты ұйымдастырудың және оның қызметінің қағидалары –  бұл мемлекеттік органдарды құру мен олардың қызмет етуінің негізгі  бағыттарын анықтайтын бастамашылық ережелер. Оларға мыналар жатады:

1) адам мен азаматтың құқықтары  мен бостандықтарының артықшылығы  қағидасы, бұл қағидаға сәйкес, мемлекеттік  қызметшілер аталған құқықтар  мен бостандықтарды мойындауы  және қорғауы тиіс;

2) демократиялық қағидасы, бұл қағида  мемлекеттік органдар қызметін  қалыптастыру мен ұйымдастыруға  азаматтардың кең кӛлемде қатысуын  білдірді;

3) биліктің тармақтарға бӛліну  қағидасы, бұл қағида билік органдары  мен лауазымды тұлғалар тарапынан  заңсыз әрекеттерді болдырмауға  негізделген; 

4) заңдылық қағидасы, бұл барлық  мемлекеттік қызметшілердің Конституцияны,  заңдар мен заңға сәйкес актілерді  сақтау міндеттілігін білдіреді; 

5) жариялылық қағидасы, бұл қағида  нақты бір мемлекеттік органдардың  тәжірибелік қызметіне қатысты  құқық субъектілерінің ақпараттармен  танысуын білдіреді; 

6) кәсібилік қағидасы, бұл қағида  мемлекеттік аппарат қызметінде  мейлінше кәсіби қызметкерлерді  пайдалануға қолайлы жағдайлар  жасайды; 

16

 

7) алқалық  пен жалғызіліктіліктің үйлесу  қағидасы, бұл қағида мемлекеттік  аппараттың демократиялық және  бюрократиялық бастамаларының саналы  сәйкестігін қамтамасыз етеді; 

8) сайлаушылық  пен тағайындаушылықтың үйлесіру  қағидасы, бұл қағида мемлекеттік  басқарудағы орталықтандыру мен  орталықсыздандырудың тиімді байланысын  білдіреді; 

9) бағыныстылық қағидасы, бұл қағида  мемлекеттік органдардың мемлекеттік  аппараттағы әртүрлі деңгейде  орналасқанын білдіреді /3, 22-23б./.

17

ҚОРЫТЫНДЫ

Қарастырып ӛткен тақырыпты  қорытындылай келсек, мемлекеттік аппарат  дегеніміз – бұл мемлекеттік  билік пен мемлекет функцияларын жүзеге асыратын мемлекеттік органдар жүйесі, басқаша айтқанда, мемлекеттік  басқаруды жүзеге асыратын атқару билігі органдарының жүйесі.

Сонымен, мемлекеттік аппарат ӛкілетті, атқару жане сот биліктерінің органдарына  бӛлінеді. Екіншіден, мемлекеттік органдар тӛменгі және жоғарғы органдарына  бӛлінеді. Үшіншіден, мемлекеттік органдар жоғарғы, орталық жане жергілікті органдарға бӛлінеді.

Ал, мемлекеттік органдар деп мемлекеттік  аппараттың ӛкімет билігіне ӛкілеттігі бар құрылымдық элементін айтамыз. Мемлекеттік аппарат ұғымы мемлекеттік  органдар түсінігінен ауқымды болып  келеді. Екеуін шатастыруға болмайды.

Кез келген елдің мемлекеттік аппарат  ӛз құрылымымен ерекшеленеді. Біздің Республикамыз егеменді, құқықтық мемлекет, демократиялық, зайырлы, әлеуметтік, тәуелсіз деп танылғаннан бері мемлекеттік  аппаратта біршама ӛзгерістер болды. Осы ӛзгерістердің енгізілуімен мемлекеттік аппарат құрылымының  әр элементі дербес, тәуелсіз кең ӛкілеттіктерге ие болды.