Социология зерттеудің әдіс тәсілдері

Қазақстан Республикасының Конституциясы

Конституция 1995 жылы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданды

 

Қазақстан Республикасы Парламентiнiң Жаршысы, 1996 жылєы N 4, 217-құжат (Қазақстан Республикасы Парламентiнiң басылымы)

 

 

 

      Бiз,  ортақ тарихи тағдыр бiрiктiрген 
      Қазақстан халқы, байырғы қазақ жерiнде 
      мемлекеттiлiк құра отырып, 
      Өзiмiздi еркiндiк, теңдiк және татулық 
      мұраттарына берiлген бейбiтшiл азаматтық 
      қоғам деп ұсына отырып, 
      дүниежізiлiк қоғамдастықта лайықты орын 
      алуды тiлей отырып, 
      қазiргi және болашақ ұрпақтар алдындағы 
      жоғары жауапкершiлiгiмiздi сезiне отырып, 
      өзiмiздiң егемендiк құқығымызды негiзге 
      ала отырып 
      осы Конституцияны қабылдаймыз. 

I бөлім 
ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР 

1-бап     

1. Қазақстан Республикасы өзiн демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтiк мемлекет ретiнде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары.  
      2. Республика қызметiнiң түбегейлi принциптерi: қоғамдық татулық пен саяси тұраұтылық; бүкiл халықтың игiлiгiн көздейтiн экономикалық даму; қазақстандық патриотизм; мемлекет өмiрiнiң аса маңызды мәселелерiн демократиялық әдiстермен, оның iшiнде республикалыќ референдумда немесе Парламентте дауыс беру арқылы шешу. 
      Ескерту. 1-баптың 1-тармағына түсініктеме берілді - Қазақстан Республикасы Конституциялық Кенесінің 2001.12.21. N 18/2 қаулысымен. 

2-бап     

1. Қазақстан Республикасы - президенттiк басқару нысанындағы бiртұтас мемлекет. 
      2. Республиканың егемендiгi оның бүкiл аумағын қамтиды. Мемлекет өз аумағының тұтастығын, қол сұғылмауын және бөлiнбеуiн қамтамасыз етедi. 
      3. Республиканың әкімшілік-аумақтық құрылысы, оның елордасының мәртебесі заңмен белгіленеді. Қазақстанның елордасы Астана қаласы болып табылады. 
      4. Қазақстан Республикасы және Қазақстан атауларының мұны барабар. 
      Ескерту. 2-баптың 2-тармағына түсініктеме берілді - Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2003.04.23. N 4 қаулысымен, өзгерту енгізілді – Қазақстан Республикасының 2007.05.21. N 254 Заңымен. 

3-бап     

1. Мемлекеттiк билiктiң бiрден-бiр бастауы - халық. 
      2. Халық билiктi тiкелей республикалық референдум және еркiн сайлау арқылы жүзеге асырады, сондай-ақ өз билiгiн жүзеге асыруды мемлекеттiк органдарға бередi.  
      3. Қазақстан Республикасында билiктi ешкiм де иемденiп кете алмайды. Билiктi иемденiп кетушiлiк заң бойынша қудаланады.  
      Халық пен мемлекет атынан билiк жүргiзуге Республика Президентiнiң, сондай-ақ өзiнiң конституциялық өкiлеттiгi шегiнде Парламенттi құқығы бар. Республика Үкiметi мен өзге де мемлекеттiк органдар мемлекет атынан оларға берiлген өкiлеттiктерi шегiнде ғана билiк жүргiзедi.  
      4. Республикада мемлекеттiк билiк бiртұтас, ол Конституция мен заңдар негiзiнде заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөлiну, олардың тежемелiк әрi тепе-теңдiк жүйесiн пайдалану арқылы, өзара iс-қимыл жасау принципiне сәйкес жүзеге асырылады. 
      Ескерту. 3-баптың 3-тармағына түсініктеме берілді - Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2001.04.12. N 1/2 қаулысымен. 

