Тұлға әлеуметтануы

 

Әлеуметтік  ғылымның деңгейлері

 

Әлеуметтік  ғылым дегеніміз не және оның деңгейі  қандай? деген сұрақтың жауабы әлеуметтану  пәнін түсіну мен оны зерттеу  ерекшелігінен айқындалады. Егер әлеуметтануды  – әлеуметтік қауымдар, олардың  арасындағы әлеуметтік қатынастар, әрекеті  мен бұқаралық тәртібі жөнінде  ғылым деп саналса, онда әлеуметтік білім әлеуметтік қауымдастықтар мен  олардың қалыптасу мен даму механизмнің  білімі ретінде белгіленеді. Осы  мәселелерді шешу көбінесе жалпы  ғылыми және айрықша әлеуметтік әдістер  арқылы жүзеге аасырылады. Әлеуметтану  ғылымының 3 деңгейі ажыратылады:

 

1) жалпы  әлеуметтік қағида;

 

2) арнайы  әлеуметтік қағида;

 

3) нақты  әлеуметтік зерттеу (эмпирикалық  зерттеу) – бұл әлеуметтік  білімнің эмпирикалық деңгейін  белгілейді. Бұл деңгейлер әлеуметтік  білімнің вертикальды білім срезін  құрайды. Көлденең срезі қоғамның  жеке өмір әрекет салаларын  зерттейтін, салалық әлеуметтанудың  саның құрайды.

 

Мұндай  оқу жолын 20-шы жүзжылдықтың 60 жылдары  американ социологы Р.Мертон ұсынды және әлеуметтік білімнің 3 деңгейін құрастырды: әлеуметтік қағиданың кең деңгейі, орташа ранг қағидасы және соңғысы  күнделікті зерттеулерден пайда  болатын кіші жұмыс гипотезасы. Мертон бойынша, «орташа деңгей” қағидасы жалғыз жүзеге асатын және көңіл бөлуге тұрарлық қағида. Бұл қағида негізгі  анализ дәрежесі ретінде Мертон үшін, индивид пен қоғамдық құрылым  арқылы жүзеге асатын, әлеуметтік топ  болып шықты. Мертонның әртүрлі  қағидасының анализі мен мұқият сипаттауы нәтижиесінде, 60-70-шы жылдары  үш деңгейлі білім концепциясы құрастырылды. Бұл концепцияның дамуы негізінде  өз кезекте әлеуметтік ғылымның екінші деңгейі жөнінде көрініс толықтырыла  бастады.

 

Әлеуметтік  білімнің осындай өзіндік ажыратылуы әлеуметтану пәнінің түсінуінен айқындайтын өз тарихы бар. Ғылым  дамуының әр кезеңінде белгілі өзгерістерге ұшырауы, әлеуметтану пәнінің әдістері мен атқаратын қызметтері жаңаша түсіндіріліп жатты. Конт заманында  әлеуметтану макроәлеуметтану түрінде  дамыды, бұл әлеуметтік білімнің жалпы  қағидалық білімге бағыттауы, қоғамды  тұтас ағза ретінде сипаттауда назардың шоғырлануын белгілейді. 20 ғасырда  микроәлеуметтанудың қалыптасуы, нақты  құбылыстарды анализдеуде қағидалық  сипаттаулардан әлеуметтік – психологиялық  және социометрлік әдістерді қолдану  арқылы эмпирикалық зертеулерге  көшу белгіленді.

 

Мертонның әлеуметтану қағидасы макро және микроәлеуметтанудың бірігуін көздеді. Сондай-ақ, бұл екі деңгейден басқа  әлеуметтанудың негізгі мақсаты  мен бағытына байланысты, қағидалық  және қолданбалы деңгейді ажыратады.

 

Егер  зерттеудің негізгі мақсаты қағиданың  дамуы болса, онда ол фундаментальды қатарына жатқызылады, ал егер тек тәжірибелік  ұсыныстарды алуға бағытталса, онда ол қолданбалы зерттеу қатарына жатады . Жүргізілген әлеуметтік зерттеулердің  көпшілігі екі міндетті шешуге бағытталады:

 

1) қағидалық;

 

2) тәжірибелік  ұсыныстар жасау.

 

Арнайы  әлеуметтану қағидалары қоғамдық дамудың  арнайы және жалпы заңдылықтарының  қоғам өмірінің жеке салаларында  әрекет механизмі мен ақындалу формаларын зерттеуге бағытталады. Арнайы әлеуметтік қағида пәні әлеуметтік өмірдің өзіндік  салалары, әлеуметтік қауым түрлері, олардың даму заңдылықтары болып  табылады. Олар жалпы әлеуметтік қағиданы эмпирикалық әлеуметтік зерттеулерге өту өлшем ролін атқарады. Арнайы әлеуметтік қағида пәні спецификасы  негізінде, келесі топтарға бөлінеді:

 

1) арнайы  әлеуметтану қағидасы адам қызметінің  негізгі түрлері мен формасын (еңбек әлеуметін, демалыс уақытын,  тұрғын –тіршілігін ) зерттейді;

 

2) әлеуметтану  және басқа да гуманитарлық  пәндер – әлеуметтану құқығы, әлеуметтану экономикасы, әлеуметтану  саясаты, мәдениеті және т.б.  ғылымдар аралығында қалыптасқан  қағидалар;

 

3) арнайы  әлеуметтік қағидалар, қоғамның  әлеуметтік құрылымы – әлеуметтік  стратификация қағидасын, этноәлеуметтану,  қала мен ауыл әлеуметін сипаттайды;

 

4) арнайы  әлеуметтік қағидалар, әлеуметтік  институттар әрекетін – басқару  әлеуметі, білім беру, отбасы әлеуметтенуы, ғылым әлеуметін зерттейді;

 

5) арнайы  әлеуметтік қағидалар, девианттық  тәртіп пен деликвенттік (қылмыстық)  тәртіп әлеуметін зерттейді.

 

Соңғы уақытта кең таралған көзқарас бойынша, әлеуметтік білім деңгейі келесі сатыларға бөлінеді:

 

а) фундаментальдық  зерттеулер деңгейі, берілген саланың  принциптерін мен заңдылықтарын  айқындайтын, ғылыми білім жолы арқылы қағиданы құрастырады;

 

ә) қолданбалы зерттеулер деңгейі, берілген фундаментальды білім негізінде, айрықша тәжірибелік  құндылығы бар мәселелердің көкейтестігін  зерттеуді мақсат қояды;

 

б) әлеуметтік инженерия – әр түрлі техникалық құралдарды құрастыру мақсатында ғылыми білімнің тәжірибесін енгізу деңгейі;

 

Берілген  жіктеу әлеуметтік құрылымның үш деңгейін ажыратуға мүмкіндік береді:

 

1) қағидалық  әлеуметтану

 

2) қолданбалық  әлеуметтану

 

3) әлеуметтік  инженерия

 

1.5 Әлеуметтану  функциялары

 

Әлеуметтану жеке білім саласы ретінде келесі негізгі қызметтерді орындайды:

 

1) теоретико-танымдық  функциясы, әлеуметтік дамудың  заңдылықтарымен, әртүрлі әлеуметтік  құбылыстар мен үрдістердің өзгеру  тенденцияларымен, зерттеулермен байланысты. Бұл қағида қазіргі уақыттың  көкейтесті мәселелеріне ғылыми  жауап беріп, жетілдіруге жол  ұсынады;

 

2) әдістемелік,  әлеуметтанудың концептуальды аппаратын  құрастыруға, жаңа заңдылықтарды  мен тенденцияларды айқындауға  мүмкіндік береді;

 

3) басқару  функциясы, әлеуметтанумен ұсынылған  шешімдер мен нұсқаулар қоғам,  аумақ, кәсіпорын, ұйым аумағында  шешім қабылдауға негіз болуына  байланысты;

 

4) тәжірибелік  функция, тәжірибелік маңызы бар  ұсыныстарды құрастыруға мүмкіндік  береді;

 