4-бап      

1. Қазақстан Республикасында қолданылатын құқықтық Конституцияның, соған сәйкес заңдардың, өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң, халықаралық шарттары мен Республиканың басқа да мiндеттемелерiнiң, сондай-ақ Республика Конституциялық Кеңесiнiң және Жоғарғы Соты нормативтiк қаулыларының нормалары болып табылады.  
      2. Конституцияның ең жоғары заңды күшi бар және Республиканың бүкiл аумағында ол тiкелей қолданылады.  
      3. Республика бекiткен халықаралық шарттардың республика заңдарынан басымдығы болады және халықаралық шарт бойынша оны қолдану үшiн заң шығару талап етiлетiн жағдайдан басқа реттерде, тiкелей қолданылады.  
      4. Барлық заңдар, Республика қатысушысы болып табылатын халықаралық шарттар жарияланады. Азаматтардың құқықтарына, бостандықтары мен мiндеттерiне қатысты нормативтiк құқықтық актiлердi ресми түрде жариялау оларды қолданудың мiндеттi шарты болып табылады. 
      Ескерту. 4-баптың 3-тармағына түсініктеме берілді -  Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2000.10.11. N 18/2 қаулысымен. 

5-бап     

1. Қазақстан Республикасында идеологиялық және саяси әр-алуандылық танылады. Мемлекеттiк органдарда партия ұйымдарын құуға жол берiлмейдi.  
      2. Қоғамдық бiрлестiктер заң алдында бiрдей. Қоғамдық бiрлестiктер iсiне мемлекеттiң және мемлекет iсiне қоғамдық бiрлестiктердiң заңсыз араласуына, қоғамдық бiрлестiктерге мемлекеттiк органдардың қызметiн жүктеуге жол берiлмейдi.  
      3. Мақсаты немесе iс-әрекетi Республиканың конституциялық құрылысын күштеп өзгертуге, оның тұтастығын бұзуға, мемлекет ќауiпсiздiгiне нұќсан келтiруге, әлеуметтiк, нәсiлдiк, ұлттық, дiни, тектiк-топтық және рулық араздықты қоздыруға бағытталған қоғамдық бiрлестiктер құруға және олардың қызметiне, сондай-ақ заңдарда көзделмеген әскерилендiрiлген құрамалар құруға тыйым салынады.  
      4. Республикада басқа мемлекеттердiң саяси партиялары мен кәсiптiк одақтарының қызметіне, дiни негiздегi партияларға, сондай-ақ саяси партиялар мен кәсiптiк одақтарды шетелдiк заңды тұлғалар мен азаматтардың, шет мемлекеттер мен халықаралық ұйымдардың қаржыландыруына жол берiлмейдi.  
      5. Шетелдiк дiни бiрлестiктердiң Республика аумағындағы қызметi, сондай-ақ шетелдiк дiни орталықтардың Республикадағы дiни бiрлестiктер басшыларын тағайындауы Республиканың тиiстi мемлекеттiк органдарымен келiсу арқылы жүзеге асырылады. 
      Ескерту. 5-баптың 4-тармағына түсініктеме берілді -  Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2000.06.07. N 4/2 қаулысымен, өзгерту енгізілді - Қазақстан Республикасының 2007.05.21. N 254 Заңымен.  

6-бап     

1. Қазақстан Республикасында мемлекеттiк меншiк пен жеке меншiк танылады және бiрдей қорғалады.  
      2. Меншiк мiндет жүктейдi, оны пайдалану сонымен қатар қоғам игiлiгіне де қызмет етуге тиiс. Меншiк субъектiлерi мен объектiлерi, меншiк иелерiнiң өз құқықтарын жүзеге асыру көлемi мен шектерi, оларды қорғау кепiлдiктерi заңмен белгiленедi.  
      3. Жер және оның қойнауы, су көздерi, өсiмдiктер мен жануарлар дүниесi, басқа да табиғи ресурстар мемлекет меншiгiнде болады. Жер, сондай-аќ заңда белгiленген негiздерде, шарттар мен шектерде жеке меншiкте де болуы мүмкiн. 
      Ескерту. 6-баптың 2-тармағына түсініктеме берілді -  Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 1999.11.03. N 19/2, 6-баптың 3-тармағына түсініктеме берілді - Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2000.04.13. N 2/2, 2003.04.23. N 4, 6-баптың 1-тармағына түсініктеме берілді - Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2001.04.12. N 1/2 қаулыларымен.  