5) болжамдық  функция, келешекте әлеуметтік  үрдістердің тенденциясы жөнінде  ғылыми негізделген болжамдарды  құрастыру. Қоғамдық өмірдің әртүрлі  салаларының дамуын жоспарлау  үшін, социологиялық зерттеулерді  қоғам өмірінде қолданудың маңызы  зор. Әлеуметтік жоспарлау бөлек  аумақ пен елдердің, әлемдік қауымдастығының  өмір әрекетінің белгілі үрдістерінен  бастап, қала, ауыл, бөлек кәсіпорын  мен ұжымдардың өмірін әлеуметтік жоспарлаумен аяқтап, кең аумақтарды қамтиды.

 

Әлеуметтанудың  қоғамтану және гуманитарлық ғылымдар жүйесінде алатын орны, ең алдымен, әлеуметтанудың қоғам жөніндегі  ғылым ретінде айқындалуы, яғни барлық басқа қоғамтану және гуманитарлық ғылымдардың әдістемесі мен қағидасы негізін атқарады. Адам және оның әрекетін зерттеу техникасы мен әдістемесі, әлеуметтанумен құрастырылған, әлеуметтік өлшем әдістері барлық басқа гуманитарлық ғылымдармен қолданылады. Әлеуметтану  білім жүйесі ретінде басқа ғылымдармен  байланыс жүргізбей дамып, қызметін атқара алмайды. Адам әлемімен байланысты, қоғамтану ғылымдар арасында әлеуметтану  жетекші қызмет атқарады. Егер тарих  әлеуметтік үрдістердің пайда болуын зерттесе, әлеуметтану уақыт пен  кеңістікте қайталанатын, яғни барлық әлеуметтік-мәдени құбылыстарға –  барлық соғыстарға, барлық ұлттар мен  діндерге және т.б. ортақ келіп, жалпы  қоғам қасиеттерін зерттейді. Осы  айырмашылықтарға қарамастан, әлеуметтану  мен тарих арасында байланыс өте  берік және өзара-қажет. Тарих та, әлеуметтану да қоғамның зерттеу  объектісі болып келеді.

 

Тарих сияқты, әлеуметтану да екі негізгі  мәселемен ұштасады, біріншіден, белгілі  әлеуметтік заңдылықтардың болуымен, және, екіншіден, қоғам дамуына ықпал  ететін, жеке, дара, қайталанбас құбылыстар мен үрдістердің дамуымен. Құндылықтар  мен нормалардың, қатынастардың  субъективті-объективті байланыс эволюциясын  айқындауға, тек тарих пен әлеуметтанудың бірлескен күші нәтижиесінде ғана жетуі  мүмкін.

 

Екі ғылымның өзара әрекеті – саясаттану мен  әлеуметтану ғылымының жаңа ғылым  саласын – саяси әлеуметтануды  белгіледі. Саясаттану мен әлеуметтанудың байланысы белгіленеді, біріншіден, қоғамның жалпы әлеуметтік жүйе ретінде  ерекшелігін ескеріп, саяси өмір заңдылықтарын айқындауға болады, екіншіден, қоғамға саяси құрылым мен  әртүрлі саяси құрылыстардың  ықпалын үнемі ескеру қажет. Әлеуметтану  философиямен тығыз байланысты. Олардың  негізінде адамзаттың әлеуметтік ойының алғашқы тұтастық байланысы жатады. Философияның принциптері, категориялары мен заңдары қоғам, қоғамдық қатынастар, әлеуметтік байланыстар, әлеуметтік әрекеттер әлеуметтану түсінігінің негізіне жатады. Философия материя, сана түсініктерін қолданса, әлеуметтану – әлеуметтік құрылым, әлеуметтік институттар, мәдениет пен қоғамның әлеуметтік ұйымдасуын зерттейді.

 

Барлық  құбылыстар мен үрдістер, адам әрекетінің барлық салаларын материалдық, сондай-ақ, рухани әлеуметтанумен гуманитарлық ғылымдардан  гөрі экономикалық, саяси, қоғам өмір әрекетінің рухани жақтарын да қарастырады.