7-бап     

1. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттiк тiл - қазақ тiлi. 
      2. Мемлекеттiк ұйымдарда және жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарында орыс тiлi ресми түрде қазақ тiлiмен тең қолданылады.  
      3. Мемлекет Қазақстан халқынңѕ тiлдерiн үйрену мен дамыту үшiн жағдай туғызуға қамқорлық жасайды.  

8-бап     

Қазақстан Республикасы халықаралық құқықтық принциптерi мен нормаларын құрметтейдi, мемлекеттер арасында ынтымақтастық пен тату көршiлiк қарым-қатынас жасау, олардың теңдiгi мен бiр-бiрiнiң iшкi iстерiне араласпау, халықаралық дауларды бейбiт жолмен шешу саясатын жїргiзедi, қарулы күштi бiрiншi болып қолданудан бас тартады. 
      Ескерту. 8-бапқа түсініктеме берілді - Қазақстан  Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2001.04.12. N 1/2 қаулысымен. 

9-бап     

Қазақстан Республикасының мемлекеттiк рәміздері - Туы, Елтаңбасы және Гимнi бар. Олардың сипаттамасы және ресми пайдаланылу тәртiбi конституциялық заңмен белгiленедi. 
      Ескерту. 9-бапқа өзгерту енгізілді - Қазақстан Республикасының 2007.05.21. N 254 Заңымен. 

II бөлім 
АДАМ ЖәНЕ АЗАМАТ 

10-бап     

1. Қазақстан Республикасының азаматтығы заңға сәйкес алынады және тоқтатылады, ол қандай негiзде алынғанына қарамастан, бiрыңғай және тең болып табылады. 
      2. Республиканың азаматын ешқандай жағдайда азаматтығынан, өзiнiң азаматтығын өзгерту құқығынан айыруға, сондай-ақ оны Қазақстаннан тыс жерлерге аластауға болмайды. 
      3. Республика азаматының басқа мемлекеттiң азаматтығында болуы танылмайды. 
      Ескерту. 10-бапқа түсініктеме берілді -  Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2003.12.01. N 12 қаулысымен. 

11-бап     

1. Республиканың халықаралық шарттарында өзгеше белгiленбесе, Қазақстан Республикасының азаматын шет мемлекетке беруге болмайды. 
      2. Республика өзiнiң одан тыс жерлерде жүрген азаматтарын қорғауға және оларға қамқорлық жасауға кепiлдiк бередi.  

12-бап     

1. Қазақстан Республикасында Конституцияға сәйкес адам құқықтары мен бостандықтары танылады және оларға кепiлдiк берiледi.  
      2. Адам құқықтары мен бостандықтары әркiмге тумысынан жазылған, олар абсолюттi деп танылады, олардан ешкiм айыра алмайды, заңдар мен өзге де нормативтiк құқықтық актiлердiң мазмұны мен қолданылуы осыған қарай анықталады.  
      3. Республиканың азаматы өзiнiң азаматтығына орай құқықтарға ие болып, мiндеттер атқарады.  
      4. Конституцияда, заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, шетелдiктер мен азаматтыєы жоқ адамдар Республикада азаматтар үшiн белгiленген құқықтар мен бостандықтарды пайдаланады, сондай-ақ мiндеттер атқарады.  
      5. Адамның және азаматтың өз құқықтары мен бостандықтарын жүзеге асыруы басқа адамдардың құқықтары мен бостандықтарын бұзбауға, конституциялық құрылыс пен қоғамдық имандылыққа нұқсан келтiрмеуге тиiс. 
      Ескерту. 12-бапқа түсініктеме берілді -  Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2003.12.01. N 12, 2007.04.18. N 4 Қаулыларымен. 

13-бап     

1. Әркiмнiң құқықтық субъектiсi ретiнде танылуына құқығы бар және өзiнiң құқықтары мен бостандықтарын, қажеттi қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтiн барлық тәсiлдермен қорғауға хақылы.  
      2. Әркiмнiң өз құқықтары мен бостандықтарының сот арқылы қорғалуына құқығы бар. 
      3. Әркiмнiң бiлiктi заң көмегiн алуға құқығы бар. Заңда көзделген реттерде заң көмегi тегiн көрсетiледi. 
      Ескерту. 13-баптың 2-тармағына түсініктеме берілді -  Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 1999.03.22. N 7/2, 2002.02.15. N 1 қаулыларымен.  

14-бап     

1. Заң мен сот алдында жұрттың бәрi тең. 
      2. Тегiне, әлеуметтiк, лауазымдық және мемлiктiк жағдайына, жынысына, нәсiлiне, ұлтына, тiлiне, дiнге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жерiне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкiмдi ешқандай кемсiтуге болмайды. 
      Ескерту. 14-баптың 1 және 2-тармақтарына түсініктеме берілді - Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 1999.03.10. N 2/2, 14-баптың 1-тармаєына түсініктеме берілді - Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 1999.03.22. N 7/2 қаулыларымен.  

15-бап      

1. Әркiмнiң өмiр сүруге құқығы бар. 
      2. Ешкімнің өз бетінше адам өмірін қиюға хақысы жоқ. Өлім жазасы адамдардың қаза болуымен байланысты террористік қылмыстар жасағаны үшін, сондай-ақ соғыс уақытында ерекше ауыр қылмыстар жасағаны үшін ең ауыр жаза ретінде заңмен белгіленеді, ондай жазаға кесілген адамның кешірім жасау туралы өтініш ету хақы бар. 
      Ескерту. 15-баптың 2-тармағына түсініктеме берілді -  Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2003.01.30. N 10 қаулысымен, өзгерту енгізілді - Қазақстан Республикасының 2007.05.21. N 254 Заңымен. 

16-бап     

1. Әркiм өзiнiң жеке басының бостандығына құқығы бар. 
      2. Заңда көзделген реттерде ғана және тек қана соттың санкциясымен тұтқындауға және қамауда ұстауға болады, тұтқындалған адамға шағымдану құқығы берiледi. Соттыѕ санкциясынсыз адамды жетпiс екi сағаттан аспайтын мерзiмге ұстауға болады. 
      3. Ұсталған, тұтқындалған, қылмыс жасады деп айып тағылған әрбiр адам сол ўсталєан, тўтќындалєан немесе айып таєылєан кезден бастап адвокаттыѕ (ќорєаушыныѕ) кґмегiн пайдалануєа ќўќылы. 
      Ескерту. 16-бапќа тїсініктеме берілді - Ќазаќстан Республикасы Конституциялыќ Кеѕесініѕ 2003.12.31. N 13 ќаулысымен, ґзгерту енгізілді - Ќазаќстан Республикасыныѕ 2007.05.21. N 254 Заѕымен. 

17-бап      

1. Адамныѕ ќадiр-ќасиетiне  ќол сўєылмайды. 
      2. Ешкiмдi азаптауєа, оєан зорлыќ-зомбылыќ жасауєа, басќадай ќатыгездiк немесе адамдыќ ќадiр-ќасиетiн ќорлайтындай жјбiр кґрсетуге не жазалауєа болмайды.  