 

1.6 Америка  және ағылшын оқулықтарындағы  әлеуметтану пәні

 

Әр  елдің әлеуметтанушыларымен сирек  бір жерден шығатын пікір айтылады. Соңғы жылдары АҚШ пен Англияда басылып шығарылған әлеуметтану  оқулықтарындағы өзгешеліктерді мысалға  келтірейік.

 

С.Курт, С.Хастингс, Д.Харрис : «Әлеуметтану –  бұл адамзаттың өзара әрекет үлгісінің  ғылыми зерттеуі”. Кр. Дуб. «Әлеуметтану – бұл адам тәртібі және осы  тәртіпке әсер ететін, адамның әлеуметтік ортасын ғылыми зерттеуі”.

 

Ст. Мур, Б. Хендри: «Әлеуметтану – бұл адам тәртібін зерттейтін әдістер жөніндегі  ғылым ”.

 

Дж. Херд : «Әлеуметтану – бұл адам қауымын  зерттейтін ең нақты, негізгі жол  ”.

 

М. Тейлор, Л. Рин, С. Розенталь, К. Догби: «Әлеуметтану-бұл  әлеуметтік топты және олардың адам тәртібіне әсері жөнінде оқыту”.

 

Н.Смелсер: «Әлеуметтану бұл қоғам мен әлеуметтік қатынастың ғылыми зерттеуі. Ол берілген фактілерге немесе әлем шындығына сүйене отырып, ғылыми түсініктемелерді қолдана  отырып, игеруге тырысады”. Анықтамалардың елеулі бөлігі бұл пәннің «тәртіптік»  түсініктемесімен байланысты. Сонымен  қатар, кейінгі жылдары бірқатар авторлар әлеуметтану пәніне қоғам, әлеуметтік құрылым мен жүйе жөнінде, ғылым ретінде қыр-сырын кеңінен  ашуға тырысады. Әр анықтама ғылым  негізін түсінуге өз айрықша үлесін қосады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ЭКОНОМИКА - ӘЛЕУМЕТТАНУДЫҢ

ЗЕРТТЕУ ОБЪЕКТІСІ

 

Экономикалық  әлеуметтану жалпы әлеуметтану  ғылымының қоғамның экономикалық өмірін зерттейтін арнаулы теориясы  болып  саналады.   Бұл  арнаулы теория  жалпы әлеуметтанудьщ қарқынды дамуымен және оның экономикалық процестерімен  тығыз байланысының негізінде пайда  болды. Осыған орай экономикалық әлеуметтанудың объектісіне зерттеушінің қалауына қарай алынған қандай да болмасын экономикалық және әлеуметтік тұрғыда  бір-бірімен тығыз байланысқан  құбылыстар мен процестер жатады. Ал экономикалық әлеуметтанудың пәніне коғамның экономикалық дамуының әлеуметтік аспектілері жатады. Бұған экономиканың  алуан  түрлі   салалары,   әлеуметтік   инетитуттар (фирматар,   акционерлік қоғамдар   (АО).   корпорациялар банктер, т.б.), алуан  түрлі адамдар бірлігі (мысалы, өндіріс, еңбек ұжымдары, өңдірістік бірлестікттер. топтар, бригадалар. т.б.); экономикалық процестер, өндіріс саласындағы  әлеуметтік қатынастар (үстемдік ету-бағылу»  басқару-орындау). еңбеккерлердің өңдірісін  басқаруға қатынасуы, жұмыс күшінің  тұрақсыздығы, ауытқуы, миграция, мамандықты іріктеп алу, еңбек ұжымдарының  әлеумеіттік қорлары мен ресурстық  мүмкіншіліктері, адам және алуан түрлі  топтардың экономикалық  іс-әрекеттің   себеп-дәлелдері,   экономикалық   сана.

Экономикалық  ойлау, экономикалық-материалдық жағдайы, көңіл-күй, тәртіп, мұқтаждық, талал-тілек, әлеуметтік құндылықтардың еңбектің өнімділігіне, тауардың сапасының артуына өсері, т.б. жатады.