18-бап     

1. Јркiмнiѕ жеке ґмiрiне  ќол сўєылмауына, ґзiнiѕ жјне  отбасыныѕ ќўпиясы болуына, ар-намысы мен абыройлы атыныѕ ќорєалуына ќўќыєы бар.  
      2. Јркiм ґзiнiѕ жеке салымдары мен жинаєан ќаражатыныѕ, жазысќан хаттарыныѕ, телефон арќылы сґйлескен сґздерiнiѕ, почта, телеграф арќылы жјне басќа жолдармен алысќан хабарларыныѕ ќўпиялылыєы саќталуына ќўќыєы бар. Бўл ќўќыќты шектеуге заѕда тiкелей белгiленген реттер мен тјртiп бойынша єана жол берiледi.  
      3. Мемлекеттiк органдар, ќоєамдыќ бiрлестiктер, лауазымды адамдар жјне бўќаралыќ аќпарат ќўралдары јрбiр азаматќа ґзiнiѕ ќўќыќтары мен мїдделерiне ќатысты ќўжаттармен, шешiмдермен жјне аќпарат кґздерiмен танысу мїмкiндiгiн ќамтамасыз етуге мiндеттi.  

19-бап     

1. Јркiм ґзiнiѕ ќай  ўлтќа, ќай партияєа жјне ќай  дiнге жататынын ґзi аныќтауєа  жјне оны кґрсету-кґрсетпеуге  хаќылы.  
      2. Јркiмнiѕ ана тiлi мен тґл мјдениетiн пайдалануєа, ќарым-ќатынас, тјрбие, оќу жјне шыєармашылыќ тiлiн еркiн таѕдап алуєа ќўќыєы бар.  

20-бап     

1. Сґз бен шыєармашылыќ  еркiндiгiне кепiлдiк берiледi. Цензураєа  тыйым салынады.  
      2. Јркiмнiѕ заѕ жїзiнде тыйым салынбаєан кез келген тјсiлмен еркiн аќпарат алуєа жјне таратуєа ќўќыєы бар. Ќазаќстан Республикасыныѕ мемлекеттiк ќўпиясы болып табылатын мјлiметтер тiзбесi заѕмен белгiленедi.  
      3. Республиканыѕ конституциялыќ ќўрылысын кїштеп ґзгертудi, оныѕ тўтастыєын бўзуды, мемлекет ќауiпсiздiгiне нўќсан келтiрудi, соєысты, јлеуметтiк, нјсiлдiк, ўлттыќ, дiни, тектiк-топтыќ жјне рулыќ астамшылыќты, сондай-аќ ќатыгездiк пен зорлыќ-зомбылыќќа бас ўруды насихаттауєа немесе їгiттеуге жол берiлмейдi.  

21-бап     

1. Ќазаќстан Республикасы  аумаєында заѕды тїрде жїрген  јрбiр адам, заѕда кґрсетiлгеннен  басќа реттерде, оныѕ аумаєында  еркiн жїрiп-тўруєа жјне тўрєылыќты  мекендi ґз ќалауынша таѕдап алуєа  ќўќыєы бар.  
      2. Јркiмнiѕ Республикадан тыс жерлерге кетуiне ќўќыєы бар. Республика азаматтарыныѕ Республикаєа кедергiсiз ќайтып оралуына ќўќыєы бар.  

22-бап     

1. Јркiмнiѕ ар-ождан  бостандыєына ќўќыєы бар.  
      2. Ар-ождан бостандыєы ќўќыєын жїзеге асыру жалпы адамдыќ жјне азаматтыќ ќўќыќтар мен мемлекет алдындаєы мiндеттерге байланысты болмауєа немесе оларды шектемеуге тиiс.   

23-бап     

1. Ќазаќстан Республикасы  азаматтарыныѕ бiрлесу бостандыєына  ќўќыєы бар. Ќоєамдыќ бiрлестiктердiѕ  ќызметi заѕмен реттеледi.  
      2. Јскери ќызметшiлер, ўлттыќ ќауiпсiздiк органдарыныѕ, ќўќыќ ќорєау органдарыныѕ ќызметкерлерi мен судьялар партияларда, кјсiптiк одаќтарда болмауєа, ќандай да бiр саяси партияны ќолдап сґйлемеуге тиiс. 
      Ескерту. 23-баптыѕ 2-тармаєына тїсініктеме берілді -  Ќазаќстан Республикасы Конституциялыќ Кеѕесініѕ 2000.07.05. N 13/2 ќаулысымен.