Экономикалық  әлеуметтану экономикалық процестерді  адамдардың іс-әрекеті, қызметінің жемісі ретінде қарайды. Қоғамдағы адамдардың материалдық тұрмыс жағдайы әр түрлі  болтандықтан, олардың мұқтаждығы, талап-тілектері де, тұтыну дәрежелері де әр түрлі. Сондықтан олар қоғамда  әр түрлі рөлдер, яғни қызмет атқарады, осыған сәйкес олар қоғамда әр түрлі  орында, жағдайда, бсделде, т.б. болады. Экономикалық әлеуметтану экономиканы  зерттеудің басты мәселесі ретінде  экономиканы өз алдына жүйе деп қарайды. Ал, экономикалық жүйеде — өндіріс-бөлу-айыр-бастау-тұтыну жүзеге асырылады. Ал, бұл процестің  нарықтық түрі: "Сұраныс және ұсыныс". Нарық дегеніміз, тар мағынада —  азық-түлік және басқа өндіріс  бұйымдарын, тауарларды сататын сауда  орны. Ғыыми тілмен айтқанда, ол тауар  айналымының өрісі, сатып алу  мен сату ісінің жиыніығы. Тауарларды үсыну жөне оган дегсн талеу қабілеті *>ар сүраныс. Нарық тсориясы үдайы  овдіріс (воспроизвдд-ство) теориясының  құрах-щы бір бөлігі. Нарықтауар ондірісі гуып, өсуімен қатар пайда болып, дами бастайды, әсіресе, ол қала мен аут^ыда натуральдық шаруашылық ыдырап, қоғамдық еңбек бөлінісі терсңцей түсксн кезде етек алып ксңейеді.

Әлеуметтік  зсрттеуде бұл екі процес, яғни сүраныс пен үсыныс қатар колданылады, өйткені, зерттеуші әлеуметта-нушының  басты назары ең алдымен мүндағы  алуан түрлі адамдардың, олардың  топтарының мінез-құлқына аудары-лады. Адам және оның топтары-жүмысшы, кызметкер, тү-гыі-іушы, айырбастаушы, сатушы, сатъш  алушы, т.б. рстінде қарастырылады. Экономикалық дамудың олеуметтік аспек-гілерін  жан-жақты ескеріп, таддап отыру  керек. Мысалы, әлеуметтік, рухапи құіздылықгары  бойынша адамның сң жоғары қасиеттері — инабаттылығы, еңбек сүйгіштігі, оған қатынасы, ынталығы, үқыптылығы, оның қайырым-дылығы, әділеттілігі, жауапкершілігі, белеенділігі,  шаруа-

 

Экономикалық  элеуметтану ♦ 

н

♦ Әлеуметтану  негіздері

қорлығы, т.б. қоғамдық ондірісті дамытып, оның онімін көбейтуге, сапалы тауарларлы коп  өндіруге тікелей осерін тигізіп  отырады.

Осыларға  орай, экономикалық әлеуметтану еңбсктің мазмүны мен түрлерін, яғни жүмысшылар мен кызмет-ксрлердің білім деңгейі  меп мамандығы, саналылығы, оді-леттілігі, белеенділігі, жауапкершілігі, т.б. қасиеттсрі сңбек процесіне қалай әсер етстінін де зерттейді.

Экоиомикалық  алеуметтанудың бір ерскшслігі сол, ол экономикалық құбылыстар меи процестерді  жеке адам-кьщ, топтың, оның ішінде жіктің экономикалық жагдайы, матсриалдық  ол-ауқаты, одан іуатын сана, ойлау және мінез-күлқымен тығыз байланыстырады. Сөйтіп ол экономи-каны реттсудің, басқарудьш әлеуметтік механизмдерін ашады  да, экономикалық сананы, : жономикалық  ойлауды, эконо-микалйқ ынға, ықылас. модениет, т.б. моселелерді зсрттсйді. Міне. осылардьщ бәрі экоиоміиканы әлеуметтік түргадаң зсрттеудің ең басты  мәселелері.